Πεδίον του Άρεως: Από την εγκατάλειψη στη χαρά

Ένα μαύρο σύννεφο έχει απλωθεί πάνω από το κέντρο της Αθήνας. Δεν κάνει τσουχτερό κρύο, μολονότι βρισκόμαστε στα μέσα Φλεβάρη – οι διαθέσεις του χειμώνα ωστόσο είναι αισθητές. Γυρνάμε πίσω τον χρόνο στο 2016, εν μέσω κρίσης. Μία ομάδα εθελοντών, που βοηθάει τους αστέγους της πόλης, μπαίνει –αργά το απόγευμα μίας Κυριακής– στο Πεδίον του Άρεως από την κεντρική πύλη, στη Μαυρομματαίων. Οι εθελοντές κρατάνε αλουμινένιες συσκευές με φαγητό που έχουν οι ίδιοι μαγειρέψει για να το δώσουν στους αστέγους. Λίγο μετά τον επιβλητικό έφιππο ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου Α', οι εθελοντές στρίβουν δεξιά και εισέρχονται σε ένα παράλληλο, δυσοίωνο σύμπαν, ένα σκοτεινό τμήμα της πόλης, εκεί όπου –τρόπον τινά– κάποιος έχει αποθέσει όλα όσα δεν θέλει κανείς να φαίνονται.

Η εικόνα είναι αποκαρδιωτική. Τίποτα δεν φαίνεται απ’ έξω, η δυστυχία καλύπτεται από τα κάγκελα και τις πυκνές φυλλωσιές. Μέσα, σκηνές, σκουπίδια, παραίτηση και ματαίωση. Άνθρωποι κάθονται στο χώμα, ζεσταίνονται με αυτοσχέδιες φωτιές, παντού υπάρχουν απορρίμματα και σκοτάδι. Η σύνθεση: άστεγοι, παράτυποι μετανάστες, τοξικομανείς. Η δυστυχία συμπυκνωμένη σε μερικά τετραγωνικά.

Πάμε 6,5 χρόνια μπροστά, 5 Ιουνίου του 2022. Πάλι Κυριακή, απόγευμα, ηλιόλουστο αυτή τη φορά, αισιόδοξο, είναι περίπου 8 το βράδυ, αρχίζει να σουρουπώνει. Λίγο πριν το ηλιοβασίλεμα, η είσοδος του Πεδίου του Άρεως σφύζει από ζωή. Μπροστά από τον έφιππο ανδριάντα στέκεται μία εγκατάσταση, μέρος της έκθεσης Plasmata: Bodies, Dreams, and Data από την Stegi Onassis Foundation (23 Μαΐου έως 10 Ιουλίου). «Αναζητούμε το σώμα, το δικό μας και το άλλο: το ατομικό και το συλλογικό, το ανθρώπινο και το μη ανθρώπινο, και τελικά το πλανητικό», σημειώνουν οι υπεύθυνοι της έκθεσης, εξηγώντας τι αφορά. Η σύγκριση μοιάζει αναπόφευκτη: Η εικόνα είναι τόσο διαφορετική, που νιώθεις ότι δεν είσαι στο ίδιο μέρος, ότι βρίσκεσαι... σε άλλο σημείο, αν όχι σε άλλο πλανήτη. 

Το Πεδίον του Άρεως έχει έκταση 277 στρέμματα – βρίσκεται μόλις 1 χλμ. μακριά από την Ομόνοια, είναι λες –μαζί με τη λεωφόρο– το φυσικό χώρισμα δύο εμβληματικών συνοικιών του δήμου Αθηναίων: της Κυψέλης και των Εξαρχείων. Το πάρκο ήταν παρατημένο στη μοίρα του, ποτέ δεν κατάφερε να γίνει σημείο αναφοράς της πόλης, όπως είναι το Χάιντ Παρκ στο Λονδίνο ή το Σέντραλ Παρκ στη Νέα Υόρκη. Τώρα, αρχές Ιουνίου του 2022, περπατώντας κατά μήκος, η εικόνα αρχίζει να αλλάζει. Πολλοί νέοι άνθρωποι, γονείς με καροτσάκια, ηλικιωμένοι, Έλληνες και αλλοδαποί σε μία ήπια συνύπαρξη – ένα ευγενικά δοσμένο ανθρώπινο αμάλγαμα, όλα κυλάνε αρμονικά και μοιάζουν κανονικά. Πλάι μου περνάει μια παρέα νεαρών κοριτσιών με μαντίλες, η μία σέρνει ένα ποδήλατο, η εικόνα είναι όμορφη, πλαισιωμένη από τα λουλούδια που έχουν ανθίσει στο μονοπάτι. Μιλάω στη Νατάσα, μια 35χρονη που ζει στην Κυψέλη και έχει έρθει με το μωρό και τις φίλες της. «Ναι, είναι πολύ καλύτερα πλέον. Μέχρι πρότινος δεν τολμούσαμε να μπούμε όταν σκοτείνιαζε, πολλές φορές και σε κάποια σημεία μπαίναμε ούτε κατά τη διάρκεια της ημέρας». Στην πρώην πλατεία Οικονομίδη, μπροστά στο Θέατρο Άλσος, βρίσκεται το έργο Divided, κάτι σαν εγκέφαλος κομμένος στα δύο, που τραβάει το βλέμμα από μακριά, καθότι υψώνεται στα 25 μέτρα και φωτίζεται από έντονο κόκκινο. Πολλοί ήδη έχουν καθίσει τριγύρω, ακόμα περισσότεροι τραβάνε σέλφι – η εικόνα είναι καθησυχαστικά όμορφη. Ο κόσμος πολύς, κινείται αργά, ράθυμα, κυριακάτικα. Είναι μια όμορφη μέρα, σε ένα πάρκο στην καρδιά της πόλης. Το αυτονόητο με άλλα λόγια, το οποίο, όμως, σε αυτό ακριβώς το πάρκο, έως πριν από λίγα χρόνια, μόνο αυτονόητο δεν ήταν.

Το άλσος του Πεδίου του Άρεως σχεδιάστηκε το 1934 με σκοπό να τιμηθούν οι Ήρωες της Επανάστασης του 1821. Είναι διακοσμημένο με μαρμάρινες προτομές 21 ηρώων κατά μήκος της οδού Αγωνιστών του ’21. Στην άκρη του ωραίου αυτού μονοπατιού στέκεται η προτομή του Μπότσαρη. Είναι Τετάρτη, μέσα Ιούνη του 2022, και στέκομαι δίπλα στον δημοσιογράφο Δημήτρη Καλαντζή, ο οποίος είναι από τους ανθρώπους που έχει παλέψει για το πάρκο. Για εκείνον, το Πεδίον του Άρεως είναι σημείο αναφοράς – είναι οι παιδικές και εφηβικές του μνήμες, είναι το σήμερα. Για αρκετά χρόνια έβλεπε το πάρκο να παρακμάζει. Μου περιγράφει τι συνέβαινε στο σημείο γύρω από την προτομή του Μπότσαρη μέχρι την ανθρωποθύρα της Μαυρομματαίων, που τότε ήταν ανοιχτή και σηματοδοτούσε την είσοδο σε έναν τραγικό κόσμο. Καθημερινά, εκεί άραζαν για χρόνια, περί τους 200-300 ανθρώπους που έκαναν χρήση ναρκωτικών. Εκεί γινόταν το εμπόριο, το νταλαβέρι. Εκεί άφηναν το πνεύμα έρμαιο της «παραμύθας» οι ζωντανοί-νεκροί, τα ανθρώπινα «απορρίμματα», που πίσω από τα δέντρα και τους θάμνους είχαν βρει σημείο δράσης. Ο Δ. Καλαντζής τα έχει δει όλα να συμβαίνουν –πώς έκαναν χρήση του φτηνού ναρκωτικού σίσα, πώς γινόταν η διακίνηση, πώς έβγαζαν μαχαίρια, πώς ο «καλός ο κόσμος» ερχόταν να ψωνίσει, πώς το Πεδίον του Άρεως αργοπέθαινε καθώς δεν τολμούσε άνθρωπος να περάσει από εκεί– χωρίς να φοβάται για τη σωματική του ακεραιότητα.

Τώρα, ενώ τα πάντα είναι όμορφα και το μόνο που μας τραβάει την προσοχή είναι ένα απαλό αεράκι καθώς και τρεις μετανάστες, καθισμένοι χαλαρά σε ένα παγκάκι, τον ρωτάω αν πίστευε ότι σε λίγα χρόνια θα άλλαζε τόσο ριζικά η εικόνα. «Όχι», απαντάει με βεβαιότητα στη φωνή του, αλλά και εμφανή συγκίνηση. Είναι εξ αυτών που επίμονα αναδείκνυε το πρόβλημα, αλλά –παρά την όποια πρόσκαιρη συγκίνηση– έμοιαζε με φωνή βοώντος στην έρημο της παραίτησης. Τα πράγματα άρχισαν σταδιακά να αλλάζουν από το 2018, αλλά η χειροπιαστή βελτίωση ήρθε το 2019. Το Πεδίον του Άρεως εντάχθηκε στο επιχειρησιακό σχέδιο αστυνόμευσης του κέντρου Αθηνών – κοντολογίς η αστυνομία άρχισε να γίνεται ορατή εν τοις πράγμασι. Έως τότε, η ΕΛ.ΑΣ. ερχόταν μόνο για να μπορέσουν οι εργαζόμενοι στο πάρκο να καθαρίσουν, να κλαδέψουν, να καλλωπίσουν. Μετά έφευγε κι έτσι επέστρεφε το μπουλούκι με τους ζωντανούς νεκρούς, για να μετατρέψει τον χώρο σε no man land. Σταδιακά ο χώρος άδειασε και καθάρισε. Μετά ήρθε η πανδημία και ερήμωσε εκ νέου.

Με τον Δημήτρη Καλαντζή συναντηθήκαμε στο πλάι του έφιππου ανδριάντα στην κεντρική είσοδο. Με περίμενε σε μία σκιά, έχοντας στο πλευρό του ένα νεαρό αγόρι πάνω σε ένα ηλεκτρικό ποδήλατο. Είναι το προσωπικό που έχει αναπτύξει στην περιοχή η «Στέγη» για να προσέχουν τα έργα της έκθεσης – νεαρά παιδιά με καρτελάκια γύρω από τον λαιμό και ποδήλατα. Ο Δημήτρης λέει ότι έτσι θα έπρεπε να είναι η ιδανική φύλαξη κι όχι η υπάρχουσα (πέραν της έκθεσης), με δύο αυτοκίνητα να περιπολούν το πάρκο.

Η εικόνα που έχω δει –συγκρίνοντας το 2016 με το 2022– είναι εξαιρετικά δυνατή, η ομορφιά υπερχειλίζει. Του ζητώ να με «ξεναγήσει» στα προβλήματα του πάρκου. Το κάνει προθύμως, αφού δέχεται κι ο ίδιος ότι η κατάσταση πλέον είναι απείρως καλύτερη σε σχέση με την περίοδο της κρίσης, πριν από λίγα χρόνια.

Το πρώτο πρόβλημα που μου επισημαίνει είναι το λεγόμενο «Πάρκο εφήβων», ένας χώρος στο αριστερό σου χέρι καθώς μπαίνεις, πριν την προτομή του Μπότσαρη, περίπου στο ίδιο ύψος με τον Πανελλήνιο. Πρόκειται για έναν χώρο που παραμένει αφρόντιστος. Ο Δημήτρης λέει ότι είχαν στηθεί στην προηγούμενη ανάπλαση όργανα γυμναστικής, τα οποία σταδιακά καταστράφηκαν, τα έκαιγαν οι τοξικομανείς για να ζεσταίνονται – ο χώρος αφέθηκε στη μοίρα του. Ο συνομιλητής μου παρουσιάζει μία όμορφη εικόνα με νέους να αθλούνται και να δημιουργούν σύνδεση με τον χώρο, όπως έκανε κι εκείνος τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, όταν ήταν παιδί. Μιλώντας με πηγές μας στο πάρκο, μάθαμε ότι υπάρχουν βλέψεις για δράσεις εφήβων και ενηλίκων με όργανα γυμναστικής.

Επόμενος σταθμός στην περιήγησή μας είναι ο «Ροδώνας», το τεχνητό κανάλι του Πεδίου του Άρεως που αυτή τη στιγμή μοιάζει με φάντασμα, όπου μου εξηγεί πώς ήταν όταν είχε φτιαχτεί στην ανάπλαση. Τώρα η εικόνα είναι απογοητευτική – ένα σχεδόν ξεριζωμένο παγκάκι κατά μήκος της σπειροειδούς διαδρομής εικονογραφεί εύγλωττα την παραίτηση. Σύμφωνα πάντως με τις πηγές μας στο πάρκο, υπάρχει ένα εγκεκριμένο δεκαετές master plan το οποίο προβλέπει την αποκατάσταση εμβληματικών σημείων του Πεδίου του Άρεως.

Φτάσαμε έως την υδάτινη διαδρομή που πλέον λειτουργεί, είδαμε το σιντριβάνι, το καφέ της Γαρδένιας – εικόνες όμορφες αναμφίβολα, με τον συνομιλητή μου, ωστόσο, διαρκώς να επισημαίνει παραλείψεις, πράγματα που μοιάζουν αυτονόητα κι αν είχαν συμβεί, αν με κάποιο τρόπο ο λαβύρινθος της γραφειοκρατίας γινόταν ευθεία, όλα αυτομάτως θα ήταν καλύτερα. Ενώ προχωράμε προς το άγαλμα της Αθηνάς, βλέπω μία βρύση με τρεχούμενο νερό και παρατηρώ ότι σε όλη τη διαδρομή δεν είχα προσέξει άλλη. Ο Δημήτρης Καλαντζής μού λέει ότι τις είχαν κλείσει για να μην μπορούν οι άστεγοι να πλένονται. Απομεινάρι του παρελθόντος που σιγά σιγά αλλάζει... Από ανθρώπους του πάρκου μαθαίνουμε ότι στα άμεσα σχέδια είναι να αναπλαστούν οι έξι γεωτρήσεις του Πεδίου, διασφαλίζοντας την αυτονομία. Ένα σχέδιο υλοποιήσιμο αρκεί να μη μείνει στα χαρτιά...

Στην πλευρά της λεωφόρου Αλεξάνδρας είδαμε το μνημείο των πεσόντων Άγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών με το άγαλμα της Αθηνάς. Στο σημείο αυτό μου περιγράφει πώς η παρέα του, πιτσιρικάδες τότε, είχαν φτιάξει την πρώτη αυτοσχέδια πίστα για σκέιτμπορντ στην Αθήνα. Τότε παιδιά με γρατζουνισμένα γόνατα, με όμορφες αναμνήσεις. Αυτό ακριβώς μου τονίζει: Πρέπει να φτιάξουμε αναμνήσεις στο πάρκο για τους νέους της περιοχής, να το αγαπήσουν και να το προσέχουν. Φεύγοντας, η αίσθηση ήταν θετική. Την ευοίνωση αυτή διάθεση ενισχύει το γεγονός ότι το Green Park, επί της οδού Μαυρομματαίων, άνοιξε εκ νέου, ενώ και το Θέατρο Άλσος λειτουργεί πάλι. Αμφότερα αναβαθμίζουν την περιοχή. Κοντολογίς, με λίγη αγάπη και λιγότερη γραφειοκρατία, όλα μπορεί να γίνουν (σχεδόν) ιδανικά και η Αθήνα να αποκτήσει ένα πάρκο, πραγματικό σημείο αναφοράς. Η ιστορική φόρτιση άλλωστε δεν λείπει – και η ιστορία συνεχίζεται.