Παρουσίαση «Λεύκωμα Καβάφη, 1863-1910» (εκδ. Ερμής), σε επιμέλεια Λένας Σαββίδη με σπάνιο υλικό από το αρχείο του ποιητή και cd με τραγούδια του Νίκου Πλάτανου.
Πριν λίγες μέρες, οι εκδόσεις Ερμής παρουσίασαν το συλλεκτικό «Λεύκωμα Καβάφη, 1863-1910» σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και το CD που το συνοδεύει, με έξι ποιήματα του ποιητή, μελοποιημένα από τον Νίκο Πλάτανο, τα οποία ερμηνεύουν η Αναστασία Καπάνταη και ο Σταύρος Νιφοράτος, σε επιμέλεια της Μέμης Σπυράτου.
Αλεξάνδρεια,η οδός Ραμλίου. Στον δρόμο αυτό κατοίκησαν οι Καβάφηδες από το 1887 έως 1899
Αλεξάνδρεια,η οδός Ραμλίου. Στον δρόμο αυτό κατοίκησαν οι Καβάφηδες από το 1887 έως 1899
Φωτογραφία του Καβάφη, αχρονολόγητη. Η τελευταία του εμφάνιση ως «νέου», η πρώτη χωρίς μουστάκι.
Όπως λέει η κυρία Λένα Σαββίδη στον πρόλογο της έκδοσης, «το Λεύκωμα Καβάφη (έκδοση 1983) περιέχει φωτογραφίες προσώπων και τόπων, αλλά και χειρογράφων, ή και μεταγραφές χειρογράφων: Επιστολές, λογαριασμοί, μνημόνια, σκέψεις, ημερολογιακές σημειώσεις του ποιητή, δηλαδή πολύ περισσότερα κα ετερόκλητα τεκμήρια από αυτά που συνήθως αποτελούν τα εικονογραφημένα λευκώματα. Αλλά ο ίδιος ο Καβάφης έγραφε και κρατούσε με πολλή φροντίδα, επιμέλεια και τάξη τα χαρτιά αυτά. Φαίνεται πως είχαν ένα αντίκρισμα στη ζωή του. Επιλέγοντάς τα, λοιπόν, επιχειρούμε να δώσουμε, κατά κάποιον τρόπο, την ατμόσφαιρα της ζωής ενός ανθρώπου και μιας οικογένειας· ανοίγουμε ίσως ένα παράθυρο –όχι κλειδαρότρυπα– στην καθημερινή ιδιωτική ζωή του ποιητή. Το ότι δεν είναι πλήρης η εικόνα ή τελειωτική είναι αυτονόητο. Όσο θα μελετιέται το αρχείο και η ποίηση του Καβάφη, τόσο η εικόνα θα συμπληρώνεται (…)»
Φωτογραφία του Καβάφη, αχρονολόγητη. Η τελευταία του εμφάνιση ως «νέου», η πρώτη χωρίς μουστάκι.
Φωτογραφία του Καβάφη, αχρονολόγητη. Η τελευταία του εμφάνιση ως «νέου», η πρώτη χωρίς μουστάκι.
Ξεφυλλίζοντας τις μεγάλων διαστάσεων σελίδες του βιβλίου, βλέπουμε τον τρόπο που ο Καβάφης μάζευε στοιχεία από τους συγγενείς του της Κων/πολης και προσπαθούσε, παράλληλα με τον αδερφό του Τζων, να συντάξει το γενεαλογικό τους δέντρο. Δίπλα, ανέκδοτα κείμενα όπως εκείνο γραμμένο στα αγγλικά και «βραχυγραφικά» που τιτλοφορεί «Memorandum about the Cavafy family» και τη «Γενεαλογία» στα ελληνικά. Ακόμα, σπάνιες φωτογραφίες, όπως η μοναδική φωτογραφία του αδελφού, Πέτρου - Ιωάννη Καβάφη, η Χαρίκλεια Καβάφη στα πρώτα χρόνια του γάμου της στην Αγγλία (φωτογραφία που βρισκόταν κορνιζαρισμένη στο σαλόνι του ποιητή), ο ίδιος με τα αδέρφια, όλοι νήπια, ή ακόμα οι προσόψεις των σπιτιών και των διαμερισμάτων που έζησε ο ίδιος και τα αδέρφια του: Αλεξάνδρεια – η Πλατεία Προξένων μετά τον βομβαρδισμό του 1882 όπου γκρεμίστηκε το σπίτι της οικογένειας Καβάφη και χάθηκαν τα βιβλία και χειρόγραφα του ποιητή. Λονδίνο, Παρίσι, το Grand Hotel του Φαλήρου, σκηνές από γάμους και συγκεντρώσεις.
Ο Κ.Καβάφης 2 ετών (στη μέση), με τα δυο του αδέρφια, τον Τζων, 4, και τον Παύλο, 5 ετών
Ο Κ.Καβάφης 2 ετών (στη μέση), με τα δυο του αδέρφια, τον Τζων, 4, και τον Παύλο, 5 ετών
1873, Όρθιος μάλλον ο 10χρονος Κωνσταντίνος, καθιστός και σοβαρός ο Παύλος 13 χρονών και καθισμένος χάμω ο Τζων, 12 ετών
1873, Όρθιος μάλλον ο 10χρονος Κωνσταντίνος, καθιστός και σοβαρός ο Παύλος 13 χρονών και καθισμένος χάμω ο Τζων, 12 ετών
Μικρές λεπτομέρειες που φανερώνουν, ίσως, άγνωστες πλευρές του χαρακτήρα του ποιητή. Όπως σχολιάζει σε μία αχρονολόγητη φωτογραφία ο Γ.Π.Σαββίδης: «Το κοντό μαλλί ίσως να ήταν της μόδας εκείνα τα χρόνια όπως και το κομψό, αρειμάνιο μουστάκι, αλλά πίστευαν επίσης ότι ήταν αντίδοτο στην πρόωρη φαλάκρα» (περιοδικό «Grand Street», N.Yόρκη (1983). Σε άλλες φωτογραφίες, ο Καβάφης όταν δοκίμαζε να αφήσει γένι και πήγε στον φωτογράφο την πρώτη μέρα μοιάζοντας απλώς αξύριστος και τη δεύτερη με κάπως πιο φανερό μούσι. Ήταν το 1891, μία από τις πιο κρίσιμες χρονιές του. Σε άλλες όρθιος με μπαστουνάκι και σκληρό καπέλο αλλά και μία αχρονολόγητη φωτογραφία, η τελευταία του ως «νέου», η πρώτη του χωρίς μουστάκι. Φωτογραφία στην οποία είχε αδυναμία ο Καβάφης. Την έδινε επί πολλά χρόνια στα έντυπα που τού ζητούσαν φωτογραφία του. Το 1917, όταν ο διευθυντής του περιοδικού «Γράμματα», Στέφανος Πάργας, του είπε ότι η φωτογραφία δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ο ποιητής του είπε να δημοσιευτεί με την ένδειξη «Καβάφης προ χρόνων». Και έτσι έγινε.
Ο πατέρας του ποιητή, Πέτρος Ιωάννης Καβάφης (1814-1870)
Ο πατέρας του ποιητή, Πέτρος Ιωάννης Καβάφης (1814-1870)
Η Χαρίκλεια Καβάφη στα πρώτα χρόνια του γάμου της, στην Αγγλία (φωτογραφία κορνιζαρισμένη στο σαλόνι του ποιητή)
Η Χαρίκλεια Καβάφη στα πρώτα χρόνια του γάμου της, στην Αγγλία (φωτογραφία κορνιζαρισμένη στο σαλόνι του ποιητή)
Ντοκουμέντα, ποιήματα χειρόγραφα με διορθώσεις και εκείνη την εξαιρετική καλλιγραφία της εποχής που δίνει το γράψιμο με πένα. Σελίδες εφημερίδων, χαλκογραφίες, μεταφρασμένες και πρωτότυπες επιστολές, καρτ-βιζίτ, μενού πρωτοχρονιάτικων γευμάτων υπογεγραμμένα από όλη την παρέα (αποκλειστικά ανδρική), τετράδια επισκέψεων με τις ημέρες που δέχονται οι διάφοροι φίλοι και οικογένειες, προσκλήσεις, πρόγραμμα χορού όπου δίπλα στις ονομασίες των χορών είναι τα ονόματα των κυριών που θα συνόδευαν ως ντάμες τους κυρίους. Κατάλογοι, κατατάξεις, λίστες, σημειωματάριο «Τζόγος» με κέρδη και απώλειες σε σκάκι, τόμπολα, Ναπολεόν, μικρή ρουλέτα, άλογα, ντόμινο... Και ανάμεσα στο πλούσιο υλικό, κάπου, σε μία σελίδα και η φωτογραφία ενός νέου με λεπτό μουστάκι, η οποία, κατά τον βιογράφο του Καβάφη R.Liddell, πρόκειται μάλλον για τον Γιώργο Ψύλλιαρη, τον γιο της θείας Αμαλίας Καλλινούς. Υπάρχει μία σημείωση της Ρίκας Σεγκοπούλου που λέει ότι «η ομοσεξουαλικότης του Καβάφη άρχισε να εκδηλώνεται το 1883 με τον εξάδελφό του Γ. Ψύλλιαρη, στην Πόλη». Ίσως.
Φωτογραφία του Καβάφη, αχρονολόγητη, ίσως του 1889 ή του 1890
Σε κάθε ποιητικό έργο του Καβάφη μπορεί να διακρίνει κανείς μια κρυμμένη μουσικότητα συχνά ήδη από τον πρώτο στίχο
Φωτογραφία του Καβάφη, αχρονολόγητη, ίσως του 1889 ή του 1890
Σε κάθε ποιητικό έργο του Καβάφη μπορεί να διακρίνει κανείς μια κρυμμένη μουσικότητα συχνά ήδη από τον πρώτο στίχο
Τα τραγούδια του Καβάφη
Ένα έργο σε 100 αντίτυπα. Έξι ποιήματα μελοποιημένα από τον Νίκο Πλάτανο, έναν μουσικό που έχει συνθέσει μουσικές για τον κινηματογράφο και το θέατρο, έχει μελοποιήσει Οδυσσέα Ελύτη, Γιώργο Σεφέρη, Ελένη Αρβελέρ, αλλά έχει συνεργαστεί δισκογραφικά και με τη Μελίνα Κανά και τα Υπόγεια Ρεύματα.
Όπως σημειώνει η Λένα Σαββίδη, «δύσκολη προσπάθεια η μελοποίηση του Καβάφη, όμως αυτά τα έξι ποιήματα - τραγούδια μοιάζει να συνοψίζουν τη στάση ζωής του που τον κράτησε ζωντανό, ευαίσθητο, καίριο, στο πάνθεο των χαμένων ποιητών».
Ο Καβάφης όρθιος, με μπαστουνάκι και σκληρό καπέλο, το 1896
Ο Καβάφης όρθιος, με μπαστουνάκι και σκληρό καπέλο, το 1896
Ο Καβάφης όρθιος, 1897
Ο Καβάφης όρθιος, 1897
Ο Νίκος Πλάτανος λέει: «Όταν άρχισα να καταπιάνομαι με τις μελοποιήσεις των ποιημάτων του Καβάφη, που είχαν τη φήμη του “δύσκολου” ή και του “αμελοποίητου”, ένιωσα έκπληκτος με την αμεσότητα και τη βαθιά απλότητα που είχαν αυτά τα ποιήματα. Η σχετικά ελεύθερη φόρμα, με καθαρό όμως το στοιχείο του ρυθμού και συχνά της ομοιοκαταληξίας, άνοιγε περισσότερες δυνατότητες μουσικής επεξεργασίας από τις άκαμπτες παραδοσιακές φόρμες με τα κλειστά τετράστιχα και την επαναλαμβανόμενη ρυθμολογία. (…) Σε κάθε ποιητικό έργο μπορεί να διακρίνει κανείς μια κρυμμένη μουσικότητα συχνά ήδη από τον πρώτο στίχο».
Αλλά και ο Κώστας Γεωργουσόπουλος σημειώνει στο άλμπουμ: «η διάρκεια ενός δημιουργού πιστοποιείται, εφόσον συνεχίζει να συγκινεί, να προβληματίζει, να εμπνέει, ακόμα κι αν κρίνεται αρνητικά από τις γενιές που έρχονται. Ο Κ.Π. Καβάφης, μονήρης, αλλά τολμηρός ποιητής στη μακρινή Αλεξάνδρεια, έγινε με τα χρόνια, όχι μόνον μία αυθεντική, ποιητική φωνή, αλλά, κυρίως, ένας καταγραφέας αυστηρός του νεοελληνικού ήθους και ιδεολογικού στίγματος της διαχρονικής Ελλαδας. Κάθε ερμηνευτική προσέγγιση του έργου του αποκαλύπτει απροσδόκητες πλευρές της μέσα Ελλάδας».
Η μελοποίηση του έργου του από τον Νίκο Πλάτανο και η «ανάγνωσή του» από τη Μέμη Σπυράτου, είναι μία αποκάλυψη της καβαφικής ρυθμολογίας και μελωδίας. Η ποίηση, πέρα από τις ιδέες, έλεγε ο Μαλαρμέ, είναι η μουσική των λέξεων. Η Σπυράτου και οι έξοχοι μουσικοί συνεργάτες της ακολούθησαν την πλατωνική εντολή: «Μουσικήν ποίει και εργάζου».
Το ξενοδοχείο όπου έμεινε ο Καβάφης στο Φάληρο
Ρωτάω τον Νίκο Πλάτανο αν η έμπνευσή του επηρεάστηκε από τα χειρόγραφα του Καβάφη, τις φωτογραφίες, τις λίστες, τον γραφικό του χαρακτήρα. Τα είχε σαν εικόνα στο μυαλό του όταν καθόταν στο πιάνο; «Είναι σίγουρο» απαντάει, «ότι αυτός ο καβαφικός κόσμος που περιγράφετε, αυτή η ατμόσφαιρα της εποχής του, της πόλης του, του σπιτιού του, αυτό το παραδοσιακό αστικό πλαίσιο, είναι πολύ ζωντανά στο μυαλό αλλά θα ’λεγε κανείς και στις αισθήσεις αυτού που θέλει να βυθιστεί σ’ αυτή την ποίηση.
Το ξενοδοχείο όπου έμεινε ο Καβάφης στο Φάληρο
Το ξενοδοχείο όπου έμεινε ο Καβάφης στο Φάληρο
Είναι μια ποίηση κατεξοχήν ατμοσφαιρική, όπως κάθε μεγάλη ποίηση άλλωστε, όπου όμως αισθάνεται κανείς έντονα στο βάθος την προσωπικότητα του ποιητή. Είμαι τυχερός, πιστεύω, που καταπιάστηκα με την ποίηση του Καβάφη σχεδόν αμέσως μετά την επιστροφή μου από τις σπουδές στη Γαλλία, άρα είχα φρέσκιες στο μυαλό μου τις ευρωπαϊκές μουσικές φόρμες, την κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα του Παρισιού, όλο αυτό το αστικό πλαίσιο, απαραίτητο για να αισθανθεί κανείς αυτή την ποίηση. Και θα τολμούσα να πω ότι ο λόγος που η Λένα Σαββίδη περιέλαβε αυτά τα τραγούδια στην έκδοση αυτού του τόσο προσωπικού Λευκώματος Καβάφη (το δηλώνει ξεκάθαρα στο σημείωμά της) είναι, πέρα από την όποια μουσική τους ποιότητα, η συμμετοχή τους σ’ αυτό τον τόσο ιδιαίτερο καβαφικό κόσμο».
Πιστεύετε ότι η ποίηση του Καβάφη έχει δημιουργήσει μία δική της, θα έλεγα, «σχολή» στο ελληνικό τραγούδι;
«Κάθε απόπειρα να τραγουδηθεί ο Καβάφης προσκρούει σε μια μεγάλη προκατάληψη, ότι η ποίησή του δεν μελοποιείται, είναι στρυφνή, δύσκολη κ.λπ. Αυτό είναι πολύ παράξενο, να λέγεται για έναν ποιητή με μεγάλη αίσθηση του ρυθμού, του μέτρου, με εξωτερικές και εσωτερικές ομοιοκαταληξίες και κυρίως με πεντακάθαρα νοήματα, έντονη μουσικότητα και βαθύ αίσθημα. Η αλήθεια είναι ότι ο Καβάφης δεν μελοποιείται με τον τρόπο που ξέραμε. Παρ’ όλη την αίσθηση της Ιστορίας που τον διακρίνει, αντίκειται στις μεγάλες αφηγήσεις, τις πλατιές μελωδικές γραμμές, τις μεγάλες ορχήστρες. Είναι μια φωνή λυρική, εσωτερική, μοναχική και γι’ αυτό ευεπίφορη στην έκφραση του προσωπικού συναισθήματος. Επιπλέον χρησιμοποιεί μια φόρμα ανοιχτή και ευέλικτη, μακριά από τα επαναλαμβανόμενα τετράστιχα και την άκαμπτη ρυθμολογία της παραδοσιακής ποίησης, αλλά και της παραδοσιακής τραγουδοποιίας. Μ’ αυτή την έννοια, ναι, δημιουργεί μια νέα σχολή στο ελληνικό τραγούδι. Γιατί η ανάγκη να τραγουδάμε τους ποιητές μας δεν εξαντλείται στη δεκαετία του ’60 και του ’70. Είναι ζωντανή πάντα, αρκεί να βρίσκουμε νέους τρόπους έκφρασης και να προσαρμόζουμε τη φωνή μας στις απαιτήσεις των καιρών. Για άλλη μια φορά αυτή η αγαπημένη ποίηση επιβεβαιώνει την αντοχή της στο χρόνο και μας ανοίγει ένα καινούριο δρόμο».
Ποίημα «Όποιος απέτυχε», πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1968 στη συλλογή «Κ.Π. Καβάφη: Ανέκδοτα ποιήματα 1882-1923, φιλ.επιμέλεια Γ.Π.Σαββίδη, Ίκαρος 1968)
Ποίημα «Όποιος απέτυχε», πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1968 στη συλλογή «Κ.Π. Καβάφη: Ανέκδοτα ποιήματα 1882-1923, φιλ.επιμέλεια Γ.Π.Σαββίδη, Ίκαρος 1968)
Το ποίημα «Επέστρεφε». Η σύνθεση ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1904 με τίτλο «Μνήμη ηδονής». Δεύτερη γραφή τον Σεπτέμβριο 1909 και δημοσίευση Οκτώβριο 1912.
Το ποίημα «Επέστρεφε». Η σύνθεση ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1904 με τίτλο «Μνήμη ηδονής». Δεύτερη γραφή τον Σεπτέμβριο 1909 και δημοσίευση Οκτώβριο 1912.
Ποίημα «Κεριά», το έγραψε το 1893, το δημοσίευσε έξι χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1899.
Ποίημα «Κεριά», το έγραψε το 1893, το δημοσίευσε έξι χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1899.
Τα 6 αυτά τραγούδια σας θα τα ακούγατε να παίζονται σε μία μπουάτ του νέου κύματος; Πού θα θέλατε να τα δείτε να στέκονται;
«Τυχαίνει να εμφανίζομαι σταθερά στην τελευταία Μπουάτ της Πλάκας που έμεινε ζωντανή μέχρι σήμερα, στην “Απανεμιά”. Εκεί αντιστρέφουμε την παράδοση που θέλει τα “κουλτουριάρικα” τραγούδια στην αρχή του προγράμματος και μετά αυτά της διασκέδασης, οπότε ξεκινώντας μια περιήγηση σε όλο το φάσμα της ελληνικής μουσικής που φτάνει ως το λαϊκό γλέντι, πολύ αργά τη νύχτα, όταν έχουμε μείνει λίγοι, παίζουμε “Μεγάλο Ερωτικό” ή τα “Λυρικά” του Μίκη. Τότε απολαμβάνουμε τη μαγεία μιας τέτοιας μουσικής. Το ίδιο ισχύει για μια γιορτή σ’ ένα σπίτι. Λίγο πριν από την ανατολή του ήλιου, λίγοι φίλοι σε μια βεράντα ακούνε Φλέρη Νταντωνάκη. Έτσι φαντάζομαι αυτά τα τραγούδια: ένα “απολλώνειο” επιστέγασμα μιας “διονυσιακής” γιορτής».
Πορτραίτο του Καβάφη στο φωτογραφείο Φεττέλ και Μπερνάρ της Αλεξάνδρειας, 1901 ή 1903
Πορτραίτο του Καβάφη στο φωτογραφείο Φεττέλ και Μπερνάρ της Αλεξάνδρειας, 1901 ή 1903
Οδός Λέψιους αρ.10. Το διαμέρισμα που νοίκιασαν ο Κωνσταντίνος και ο Παύλος Καβάφης είναι εκείνο που έχει το μπαλκόνι
Οδός Λέψιους αρ.10. Το διαμέρισμα που νοίκιασαν ο Κωνσταντίνος και ο Παύλος Καβάφης είναι εκείνο που έχει το μπαλκόνι
