Μια βόλτα στο Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη, το νέο μουσείο στην Πλάκα

Περπατώντας στα σοκάκια της υπέροχης Πλάκας, στη σκιά του βράχου της Ακρόπολης, και βλέποντας στον τοίχο ενός όμορφα ανακαινισμένου νεοκλασικού, στην Πολυγνώτου και Διόσκουρων, μία μεγάλη φωτογραφία του Οδυσσέα Ελύτη και την ταμπέλα «Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη - Μουσείο», δημιουργείται η εντύπωση στον διαβάτη ότι πρόκειται για το σπίτι όπου έζησε ο μεγάλος μας Έλληνας ποιητής.

Κι όμως, ο Οδυσσέας Ελύτης έγινε μόνιμος «κάτοικος» της Πλάκας, είκοσι οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του. Μέχρι τότε, κατοικούσε μαζί με την ποιήτρια σύντροφό του, Ιουλίτα Ηλιοπούλου, σ' ένα μικρό, λιτό διαμέρισμα στην οδό Σκουφά 23 στο Κολωνάκι, όπου και άφησε την τελευταία του πνοή, στις 18 Μαρτίου του 1996.

Η δημιουργία του Μουσείου - Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη

Το 2013, η κα Ηλιοπούλου, κάτοχος του τεράστιου και ανεκτίμητου Αρχείου Οδυσσέα Ελύτη, πρότεινε στο Υπουργείο Πολιτισμού τη δημιουργία ενός μουσείου, αφιερωμένο στον νομπελίστα ποιητή. Η πρότασή της έτυχε θετικής ανταπόκρισης και το εν λόγω κτίριο, μαζί με τα δύο βοηθητικά κτίσματα (ιδιοκτησίας του ΥΠΠΟΑ), μετά την αποκατάστασή τους από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου, παραχωρήθηκαν για τη στέγαση της πολύτιμης κληρονομιάς που μας άφησε ο Ποιητής του Αιγαίου, ο ποιητής του ήλιου και της θάλασσας, όπως έχει καταγραφεί στη συνείδησή μας.

Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι το Μουσείο εντάσσεται στο πλαίσιο της στρατηγικής που εφαρμόζει το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού για τη δημιουργία πολιτιστικών πυρήνων στην Πλάκα, αποκαθιστώντας και αναδεικνύοντας ιδιόκτητα κτίρια, τα οποία βρίσκονται στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο της Αρχαίας και της Ρωμαϊκής Αγοράς και παρουσιάζουν αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

Χώροι του Μουσείου - Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη

Μπαίνοντας από την κεντρική είσοδο, βρισκόμαστε στη μικρή, πανέμορφη αυλή, με τα άσπρα-κόκκινα πλακάκια, τα δύο οπωροφόρα δένδρα και τα αρωματικά και καλλωπιστικά φυτά στο παρτέρι, που όλα μαζί δημιουργούν έναν «μικρό βοτανικό» κήπο ο οποίος «μπορεί και να ’ναι ένας κρυφός των δύο κυμάτων Παρθενώνας», όπως γράφει ο ποιητής στο ομότιτλο πεζό κείμενο της συλλογής «Εν λευκώ». Διαβάζοντας το κειμενάκι «Μικρός Βοτανικός» στο μεγάλο ταμπλό, τοποθετημένο στον τοίχο, ερχόμαστε σε μία πρώτη επαφή με το πνεύμα της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη, όπου η ελληνική φύση αλλά και η πολιτιστική μας κληρονομιά αναδεικνύονται με μια μοναδική ματιά.

Ο Οδυσσέας Ελύτης, ως οικοδεσπότης, μας καλωσορίζει στο εσωτερικό του Μουσείου με μια ολόσωμη φωτογραφία του και ένα απόσπασμα, από τον «Μικρό Ναυτίλο», μας βάζει στον δικό του «κόσμο τον μικρό, τον μέγα».

Αξίζει να σταθούμε λίγο εκεί και με τις λίγες αυτές γραμμές να προσπαθήσουμε να νιώσουμε την αλήθεια του στην αναζήτηση της πνευματικής του ταυτότητας, «Τείνω μ’ όλους μου τους πόρους προς ένα -πώς να το πω-, περιστρεφόμενο, εκθαμβωτικό ευ», αλλά και στην ανάγκη του για το κυνήγι και την επαναφορά της αθωότητας.

Ορίζει την αθωότητα ως ένα μέρος της ψυχής, όπου βρίσκεται καταγεγραμμένη η μόνη γνήσια και αυθεντική συλλογική γνώση που αποκομίστηκε μέσα στους αιώνες από μάρτυρες, ασήμαντους αλλά και σημαντικούς. «Αυτή την ψυχή τη λέω αθωότητα. Κι αυτή τη χίμαιρα, δικαίωμά μου». Σ’ ένα μεγάλο Χρονολόγιο αναγράφονται οι σημαντικές χρονολογίες-σταθμοί της ζωής του Οδυσσέα Αλεπουδέλη (Οδυσσέας Ελύτης ήταν το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο), ο οποίος γεννήθηκε τα ξημερώματα της 2ας Νοεμβρίου του 1911, στη συνοικία Εφτά Μπαλτάδες του Ηρακλείου Κρήτης.

Ήταν το τελευταίο από τα έξι παιδιά τής οικογένειας του Παναγιώτη Αλεπουδέλη και της Μαρίας Βρανά, από τη Μυτιλήνη. Ο πατέρας του και ο θείος του είχαν ιδρύσει, από το 1895, στο Ηράκλειο ένα εργοστάσιο σαπωνοποιίας και πυρηνελαιουργίας, το οποίο, το 1914, μεταφέρθηκε στον Πειραιά και η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, στην οδό Σόλωνος 98Α.

Η εξομολόγηση του Οδυσσέα Ελύτη μετά το Νόμπελ

Στο σημείο αυτό αξίζει μια αναφορά στην εκ βαθέων εξομολόγηση που έκανε ο Οδυσσέας Ελύτης στην εκπομπή της ΕΡΤ, με τίτλο «Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα», λίγο μετά τη βράβευσή του με το βραβείο Νόμπελ, όπου μεταξύ των αφηγήσεων για τη ζωή του, αποκάλυψε το πώς προέκυψε το ψευδώνυμο «Ελύτης», την εποχή που θα εκδίδονταν τα πρώτα του ποιήματα (1935).

«Επειδή πάντοτε οι λέξεις που αρχίζουν από το -ελ- μου ασκούσαν μία μαγεία, είτε διότι ήταν η Ελλάδα, είτε η ελπίδα, είτε μία Ελένη που ήμουν τότε ερωτευμένος, η ελευθερία..., σκέφτηκα να το αρχίσω έτσι. Κατόπιν, ήταν το γράμμα ύψιλον, το οποίο για μένα είναι το πιο ελληνικό γράμμα. Άλλωστε και οι Γάλλοι για να το λένε "ιγκρεκ" θα πει ότι είναι ελληνικό. Και έβαλα μετά το "ελ" το "υ". Δεν χρειαζόταν μετά, παρά μία κατάληξη που να είναι λίγο αρχαιοπρεπής, "-ύτης" και έτσι, ενώ έψαχνα να βάλω κάτω μεταξύ του "ελ" και του "ίτης", έβαλα το "υ" και προέκυψε το Ελύτης».

Η αγάπη του για τη χώρα του, «που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου», όπως ανέφερε στον λόγο του στην απονομή του βραβείου Νόμπελ, είναι πασιφανής σ’ όλο του το έργο και αναδεικνύεται μέσω των διάφορων εκθεμάτων και ηχητικών ντοκουμέντων του Μουσείου. Όπως είπε ο ίδιος σε μια συνέντευξη, μιλώντας για τη σχέση Ελλάδος και Ευρώπης: «μια ζωή ολάκερη αγωνίστηκα για αυτό που λέμε ελληνικότητα, και αυτό δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας τρόπος για να βλέπεις και να αισθάνεσαι τα πράγματα, είτε στην κλίματα την μεγάλη είτε στην κλίμακα την ταπεινή, είτε δηλαδή σ' έναν Παρθενώνα είτε σ' ένα λυχνάρι. Το παν είναι η ευγένεια, η ποιότητα σε αντίθεση με το μέγεθος και την ποσότητα, που χαρακτηρίζουν τη δύση».

Ο Οδυσσέας Ελύτης είναι γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, μέλος της λογοτεχνικής γενιάς του ’30, ο δεύτερος μέχρι σήμερα Έλληνας που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1979). Θεωρείται δε, μία από τις ισχυρότερες παρουσίες του ποιητικού μοντερνισμού. Και όπως ο ίδιος είχε πει: «από το ένα μέρος ήμουνα ο στερνός μιας γενιάς, που έσκυβε στις πηγές μιας ελληνικότητας, κι απ' την άλλη ήμουν ο πρώτος μιας άλλης που δέχονταν τις επαναστατικές θεωρίες ενός μοντέρνου κινήματος».

Η λυρικότητα στην ποίησή του είναι αδιαμφισβήτητη. όπως γράφει στα «Ανοιχτά Γράμματα», «....με τον ίδιο τρόπο που μία ωραία μέρα οι αρχαίοι λυρικοί, από τη μιά, (όπως η Σαπφώ, την οποία αποκαλεί «μακρινή ξαδέλφη»), ο Ανδρέας Κάλβος και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, από την άλλη, ξύπνησαν πρώτη φορά το ενδιαφέρον μου για την ποίηση, δύο Γάλλοι σύγχρονοι ποιητές, όχι από τους πιο μεγάλους, ο Πωλ Ελυάρ και ο Πιερ Ζαν Ζουβ - ποιητές που από τότε έταξα στον εαυτό μου (κι αργότερα επέτυχα πρώτος) να παρουσιάσω στο ελληνικό κοινό - , μ' ανάγκασαν να προσέξω κι αδίσταχτα να παραδεχτώ τις δυνατότητες που παρουσίαζε στην ουσία της ελεύθερης ενάσκησής της, η λυρική ποίηση».

Για την κορυφαία δημιουργία του, το ποίημα «Άξιον Εστί» (1959), το «έργο της ζωής του», όπως το είχε χαρακτηρίσει, κριτικοί της λογοτεχνίας της εποχής υπογράμμισαν πως ο Οδυσσέας Ελύτης δικαιούταν το επίθετο εθνικός πριν το ποιητής.

Η εικαστική τέχνη ως πλευρά του Οδυσσέα Ελύτη

Ελάχιστοι όμως τον γνωρίζουν ως εικαστικό και ξέρουν για την ιδιαίτερη αγάπη που έτρεφε για τη ζωγραφική, που από μικρό παιδί την έβλεπε συνυφασμένη με την ποίηση, όπως είχε εξομολογηθεί κάποτε αλλά και τέχνη του κολάζ (τις «συνεικόνες», όπως τα αποκαλούσε), με την οποία ασχολήθηκε συστηματικά από νεαρή ηλικία, συμμετέχοντας σε εκθέσεις και τυπώνοντάς τα σε λευκώματα.

Στο Μουσείο εκτίθεται ένα από τα πρώτα του θεματικά κολάζ, «Οι δρόμοι της Θάλασσας» (1972), το οποίο θυμίζει αγιογραφία και έχει αφιέρωση προς τον Δημήτρη Φωτόπουλο, καθώς και ο «Άγριος Ήλιος» (1986).

Στις κρυστάλλινες προθήκες της εισαγωγικής έκθεσης του Μουσείου υπάρχουν προσωπικά του αντικείμενα, δελτάρια από τον πόλεμο, οικογενειακές φωτογραφίες, η σφραγίδα της επιχείρησης με τα σαπούνια, χειρόγραφα, οι αρχικές εκδόσεις και των 52 βιβλίων του, που εκτίθενται μαζί για πρώτη φορά, επιλογή μεταφρασμένων έργων (στα αγγλικά, αραβικά, γερμανικά, ισπανικά και ιταλικά), προσχέδια για ποιητικές συλλογές, σχέδια με αφιερώσεις επιφανών ζωγράφων, επιστολές, βιβλία με αφιερώσεις συγγραφέων, ακουαρέλες, το φανταστικό πορτραίτο του Ανδρέα Κάλβου (δεν υπήρχε φωτογραφία του) διά χειρός Οδυσσέα Ελύτη, η παρτιτούρα για το «Μονόγραμμα» του Γιώργου Κουρουπού, εξώφυλλα δίσκων βινυλίου, σπάνιες εκδόσεις, έργα αγαπημένων του ζωγράφων (Νικολάου, Μόραλη, Θεόφιλου, Στέρη), με αφιέρωση προς αυτόν, διακοσμητικά αντικείμενα και αντικείμενα τέχνης από το σπίτι του. Όλα αυτά, μαζί με το ηχητικό και οπτικό υλικό, συνθέτουν το ανάγλυφο της ζωής του.

Σε περίοπτη θέση, μία ξεχωριστή προθήκη με το Μετάλλιο του Νόμπελ Λογοτεχνίας με το οποίο τιμήθηκε το 1979 ο Οδυσσέας Ελύτης από τη Σουηδική Ακαδημία «για την ποίησή του, που με φόντο την ελληνική παράδοση περιγράφει με αισθησιακή δύναμη και υψηλή πνευματική διορατικότητα τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για την ελευθερία και τη δημιουργία», καθώς και το αντίγραφο του διπλώματος. Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο χώρος εργασίας του Οδυσσέα Ελύτη

Στην εσωτερική αίθουσα του ισογείου μεταφέρθηκε, σε πιστή αναπαράσταση, ο χώρος εργασίας του Οδυσσέα Ελύτη – με το γραφείο του, στο οποίο δούλευε από τα μαθητικά του χρόνια και σ’ όλη του τη συγγραφική διαδρομή, τα έπιπλα του καθιστικού, καθώς και τη βιβλιοθήκη, σχεδιασμένη από τον Γιάννη Μόραλη, η οποία φιλοξενεί περισσότερους από επτακόσιους τίτλους της προσωπικής του συλλογής. Τον χώρο συμπληρώνουν τα εικαστικά έργα που κοσμούσαν τους τοίχους τού διαμερίσματός του.

Παρατηρώντας το δωμάτιο, στον επισκέπτη δημιουργείται η αίσθηση ότι ο ποιητής βρίσκεται κάπου εκεί, όταν τον βλέπει μέσα από μία οθόνη, καθισμένο σ’ αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο και τον ακούει να μιλάει με συγκίνηση για τα αγαπημένα αντικείμενα που τον περιβάλλουν, όπως είναι τα ρόδια, το ακροκέραμο, τα καραβάκια, το ξυλόγλυπτο, που μοιάζει με θεό του ανέμου, οι μεταβυζαντινές εικόνες, η παλιά ζωγραφισμένη κασέλα που χρησιμοποιείται ως τραπέζι σαλονιού. «Μπορεί να μην έχω πράγματα μεγάλης αξίας αλλά είναι πράγματα που τα αγαπώ πολύ, και έχουν όλα τους έναν δεσμό και ένα αποτύπωμα προσωπικό...».

Ο πρώτος όροφος του Μουσείου λειτουργεί ως πολυχώρος, ενενήντα περίπου θέσεων, με δυνατότητα φιλοξενίας εκδηλώσεων και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Είναι εξοπλισμένος με κλασικό πιάνο και ηχητική εγκατάσταση, ιδανικό σκηνικό για διαλέξεις, συνέδρια και βραδιές αφιερωμένες στην ποίηση και τη μουσική.

Στο υπόγειο του κτιρίου, βρίσκεται ο χώρος σπουδαστηρίου, που περιλαμβάνει βιβλιοθήκη με εκδόσεις βιβλίων του Οδυσσέα Ελύτη αλλά και βιβλία για την ποίησή του, καθώς και πολλές ξενόγλωσσες εκδόσεις, μεταφράσεις έργων του ποιητή.

Το Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη είναι ένας μικρός, όμορφος χώρος με μια αισθητική που αντιπροσωπεύει πλήρως τον ποιητή. Εκεί, όποιος ενδιαφέρεται να τον «συναντήσει», θα μπορέσει ν’ εμβαθύνει στο έργο του, να γνωρίσει τη σχέση που είχε με τις εικαστικές τέχνες και τη μουσική, αλλά και να συνειδητοποιήσει το πόσο πιστός ήταν στις αξίες που είχαν καθορίσει τον τρόπο ζωής και της σκέψης του. «Ή θα είσαι ολιγαρκής στα υλικά αγαθά ή θα είσαι ολιγαρκής στα βιώματά σου».

Το Σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη, διαθέτει ένα μικρό αλλά αξιόλογο πωλητήριο με όλο το εκδοτικό έργο του ποιητή, καθώς και αντικείμενα που φέρουν το όνομά του ή είναι εμπνευσμένα από τον ίδιον.

Φεύγοντας και ευχαριστώντας την Εύα Καραγιαννάκη για την ξενάγηση, συναντήσαμε την κα Ηλιοπούλου, η οποία με λίγες μόνο λέξεις μας έδωσε το στίγμα του Μουσείου. «Είναι ένα μικρό μουσείο που θέλουμε να έχει ζωή. Εναλλάσσουμε τα εκθέματά μας και τις εκδηλώσεις, έτσι ώστε να ενταχθεί μέσα στη ζωή της Αθήνας, δυναμικά, όπως ήταν και η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη».

Ηλεκτρονικές Πηγές:

• George Kalarritis, Clinical Psychologist / Οδυσσέας Ελύτης. Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα (1979) ΕΡΤ / Youtube
• George Pantoulas / ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ. ΕΛΛΑΔΑ - ΕΥΡΩΠΗ odysseas elitis / Youtube
• Διδώ Γεωργούλα / Το Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Οδυσσέα Ελύτη – 18 Οκτωβρίου 1979 / Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ