Ένα ντοκιμαντέρ για τη Μικρασιατική Καταστροφή σε φορμάτ animation. Μέσα σε 10 περίπου λεπτά, αποτυπώνει τη μεγάλη εικόνα όσων συνέβησαν το 1922 με σεβασμό στην ιστορία, απευθύνεται σε μικρούς και μεγάλους και μιλά όχι μόνο για την ελληνική περιπέτεια αλλά και για την προσφυγιά εν γένει. Μιλάμε με τον δημιουργό του, Γιώργο Χατζηβασιλείου.
Πόσον καιρό χρειάστηκες για να ολοκληρώσεις το ντοκιμαντέρ; Για τη δημιουργία του φιλμ συζητάμε με τον Θάνο τον Γιαννακό, τον αντιδήμαρχο Παιδείας του Δήμου Καλαμαριάς που βρίσκεται πίσω απ’ την παραγωγή, και τη Δήμητρα Δάλιου,την επικεφαλής του τμήματος, εδώ και έναν χρόνο περίπου. Η Καλαμαριά ήταν από τους τόπους που δέχτηκε ένα μεγάλο κύμα προσφύγων από τη Μικρά Ασία και φέτος τιμά την ιστορία της με πλήθος σχετικών εκδηλώσεων στις οποίες εντάσσεται και το φιλμ. Η ίδια η δημιουργία του ντοκιμαντέρ διήρκησε περίπου 7 μήνες, αφού το animation είναι μια διαδικασία δημιουργική αλλά και χρονοβόρα. Θελήσαμε να φτιαχτεί μέσα από αυτή ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους για τα σχολεία της Καλαμαριάς και ευρύτερα της χώρας που θα μπορεί να προβάλλεται διαχρονικά.
Βρήκες εμπόδια, είτε αφηγηματικά με δεδομένο ότι έγραψες το σενάριο, είτε ιδεολογικά (αν αυτολογοκρίθηκες) είτε άλλα, που δεν περνάνε από το μυαλό μου; Η Σμύρνη είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα για εμάς τους Έλληνες, και για εμένα προσωπικά αφού η καταγωγή μου κρατάει από τη Μικρά Ασία και έχω πολύ ζωντανές τις αφηγήσεις για τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας και πώς ανατράπηκε βίαια η ζωή τους το 1922. Για τους Τούρκους πάλι το ’22 είναι μια στιγμή θριάμβου. Είναι το αντεστραμμένο «1821» τους, που γιορτάζουν δίνοντας έμφαση στις βιαιότητες που ισχυρίζονται ότι οι Έλληνες άσκησαν πάνω τους πριν την καταστροφή. Στο βίντεο όμως οφείλαμε να αφηγηθούμε την ελληνική πλευρά με ψυχραιμία και σεβασμό στην οδύσσεια που η ιστορία της επέβαλε. Ο σκοπός του ντοκιμαντέρ είναι πρωτίστως εκπαιδευτικός, να λειτουργήσει ως ένας σύγχρονος φορέας της ελληνικής μνήμης, και όχι τόσο ερευνητικός.
Αφηγηματικά η δυσκολία στη γραφή ήταν να αποτυπωθεί η «μεγάλη εικόνα» από τη δαιδαλώδη ιστορία της Σμύρνης μέσα σε λίγα λεπτά. Η εποχή εκείνη ήταν εξαιρετικά πυκνή σε πρόσωπα και γεγονότα, αφού για χρόνια τότε σύνορα, κυβερνήσεις, και συμμαχίες αλλάζαν σχεδόν από μήνα σε μήνα.
Σκηνοθετικά, με δεδομένο πως σκηνοθετείς επίσης το ντοκιμαντέρ, τι προκλήσεις αυτό περιείχε; Είναι πάντοτε πρόκληση η σκηνοθετική διαχείριση του animation, αφού σε αυτό χτίζεις έναν κόσμο από το απόλυτο μηδέν. Δεν έχεις τίποτα ως δεδομένο. Δεν υπάρχει π.χ. το πρόσωπο ενός συνεντευξιαζόμενου ή ενός ηθοποιού, ή το τοπίο κάποιων γυρισμάτων που βιντεοσκοπεί μια κάμερα. Από το μοτίβο στο φόντο του animation και την επιλογή μιας φωτογραφίας, μέχρι τον τρόπο με τον οποίο καλείσαι να φανταστείς πώς θα οπτικοποιηθούν οι προτάσεις του σεναρίου, όλα αρχίζουν από μηδενική βάση. Στην περίπτωση της «Σμύρνης» η πρόκληση επιπλέον ήταν να φτιαχτεί ένα animation από κολάζ φωτογραφιών (την τεχνική που δουλεύουμε) για μια εποχή που βρίσκεται 100 χρόνια πριν από εμάς. Το διαθέσιμο φωτογραφικό υλικό όπως καταλαβαίνεις είναι μικρό. Χρειάστηκε να αναζητηθούν έτσι διάφορα εικαστικά ευρήματα που θα οπτικοποιούσαν το σενάριο από άλλες διαδρομές. Πολύτιμη ως προς αυτό ήταν η συμβολή βέβαια του Κώστα Πέππα, του animator με τον οποίο δουλέψαμε μαζί στη σύνθεση του animation.
Πώς ένα ντοκιμαντέρ γίνεται ελκυστικό για παιδιά; Αρκεί η φόρμα του animation, ή χρειάζονται και άλλα τρικάκια; Το animation, όπως και κάθε μορφή δημιουργίας, από μόνο του δεν αρκεί για να πετύχει κάποιο στόχο. Υπάρχει καλό και κακό animation, όπως υπάρχουν και καλά ή κακά βιβλία, καλές ή κακές μουσικές, καλές ή κακές παραστάσεις. Στην περίπτωση της «Σμύρνης» ήθελα να φτιαχτεί κάτι που θα είναι ελκυστικό για μικρούς και μεγάλους και ίσως εκεί βρίσκεται ένα κεντρικό «τρικ» όπως λες. Αν κάτι είναι καλό για τον ενήλικα, θα είναι καλό και για τα παιδιά. Αν το animation δεν αρέσει στους μεγάλους, δεν θα αρέσει ούτε και στους μικρούς. Γι’ αυτό ήθελα να αποφύγουμε να φτιαχτεί ένα animation που θα μοιάζει «εκπαιδευτικό», θα έχει δηλαδή μια αισθητική κάπως απλοϊκή και ίσως νουθετική. Είχα κατά νου ένα animation ντοκιμαντέρ που θα αντιμετωπίζει τους θεατές ως ώριμους συνομιλητές του.
Τι θα ήθελες να μείνει στο μυαλό των παιδιών που θα το δουν; Ποια σκέψη θα ήθελες να περάσειαπό το μυαλό τους; Ποια αναγωγή θα ήθελες να κάνουν; Με ενδιέφερε να αποτυπωθεί πως οι πρόσφυγες - ένα ζήτημα που βρίσκεται έντονα σήμερα στα σχολεία μας καθώς φοιτούν εκεί πολλοί μαθητές από τρίτες χώρες - δεν είναι κάτι ξένο προς εμάς. Αντίθετα, η Ελλάδα είναι μια χώρα όπου οι πρόσφυγες από το 1922 και μετά έγιναν αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητάς της. Οι ελλαδίτες μαθητές καλούνται έτσι να αντικρίσουν τους συμμαθητές τους που κατάγονται από άλλα μέρη όχι ως «άλλους» - αλλά ως μια προέκταση του εαυτού τους. Ο Έλληνας άλλωστε που υψώνει τώρα το brandname «Ελλάδα» πιο ψηλά από κάθε άλλο, ο Γιάννης Αντετοκούμπο, πρόσφυγας είναι. Και είναι πολλά ακόμη τα αντίστοιχα παραδείγματα που μπορεί κανείς να φέρει. Ένα νήμα σκέψης που με ενδιέφερε ακόμη να διαφανεί είναι πως κύρια αιτία για την Μικρασιατική Καταστροφή δεν ήταν μόνο οι Τούρκοι ή οι ξένες δυνάμεις. Ήταν και η κακή διαχείριση που έγινε από εμάς τους Έλληνες σε πολλά επίπεδα (πολιτικά, στρατιωτικά, εκλογικά). Φέραμε τον εαυτό μας σε ευάλωτη θέση μέσα από μια αλληλουχία λανθασμένων επιλογών. Πολλές φορές στην ιστορία και στην πολιτική (όπως και στην προσωπική μας ζωή) αποδίδουμε λανθασμένα το φταίξιμο σε «άλλους», αφήνοντας ανεπίλυτα πολλά προβλήματα. Η αυτογνωσία όπως είναι γνωστό είναι πολύτιμη και όχι συχνή ιδιότητα, και η εκπαίδευση είναι ο μόνος θεσμός που μπορεί να την ακονίσει.
9°
