Πλάτων Ριβέλλης: «Η φωτογραφία, όπως η ποίηση, είναι από τα “άχρηστα” που έχουν σημασία στη ζωή»

Τον συνάντησα μετά από 27 χρόνια. Ήταν σαν να μην πέρασε μια μέρα, το ίδιο φιλικός. Περιμένοντάς μας στο λιμάνι της Σύρου ξεχώριζε ανάμεσα στο πλήθος, όπως το 1990 που ετοίμαζε τις διαλέξεις του σε μια γωνιά της πλατείας Κολωνακίου. Σήμερα επιλέγει άλλον τρόπο ζωής. Ο ήρεμος, σχετικά απομονωμένος παράδεισός του στη Σύρο έχει την υπογραφή της συζύγου του διακοσμήτριας εσωτερικών χώρων Νανάς Καραμαγκιώλη. Τον αποτυπώνει με εσωτερικότητα και φωτογραφική μαεστρία. Δίπλα στη συλλογή της με τον ζαλιστικό αριθμό των Architectural Digest, βρίσκονται οι εκδόσεις του Φωτοχώρου με τις φωτογραφίες της που μαρτυρούν την αγάπη της για την κατοικία με το χαρακτηριστικό αίθριο. Η κουζίνα φιλοξενεί τις καλοζωισμένες γάτες τους που γουργουρίζουν από ευχαρίστηση όταν βλέπουν επισκέπτες. Τα καταπράσινα, υγιή φυτά και το κτήμα με τις ελιές πλαισιώνουν την θετική ενέργεια του καλωσορίσματος. Το υπόγειο, ειδικά διαμορφωμένο για να υποδέχεται τα μέλη του Φωτογραφικού Κύκλου, είναι ένας εξαιρετικά φροντισμένος χώρος που ενισχύει τη φιλική διάθεση για επικοινωνία.

Η ελκυστική προσωπικότητα του Πλάτωνα Ριβέλλη γεμίζει τον χώρο. Μέσα σε 23 χρόνια η διδασκαλία του ελάχιστα έχει αλλάξει. Κρατάει τον ίδιο ανθρωπιστικό χαρακτήρα, ενώ εκπλήσσει με αναφορές στη μνήμη του οικογενειακού παρελθόντος του, κάτι που δεν συνήθιζε να κάνει παλιότερα. Συμφιλιωμένος με τον χρόνο, με ακόμα μεγαλύτερο data δεδομένων, σπάνια ξεχνά τα εκατοντάδες ονόματα δημιουργών. Είναι αυτός που μας έμαθε την Τέχνη της Φωτογραφίας, που συνδέθηκε με τον καθένα ξεχωριστά και δεν έχει ξεχάσει κανέναν μας. Μας δίδαξε τον Ταρκόφκι, τον Φελίνι, τον Μπαχ, τον Κερτέζ, τον Ατζέτ, τον Στραντ και πολλούς ακόμα με έναν τρόπο που δεν άκουγες πουθενά. Στα 20 μας, μας έδειξε την πεμπτουσία της τέχνης και τελικά τον δρόμο για ζωή. Ο Κύκλος ήταν το ευγενές φυτώριο πολλών Ελλήνων φωτογράφων. Δεν μπορώ να σκεφτώ φωτογράφο της γενιάς μου ή μετέπειτα καλλιτέχνη που να μην πέρασε από τον πάντα γεμάτο κόσμο ισόγειο της Τσακάλωφ, που τις Τετάρτες και τις Πέμπτες στις προβολές του έργου φωτογράφων ο κάδος του σκουπιδιάρικου της Σκουφά ήταν ο μόνος που τάραζε την απόλυτη προσήλωσή μας. Πλέον αυτό το ιστορικό σημείο συναντήσεων, που θα μπορούσε να γίνει μουσείο, άλλαξε χρήση και μόνο ένα μικρό τμήμα του υπάρχει για να θυμίζει τα ένδοξα νιάτα και την κουλτούρα των 90s.

Αισθάνομαι πολύ τυχερή και κομπάζω που υπήρξε δάσκαλός μου. Ίσως κάποιες φορές αισθάνομαι τύψεις που ακολούθησα ελάχιστα τη θαυμάσια διδασκαλία του, μετά από 30 χρόνια όμως μπορώ να αξιολογήσω πόσο καθοριστική ήταν. Ο Πλάτων, όπως πάντα τον αποκαλούμε και όχι τυχαία μια και πάντα είναι προσηνής και ευπρόσιτος, είναι ο δάσκαλος φωτογραφίας που για καλή μας τύχη μιλά ελληνικά και τα μιλά υπέροχα!

Ο Πλάτων Ριβέλλης μιλάει για τη διδασκαλία, τη ζωή και την τέχνη

Ξεκίνησα να διδάσκω το 1981 και πλέον κλείνω 30 χρόνια σε μία εποχή που είχε χαθεί ακόμα και ο σκοτεινός θάλαμος. Δεν υπήρχαν εξαρτήματα, εγώ και οι μαθητές μου τα παραγγέλναμε. Κάποτε ένας κύριος μεγάλης ηλικίας με ρώτησε τι σημαίνει δάσκαλος φωτογραφίας. Εύλογο ερώτημα! «Αυτή τη στιγμή  φωτογραφίζουν και με κινητά τηλέφωνα, τι  παραπάνω μπορείς να τους μάθεις;» με ρώτησε. Υπάρχουν πολλά που πρέπει να μάθει κάποιος. Αυτό που μου έδωσε μεγάλη χαρά είναι ότι, έχοντας μορφωθεί μόνος μου μέσα από το διάβασμα και την οικογένειά μου –η παιδεία της δικής μου εποχής δεν ασχολιόταν με τις τέχνες και δεν είχα βγάλει κάποια σχολή–, όλο αυτό είχα την ευκαιρία να το μεταδώσω όσο μπορούσα στους μαθητές μου. Σε μερικούς άρεσε και το δέχτηκαν, ενώ για άλλους δεν λειτούργησε και απομακρύνθηκαν.

Έκανα τον δάσκαλο σε έναν τομέα που τότε δεν υπήρχαν δάσκαλοι. Στην αρχή δεν ήξερα τι να λέω, ήμουν φωτογράφος αλλά όχι επαγγελματίας, έτσι χρησιμοποίησα τη λέξη καθηγητής. Κακώς, γιατί είναι επίσημη λέξη πανεπιστημίων και σοβαρών ιδρυμάτων. Στην ουσία είμαι δάσκαλος και στα χρόνια που πέρασαν απέδειξα ότι αυτό με ενδιαφέρει και κάνω καλύτερα από κάθε τι άλλο. Ο δάσκαλος έχει ανάγκη από έναν μαθητή με τον οποίο μπορεί να επικοινωνεί. Αν ο μαθητής αισθανθεί ότι η διδασκαλία του κάνει καλό και τη θέλει, έχει πετύχει η επικοινωνία. Για μερικούς είμαι πολύ καλός δάσκαλος και πιθανόν αδιάφορος για άλλους.

Εμπλουτίζω το ενδιαφέρον ανθρώπων, νεότερων συνήθως από μένα, για αυτά που έχουν σχέση με την ποίηση της ζωής. Τα σημαντικά πράγματα είναι τα πιο διφορούμενα και μυστηριώδη, άρα όταν κάποιος ταυτίζεται ευκολότερα με κάποιον δάσκαλο και μοιράζεται μαζί του ένα όραμα ζωής είναι λογικό να δημιουργείται μια δυνατή σχέση. Πιστεύω ότι οι μαθητές μου στην πλειοψηφία τους θα πουν ότι κάτι κέρδισαν όσο έμειναν μαζί μου – κάποιοι μένουν περισσότερο από άλλους. Οι σχέσεις μαθητείας δεν τελειώνουν εύκολα.

Η διδασκαλία της τέχνης δεν εξαντλείται στη μετάδοση γνώσεων. Το ότι οι πανεπιστημιακές σπουδές γύρω από τις τέχνες έχουν γίνει μόδα διεθνώς, είναι ίσως εν μέρει παράλογο. Καταλαβαίνω ότι έχει να κάνει με την αποδοχή της κοινωνίας, αλλά δεν νομίζω ότι η τέχνη υπέφερε τις εποχές που υπήρχαν μαθητευόμενοι πλάι στους μεγάλους μαέστρους της ζωγραφικής ή στον κινηματογράφο όταν κάποιοι πήγαιναν βοηθοί σκηνοθέτη για να μάθουν τη δουλειά. Δεν χρειάζεται να έχεις περάσει από τριτοβάθμια εκπαίδευση για να γίνεις καλλιτέχνης.

Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες είχαν ανάγκη από άτομα που θα τους μιλούσαν για την τέχνη τους. Θυμάμαι μία φράση του Άγγλου ζωγράφου Μπέικον, που έλεγε πως δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από το να έχεις κάποιον που μπορείς να επικοινωνήσεις, να καταλάβει αυτό που κάνεις και να σου πει μια γνώμη. Η ιστορία της διδασκαλίας εμπεριέχει ένα πρώτο κομμάτι που αφορά την επίσκεψη σε κάποιον για να τον ακούσω, να δω αν με ενδιαφέρει η τοποθέτησή του. Για κάποιους έρχεται η στιγμή που φεύγουν και ψάχνουν άλλον μέντορα, άλλοι συνεχίζουν να έχουν επαφή. Και κάπως έτσι αυξάνεται μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων με τους οποίους περνάμε χρόνια, μοιραζόμενοι συμβουλές και απόψεις.

Κάποτε στη Σύρο, στο καλοκαιρινό μάθημα, κάποιος ψιθύρισε στη γυναίκα του «και τώρα γιατί μιλάμε και χάνουμε την ώρα μας με τον Μπαχ;». Δίκιο είχε, από την άλλη πλευρά όμως για να κάνεις καλύτερη φωτογραφία μπορεί να χρειάζεσαι και λίγο σινεμά και λίγο ποίηση ώστε να φύγεις από την εφαρμοσμένη πλευρά της φωτογραφίας. Ως δάσκαλος λαμβάνω ποικιλία σχολίων. Έχω σε αρχείο στον υπολογιστή μου δύο κατηγορίες σε σχέση με τη διδασκαλία μου, υβριστικά mail, φοβερά ενδιαφέροντα, αλλά και πολύ θερμές και συγκινητικές ευχαριστίες. Αν θέλεις να είσαι τίμιος δάσκαλος προφανώς θα έχεις και από τα δύο.

Η τέχνη δεν είναι επάγγελμα, κι αν δεν ξεκαθαρίσεις τις προθέσεις σου την έχεις πατήσει χοντρά. Η τέχνη για κάποιους βέβαια μπορεί να σημαίνει οικονομική ή κοινωνική επιτυχία. Για μια απειροελάχιστη μειοψηφία ατόμων, όμως, δεν σημαίνει καθόλου αυτό. Δεν παράγεις έργο με σκοπό τη μεταπώληση και την καθιέρωσή σου. Η φωτογραφία, όπως η ποίηση, είναι η τέχνη που σε απελευθερώνει, είναι από τα «άχρηστα» που έχουν σημασία στη ζωή.

Η ουσία της φωτογραφίας είναι ο χρόνος. Στη φωτογραφία, ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική, θα διαπιστώσεις ότι το να φωτογραφίζεις κάτι που υπάρχει και εσύ το «αποκόβεις» από τον κόσμο και το διασώζεις, είναι πηγή χαράς. Το μόνο πράγμα που έχουμε στη ζωή είναι το παρελθόν, παρόν δεν υπάρχει, την ώρα που το λες γίνεται αυτόματα παρελθόν και μας ακολουθεί, με αυτό ζούμε. Πολλές φωτογραφίες που συνοδεύουν τη ζωή μας από την παιδική ηλικία, υποκαθιστούν τη μνήμη μας ή τη συμπληρώνουν. Δεν είναι τυχαίο ότι η μητέρα του Φελίνι είχε πει: «Παιδί μου, αυτό που παρουσιάζεις εσύ σαν παιδική ηλικία, δεν συνέβη έτσι στο Ρίμινι». Και αυτός της απάντησε: «Αφού το θυμάμαι έτσι, έτσι έγινε». Το κομμάτι της μνήμης είναι κάτι πολύ δυνατό, είναι η βάση για να ξεκινήσει κανείς να προβληματίζεται γύρω από την τέχνη της φωτογραφίας. Όποιο συναίσθημα και αν προκαλεί είναι θετικό.

Κάποτε ξεναγούσα έναν κύριο σε μια έκθεση από αυτές του Κύκλου στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Βλέποντας μια φωτογραφία όπου φαινόταν το μπούστο και λίγο κεφάλι από μία γυναίκα που κρατούσε ένα μωρό στην αγκαλιά της, παρατήρησε ότι δεν αποτυπώνονταν ο καημός και η αγάπη της μάνας. Η φωτογράφος που ήτανε δίπλα απάντησε: «Δεν είναι μάνα, είναι θεία». Η φωτογραφία κάποιες φορές αποτελείται από θραύσματα, ένα κομμάτι χώρου, ένα κομμάτι χρόνου, έχει σαν βασικά στοιχεία την αφαίρεση, τη δύναμη του παρελθόντος και της περιγραφής. Είναι πρόβλημα όμως όταν δεν λέει τίποτα παραπάνω από ό,τι δείχνει. Αν δούμε αρχαία κιονόκρανα πεσμένα στο έδαφος ή π.χ. τον Παρθενώνα είναι μια πληροφορία που αναγνωρίζουμε εύκολα αλλά δύσκολα την υπερβαίνουμε. Η φωτογραφία διατρέχει τον κίνδυνο της πληροφορίας, συγκρούεται μαζί της, κι αν η πληροφορία είναι πολύ δυνατή δεν αφήνει περιθώριο για να εισχωρήσει η ποίηση. Όλα αυτά, λοιπόν, απαιτούν πολλή σκέψη από τον δημιουργό και κάνουν την επιλογή δύσκολη.

Υπάρχουν πολλές παρεξηγημένες αντιλήψεις και καλό είναι να τις θίγουμε. Ζούμε σε μία εποχή politically corect και ακτιβισμού, ότι όλα πρέπει να συμβάλλουν σε κάτι που ωφελεί το γενικό καλό. Άρα αν κάνεις φωτογραφία, ζωγραφική, μουσική, θέατρο, πρέπει να ενσωματώσεις στο έργο σου έναν στόχο. Εγώ αυτό δεν το δέχομαι. Εκτιμώ πολύ και θαυμάζω τους ανθρώπους που δίνουν τον οβολό τους στον πλησίον τους, αλλά δεν υπάρχει ούτε λόγος ούτε χρησιμότητα στο να το κάνεις μέσω της τέχνης.

Αν θέλεις να κάνεις τέχνη με συγκεκριμένο στόχο, όπως π.χ. διαφήμιση, θα σε καθοδηγήσει η διαφήμιση, ενώ αν κάνεις τέχνη με στόχο το καλό, π.χ. να βοηθηθούν οι φτωχοί, κάνεις μία μπούρδα. Δεν θα βοηθηθούν οι φτωχοί επειδή έκανες ένα έργο που δείχνει κάτι θλιβερό. Αν θέλεις να προσέφερες κάνε πραγματικό ακτιβισμό. Από την ώρα που η φωτογραφία ή οποιαδήποτε τέχνη παίρνει έναν χαρακτήρα εφαρμοσμένο γίνεται όχι απλώς κακή αλλά και ελαφρώς γελοία – όπως για παράδειγμα  έργα  με  θέματα που έγιναν κατά τη διάρκεια ολοκληρωτικών και κομμουνιστικών καθεστώτων. Αν θελήσεις να συμμετέχεις σε έναν πόλεμο, δεν θα πας να τον φωτογραφίσεις, θα πας να πολεμήσεις.

Για μένα η τέχνη η οποία έχει μπολιαστεί από τους κανόνες της διαφήμισης είναι απορριπτέα. Αν πάλι απλώς παράγεις πληροφορία είσαι ρεπόρτερ. Όμως και αυτό έχει χαθεί πια, γιατί τη μεγάλη δύναμη την έχει η τηλεόραση και το ίντερνετ. Ξέρουμε άλλωστε πως τα πάντα μπορούν να γίνουν με επεξεργασία. Εφόσον οι καλοί δημοσιογράφοι δεν κάνουν λογοτεχνία, γιατί ο καλός φωτογράφος για την εφημερίδα πρέπει να κάνει καλλιτεχνική φωτογραφία; Είχε γίνει μία προσπάθεια από μερικές καλές αγγλικές εφημερίδες να εικονογραφούν το κάθε άρθρο με μία φωτογραφία που να μην έχει σχέση με το κείμενο. Θα αναφερθώ στον Κύρου, της Εστίας, που είχε μια πολύ μικρή εφημερίδα με τρία φύλλα και στο τέλος τοποθετούσε μια σειρά από φωτογραφίες εντελώς άσχετες με την επικαιρότητα, κάτι σαν έκθεση φωτογραφίας.

Η φωτογραφία δεν είναι κάτι δεδομένο γι’ αυτόν που την τράβηξε. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκάρι Γουίνογκραντ έκανε την τεράστια τρέλα να μην εμφανίσει τις φωτογραφίες του γιατί ήθελε να αποστασιοποιείται. Το έκανε αυτό γιατί δεν ήθελε να είναι κοντά στη στιγμή που τις τράβηξε, με αποτέλεσμα τραγικό… να πεθάνει νέος και να μη δει τα τελευταία 4.000 φιλμ του. Δεν λέω να φτάσουμε σε αυτή την υπερβολή, αλλά πρέπει από απόσταση να τις βλέπεις και εκεί βοηθάει η παρουσία ενός άλλου ανθρώπου που τον εμπιστεύεσαι. Ο φωτογράφος δεν θα γίνει διάσημος, γιατί όσο βελτιώνεται η δική του μάτια τόσο μικρότερο θα είναι το καλλιεργημένο κοινό.

Δύο είναι τα στάδια της φωτογραφίας. Το πρώτο είναι όταν φωτογραφίζεις, το δεύτερο όταν είσαι μόνος σου και κοιτάς τις φωτογραφίες. Φωτογραφίζεις αυτό που σε συγκινεί, όχι αυτό που βλέπεις μέσα από τον φακό σου και χωρίς να σκέφτεσαι κανονίζεις το κάδρο σου και τραβάς. Την αντικρίζεις για πρώτη φορά αργότερα, στο σπίτι σου. Τότε βλέπεις τι έκανες και αν αυτό είναι ακριβώς αυτό που είδες. Χρειάζεται όμως να υπάρχει μεταμόρφωση και για αυτό ενώ τραβάμε πολλές φωτογραφίες μας μένουν λίγες. Χρειάζεται να έχουμε το σωστό κριτήριο για να μπορούμε να βλέπουμε τον κόσμο και να τον μεταμορφώνουμε.

Ο φωτογράφος που αγαπάει τη φωτογραφία, είτε βλέπει φωτογραφίες άλλων είτε περπατάει, τροφοδοτεί την τέχνη του. Άρα το πρώτο πράγμα είναι να αγαπάς το μέσο, να φωτογραφίζεις όχι για να βγάλεις βιβλία ή να γίνεις πλούσιος. Το δεύτερο σημαντικό είναι να φωτογραφίζεις συχνά και πάντα αποκλειστικά μόνος σου – οι άλλοι σε αποσπούν. Επίσης σημαντικό να μη φωτογραφίζεις επί πολλές ώρες, διότι χάνεις την ένταση που χρειάζεσαι για να δεις τον κόσμο. Για αυτό η φωτογραφία είναι δύσκολη, αυτός όμως είναι και ο λόγος που είναι ενδιαφέρουσα. Δάσκαλος δεν είναι αυτός που θα σου μάθει πέντε τεχνικά κόλπα, είναι αυτός που θα σου δώσει την εμπιστοσύνη στη φωτογραφία που κάνεις και θα σου εξηγήσει γιατί είναι καλή ή γιατί θέλει βελτίωση.