Όσα είδαμε στη μεγάλη έκθεση για τη Nelly’s στο Μουσείο Μπενάκη

Το όνομά της φέρνει αστραπιαία στο νου μια από τις ωραιότερες χορευτικές εικόνες του Μεσοπολέμου, τη Ρωσίδα χορεύτρια Ελιζαβέτα Νικόλσκα σε μια αέρινη φιγούρα στον Παρθενώνα, αλλά και την αναστάτωση που προκάλεσε λίγα χρόνια νωρίτερα στη συντηρητική αθηναϊκή κοινωνία η δημοσίευση των γυμνών πορτρέτων της Μόνα Πάιβα, πρίμας μπαλαρίνας της Opera Comique, στον ιερό βράχο.

Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998), ωστόσο, υπήρξε πολύ περισσότερα, «ένα “φαινόμενο” για την ελληνική φωτογραφία» σύμφωνα με τον ιστορικό του μέσου Άλκη Ξανθάκη. Η Μικρασιάτισσα από το Αϊδίνι που, εικοσάχρονη, στις αρχές της δεκαετίας του 1920 κυνήγησε το όνειρό της για καλλιτεχνικές σπουδές στη Δρέσδη της Γερμανίας, βρήκε στην κάμερα μια δυνατότητα βιοπορισμού. Τελειομανής στην αναζήτησή της, εργάστηκε με πρωτοποριακές τεχνικές (το φλου αρτιστίκ, την έμφαση στα μάτια, τις κοντινές λήψεις, τις παραλλαγές στους τόνους του ειδώλου) κομίζοντας μίαν άλλη αισθητική στη φωτογραφία πορτρέτου στη χώρα μας, πέρα από το παραδοσιακό στημένο πρότυπο του μοντέλου. Μια γυναίκα καλλιτέχνις η οποία κυνήγησε πεισματικά την επαγγελματική καταξίωση και επηρέασε την κατοπινή γενιά στον τομέα της στην Ελλάδα.

«Ήταν ένας άνθρωπος χωρίς ίχνος έπαρσης. Αντιλαμβανόταν τον κόσμο απλά, καμιά φορά και απλοϊκά, αλλά τον απέδιδε στις φωτογραφίες της με πνευματικό βάθος. Για μένα η Νέλλη ήταν κυρίως η καλλιτέχνις που μας άφησε ένα συγκλονιστικό πανόραμα της προπολεμικής Ελλάδας και του κόσμου της και μια πελώρια τοιχογραφία της προπολεμικής Αθήνας και των ανθρώπων της» αναφέρει η Μαρία Καραβία. Ήταν Νοέμβριος του 1975 όταν η γνωστή δημοσιογράφος και συγγραφέας, μετά από προτροπή της εκδότριας της Καθημερινής, Ελένης Βλάχου, αναζήτησε τα ίχνη της για να αναδείξει την πρωτοπόρα φωτογράφο στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Έως το 1998, θα έφευγε από τη ζωή, η Nelly’s θα είχε συζητηθεί ίσως περισσότερο από κάθε άλλο συνάδελφό της δίνοντας το έναυσμα για τη δημιουργία ενός γενικότερου ενδιαφέροντος γύρω από την εγχώρια ιστορία της φωτογραφίας.

Nelly’s: η μεγάλη αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138

Θεματοφύλακας του έργου της, το Μουσείο Μπενάκη μάς προσκαλεί να ανακαλύψουμε την πολυδιάστατη διαδρομή της μέσα από μια αναδρομική έκθεση που ακολουθεί τα βήματά της στις τρεις πόλεις όπου διαμόρφωσε το καλλιτεχνικό της βλέμμα. Τη Δρέσδη των φωτογραφικών σπουδών (1920-1923). Την Αθήνα της επαγγελματικής καταξίωσης (1924-1939), με ορμητήριο το καλαίσθητο στούντιο της οδού Ερμού αλλά και σε περιοδείες ανά την Ελλάδα και μέσα από προβεβλημένες αναθέσεις. Και τη Νέα Υόρκη, στη λιγότερο γνωστή περίοδο της δουλειάς της, όπου βρίσκεται λίγο πριν το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και παραμένει προσπαθώντας να επιβιώσει, χωρίς όμως να καταφέρει να αφομοιώσει την εξέλιξη των ξένων συναδέλφων της και να διακριθεί (1939-1966).

Τριακόσιες πενήντα φωτογραφίες φιλοτεχνημένες από την ίδια –από τις περίπου 20.000 πρωτότυπες εκτυπώσεις της και περί τις 150 σύγχρονες ψηφιακές εκτυπώσεις που πραγματοποιήθηκαν από έναν όγκο 50.000 αρνητικών και διαφανειών της δωρεάς της– ξετυλίγουν το βλέμμα της Nelly’s, τις διαφορετικές αισθητικές τάσεις που υιοθέτησε και τις τεχνικές με τις οποίες πειραματίστηκε. Λήψεις που αρχικά φλερτάρουν με τη ζωγραφική αισθητική στην απόδοση της εικόνας (τον πικτοριαλισμό) μέσα από εκτυπώσεις με τη μέθοδο της βρομιοελαιοτυπίας και σταδιακά αποκτούν μεγαλύτερο ρεαλισμό.

Μελέτες για γυμνά στις εξοχές της σαξονικής Ελβετίας. Εκφραστικά πορτρέτα Αθηναίων του Μεσοπολέμου (ο ζεν πρεμιέ Λάμπρος Κωνσταντάρας, η καθηλωτική Ηλέκτρα της Κατίνας Παξινού κ.ά.). Φτωχικά σπιτικά και χαλάσματα σκαρφαλωμένα στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, μάρτυρες της παλιάς Αθήνας που την προσκάλεσε να διασώσει στη μνήμη ο ιστορικός της πόλης Δημήτριος Καμπούρογλου. Οι «Προσφυγικοί καημοί» γραμμένοι στις φιγούρες ρακένδυτων παιδιών και γερόντων. Μοναστήρια, αρχαιολογικοί χώροι και ξωμάχοι του μόχθου από τις «κορεόπληκτες» αλλά με «θέληση και υπομονή» πρώτες περιοδείες της στην Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα, στην Κρήτη και στις Κυκλάδες. Πορτρέτα από τις Δελφικές Εορτές – ανάμεσά τους και εκείνο του Γιάννη Τσαρούχη με φορεσιά σκυριανού τσοπάνη το 1930. Σκηνογραφικά μελετημένες λήψεις από την Ήπειρο και την Κρήτη στο πλαίσιο της συνεργασίας της με το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού του μεταξικού καθεστώτος και τα αναγνωρίσιμα κολάζ των «Παραλληλισμών» για το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης στα οποία συσχέτιζε τα αρχαία αγάλματα με μορφές σύγχρονων Ελλήνων.

Και μετά, στη μικρότερη αίθουσα του δεύτερου ορόφου ξεδιπλώνεται το πέρασμα στην άλλη όχθη του Ατλαντικού: οι επιφανείς Έλληνες της διασποράς και οι ξένοι καλλιτέχνες που την υποστήριξαν στο νέο της ξεκίνημα, οι πειραματισμοί στη φωτογραφία μόδας και διαφήμισης, η κοινωνική ζωή της ελληνικής παροικίας, οι γεωμετρίες των γυάλινων ουρανοξυστών, η περίφημη ενότητα Easter Parade.

Μέσα σ’ αυτό το ποτάμι των εικόνων βρίσκουν τη θέση τους και τα σύνεργά της (οι φωτογραφικές μηχανές που έγιναν η προέκταση του ματιού της κι ο σκοτεινός θάλαμος από το στούντιο της 57ης Λεωφόρου στην αμερικανική μεγαλούπολη), τα εξώφυλλα περιοδικών (π.χ. από το Life), οι αφίσες και επιστολικά δελτάρια με εικόνες της, το φιλμάκι που τράβηξαν με τον σύζυγό της Άγγελο Σεραϊδάρη καθώς το πλοίο Queen Mary προσέγγιζε το λιμάνι της Νέας Υόρκης.

Η επιμελήτρια Αλίκη Τσίργιαλου μας συστήνει τη Nelly’s μέσα από 6 έργα της

Χορεύτριες της Σχολής Mary Wigman στη Σαξονική Ελβετία, 1922-23

Στη Δρέσδη η Nelly’s αρχικά παρακολουθεί τα μαθήματα του διακεκριμένου φωτογράφου Ούγκο Έρφουρτ, εκπροσώπου της κλασικής σχολής φωτογραφίας, και στη συνέχεια του μαθητή του Φραντς Φίντλερ, από τη σχολή του οποίου αποφοίτησε το 1923 με άριστα. Κατά τη διάρκεια των σπουδών της παραβρέθηκε αλλά και συνέβαλε σε φωτογραφίσεις χορευτριών, κυρίως μελών του νέου σχετικά κινήματος του μοντέρνου χορού. Μετά από την ενθάρρυνση του νεαρού Φίντλερ φωτογράφισε η ίδια δύο από τις κορυφαίες χορεύτριες της σχολής της Μαίρη Γουίγκμαν. Οι πρώτες λήψεις πραγματοποιήθηκαν στο στούντιο του Φίντλερ, όπου με τεχνητό φως οι φωτογραφίες της καταγράφουν με καθαρότητα την κίνηση των χορευτριών. Πιο εξπρεσιονιστικές είναι οι φωτογραφίες που αποτύπωσε μερικές μέρες αργότερα στην ύπαιθρο της σαξονικής Ελβετίας. Εκεί οι χορεύτριες, χωρίς τον περιορισμό του κλειστού χώρου, εικονογραφήθηκαν σε τολμηρές πόζες και αυθόρμητες κινήσεις. Εδώ βρίσκουμε τα πρώτα ψήγματα του ενδιαφέροντος που θα οδηγήσουν στη φωτογραφία της Νικόλσκα στον Παρθενώνα.

Η Ρωσίδα χορεύτρια Elizaveta (Lila) Nikolska στην Ακρόπολη, Νοέμβριος 1930

Μία από τις ωραιότερες χορευτικές φωτογραφίες του Μεσοπολέμου, η οποία σήμερα είναι άμεσα συνυφασμένη με το όνομα της δημιουργού. Τον Νοέμβριο του 1930 ήρθε στην Αθήνα για μια σειρά παραστάσεων η Ρωσίδα χορεύτρια Ελισαβέτα Νικόλσκα. Η νεαρή χορεύτρια επισκέφθηκε το φωτογραφείο της Nelly’s και της ζήτησε να φωτογραφηθεί στην Ακρόπολη. Πράγματι, κάτω από τον έντονο αττικό ήλιο η Nelly’s πραγματοποίησε μία μοναδική σειρά από χορευτικές φωτογραφίες. Χωρίς σκηνοθετική πρόθεση, σε πλήρη ετοιμότητα και απόλυτη αρμονία με τη χορογραφία κατάφερε να αποτυπώσει τη στιγμή ενός άλματος με το αραχνοΰφαντο πέπλο της να αιωρείται μπροστά στους στιβαρούς κίονες του Παρθενώνα. Η δυναμική της χορευτικής κίνησης αποδόθηκε με τεχνική αρτιότητα παρά την περιορισμένη τεχνολογία της φωτογραφίας την περίοδο του Μεσοπολέμου. Το μοναδικό αισθητικό αποτέλεσμα, όμως, πρέπει να αποδοθεί στις φωτογραφικές σπουδές που πραγματοποίησε λίγα χρόνια νωρίτερα στη Γερμανία.

Δεσποινίς Χαραλαμπίδου, 1932-33

Η Nelly’s αναζητά το ωραίο σε όλη της τη δουλειά. Στο συγκεκριμένο πορτρέτο, ένα από τα τελευταία έργα της που επιδιώκει να αποδώσει πικτοριαλιστικά, χρησιμοποιεί τη μέθοδο του bromoil με κόκκινη χρωστική. Η βρομιοελαιοτυπία μαλακώνει τις ατέλειες, έτσι που η φωτογραφία δεν είναι τόσο «σκληρή». Εργάζεται, πλέον, στο καινούργιο της, μεγαλύτερο φωτογραφείο στην Ερμού, όπου έχει τη δυνατότητα να απομακρύνεται από το εικονιζόμενο πρόσωπο και να δημιουργεί ολόσωμα πορτρέτα συμπεριλαμβάνοντας στις συνθέσεις της και διάφορα στοιχεία από τον χώρο. Πρόκειται για μια κροπαρισμένη φωτογραφία. Η πιο μακρινή λήψη δίνει μεγαλύτερη ελευθερία κίνησης στο μοντέλο.

Η παλιά πόλη των Χανίων, 1928

Καθώς υπήρχαν σοβαροί προβληματισμοί σε σχέση με τα στοιχεία που η δημιουργός είχε καταθέσει με την παράδοση των φωτογραφιών της και για την ορθότητα των πληροφοριών που εμπεριέχονται στο αυτοβιογραφικό της κείμενο, προχωρήσαμε σε πολύχρονη μελέτη ώστε να χαρτογραφήσουμε την αρχική μορφή του αρχείου. Στο τοπιογραφικό της έργο απουσιάζει ο χρονολογικός προσδιορισμός των λήψεών της. Το συγκεκριμένο τοπίο προέρχεται από τις πρώτες περιοδείες της στην ύπαιθρο, από ένα ταξίδι που έκανε μαζί με τον Φραντς Φίντλερ στην Κρήτη – παρότι η ίδια δεν τον αναφέρει. Μελετώντας το αρχείο του, που βρίσκεται διάσπαρτο σε ιδρύματα στη Δρέσδη και στην Τσεχία, καταλαβαίνουμε ότι φωτογραφίζουν ο ένας δίπλα στον άλλο στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη. Διακρίνουμε την επιρροή του δασκάλου στη μαθήτρια και επιπλέον, μέσα από αυτήν την ενότητα, καταφέρνουμε να αποδώσουμε το πρώτο αφήγημα της χώρας στην επιρροή του Φίντλερ.

Από τη σειρά «Easter Parade», Απρίλιος 1956

Έχοντας κλείσει το φωτογραφείο της στην Αθήνα και ενώ παραμένει στη Νέα Υόρκη, η Nelly’s αποφασίζει να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Αλεξέι Μπρόντοβιτς, καλλιτεχνικού διευθυντή στο Harper’s Bazaar. Οι παραδόσεις σχετίζονταν με τη χρήση της φωτογραφικής εικόνας στον περιοδικό Τύπο. Ο Μπρόντοβιτς έδινε στους μαθητές του ένα θέμα κάθε εβδομάδα το οποίο έπρεπε να οπτικοποιήσουν προκειμένου να στοιχειοθετήσουν ένα δισέλιδο. Λίγο πριν το Πάσχα του 1956 η Nelly’s αναλαμβάνει να εικονογραφήσει το θέμα «Φαντασία». Για να το αποδώσει φωτογραφικά, επέλεξε να αποτυπώσει τον κόσμο που παραδοσιακά την Κυριακή του Πάσχα κατευθυνόταν προς τον καθεδρικό του Αγίου Πατρικίου στην 5η λεωφόρο, φορώντας τα καλά τους ρούχα και οι κυρίες περίτεχνα καπέλα. Στη συγκεκριμένη εικόνα απαθανατίζει τους περαστικούς μέσα από τη βιτρίνα ενός καταστήματος.

INFO:
Nelly’s
Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138
Διάρκεια έκθεσης: 23 Φεβρουαρίου-23 Ιουλίου 2023