Τσερνόμπιλ: Από την Αποκλεισμένη Ζώνη στη Γαύδο

Ήταν 01:26 ώρα Μόσχας, ξημερώματα Σαββάτου της 26^ης Απριλίου 1986 όταν συνέβη το ατύχημα στο Αντιδραστήρα 4 του πυρηνικού σταθμού παραγωγής ενέργειας του Τσερνόμπιλ της Σοβιετικής Ένωσης, μία περιοχή στα βόρεια της Ουκρανίας, όχι μακριά από τα σύνορα με τη Λευκορωσία. Για πολλούς, την ημέρα εκείνη άλλαξε ο κόσμος και τέθηκαν εκ νέου ερωτήματα για τη λειτουργία των πυρηνικών σταθμών παραγωγής ενέργειας. Το ατύχημα του Τσερνόμπιλ άλλαξε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη, με την επιβάρυνση του περιβάλλοντος από τη ραδιενέργεια και χιλιάδες θύματα από καρκίνο και άλλες παθήσεις. Οι παρενέργειες έφτασαν και στην Ελλάδα, σε κάποιες περιπτώσεις στα όρια της υστερίας. Πόσοι δεν είχαν ξεριζώσει τα μικρά τους περιβόλια υπό το φόβο της ραδιενέργειας; Όχι πως δεν υπήρχαν –από την άλλη- και ΜΜΕ της εποχής που θεώρησαν το ατύχημα κάτι το εντελώς ακίνδυνο.

Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι το Τσερνόμπιλ σήμερα είναι επισκέψιμο στο μεγαλύτερο κομμάτι του, μάλιστα θεωρείται σαν ένα από τα πιο δημοφιλή εναλλακτικά τουριστικά σποτ. Ο βρετανός ερευνητής και φωτογράφος Darmon Richter είναι από τους ανθρώπους που έχουν επισκεφτεί το Τσερνόμπιλ περισσότερες από 20 φορές και έχει έρθει κοντά με τους ανθρώπους που συνεχίζουν να μένουν εκεί και στα γειτονικά χωριά, τα περισσότερα από αυτά είχαν εκκενωθεί αμέσως μετά το ατύχημα του 1986. Μέσα από το νέο του βιβλίο με τίτλο «Chernobyl: A Stalkers’ Guide» (FUEL Publishing) ταξιδεύουμε στην Αποκλεισμένη Ζώνη του Τσερνόμπιλ, μαθαίνουμε την ιστορία του, ενώ κάποια στιγμή φτάνουμε και στη Γαύδο της Κρήτης όπου εξετάζουμε τον μύθο του Προμηθέα σε σχέση με το πυρηνικό ατύχημα.

Από τη Βάρνα της Βουλγαρίας, όπου ζει τα τελευταία χρόνια, ο Darmon Richter μίλησε στην ATHENS VOICE για το νέο του βιβλίο και τις εμπειρίες του στο Τσερνόμπιλ.

Πώς αντιμετωπίζετε την πανδημία του COVID-19; Βρίσκετε κάποιες ομοιότητες με την εποχή του ατυχήματος στο Τσερνόμπιλ;

Σαν ένας άνθρωπος που δουλεύει ταξιδεύοντας και γράφοντας για μέρη και είναι και οδηγός σε περιηγήσεις, φυσικά, η πανδημία έχει αλλάξει τον κόσμο μου φέτος. Είμαι στο σπίτι για ένα χρόνο, το μεγαλύτερο διάστημα που έχω μείνει σε μία μόνο χώρα τα τελευταία 10 χρόνια. Υπάρχει όμως και η θετική πλευρά σε αυτό. Μου έδωσε παραπάνω χρόνο για να γράψω, να ταξινομήσω και να δημοσιεύσω περισσότερες παλαιότερες φωτογραφίες. Τράβαγα φωτογραφίες πιο γρήγορα από όσο προλάβαινα να τις δημοσιεύσω. Είχαν μαζευτεί πολλές, όπως καταλαβαίνεις. Και φυσικά, πέρασα το πρώτο κομμάτι της πανδημίας δουλεύοντας στην τελική μορφή και επιμέλεια του βιβλίου για το Τσερνόμπιλ. 

Γενικότερα, ήταν ενδιαφέρον να βλέπεις πώς διάφορες κυβερνήσεις διαχειρίζονται την πανδημία. Μόλις πέρσι, το HBO πρόβαλλε τη δική του μίνι σειρά με τίτλο «Chernobyl» και πολλοί τηλεθεατές το είδαν σαν ένα πρόβλημα που αφορούσε μόνο την πρώην Σοβιετική Ένωση, με την κακοδιαχείριση των πόρων, τη μυστικότητα, τα ασαφή και αντικρουόμενα μηνύματα που δίνονταν στον κόσμο. Πιστεύω, η διαχείριση της πανδημίας του COVID-19 δείχνει πως οι χαοτικές συνέπειες του Τσερνόμπιλ απεικονίζουν ένα πιο οικουμενικό πρόβλημα διαχείρισης καταστροφών και οι κυβερνήσεις μας τώρα δεν είναι απαραίτητα καλύτερες στη διαχείριση αυτής της κρίσης δημόσιας υγείας από ότι οι Σοβιετικοί το 1986.

Πότε ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για τα κτίρια και μνημεία της κομμουνιστικής εποχής; Τι είδατε μέσα σε αυτά;

Το ενδιαφέρον μου ξεκίνησε πριν από μία δεκαετία περίπου. Δεν είχα κάποιο υπόβαθρο στην αρχιτεκτονική ή στην πολιτιστική κληρονομιά, για την ακρίβεια σπούδασα μουσική και ψυχολογία. Όταν όμως έκανα ένα μεγάλο ταξίδι διασχίζοντας την Ανατολική Ευρώπη, με συνεπήρε όλη η μοντερνιστική αρχιτεκτονική και μνημεία που είδα. Τελικά, μετακόμισα στη Βουλγαρία και σταδιακά άρχισα να ασχολούμαι περισσότερο με αυτό το θέμα, στο σημείο να ηγούμαι tours σε τόπους κληρονομιάς της κομμουνιστικής εποχής σε επτά χώρες και να κάνω και ένα διδακτορικό πάνω στο θέμα.

Οπτικά, μου αρέσει το μοντερνιστικό σχέδιο και αρχιτεκτονική. Με ενδιαφέρουν και οι κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις τους, πώς το design έχει χρησιμοποιηθεί σε διαφορετικές περιόδους, από διαφορετικά καθεστώτα, σαν ένας τρόπος δημιουργίας μίας αίσθησης εθνικής ταυτότητας μέσα από το φυσικό περιβάλλον. Κάτι που ήταν αληθινό στα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Το γεγονός πως πολλά από αυτά τα καθεστώτα τελικά απέτυχαν και κατέρρευσαν, δίνει επιπρόσθετη σημασία σε αυτά τα μέρη. Μας άφησαν ξεθωριασμένα, ρετρό-φουτουριστικά τοπία, «οράματα» του μοντερνισμού που δημιουργήθηκαν τις δεκαετίες του ’60 και ’70, τώρα σε πλήρη εγκατάλειψη και αχρηστία. Πιστεύω πως είναι σημαντικό να καταγράψω και να τιμήσω τη δουλειά αυτών των καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων που έβλεπαν μπροστά, άσχετα από το καθεστώς που τους προσέλαβε για τη δουλειά. Αυτό που κάνω καμιά φορά μοιάζει σαν ένα είδους αρχαιολογία. 

Ήταν η ίδια περίοδος που γεννήθηκε και το ενδιαφέρον σας για το Τσερνόμπιλ;

Φυσικά, η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ ήταν κάτι που γνώριζα σε όλη μου τη ζωή και πάντα υπήρχε ένα μέρος του εαυτού μου περίεργο να δει από κοντά αυτό το μέρος. Όπως και πολλοί άλλοι, μεγάλωσα βλέποντας ταινίες με πυρηνικούς πολέμους και μετά-αποκαλυπτικά τοπία. Μία επίσκεψη στο Τσερνόμπιλ είναι σαν μία βόλτα μέσα σε αυτή την άλλη πραγματικότητα, η εκδοχή της ιστορίας που τρόμαζε πολλούς ανθρώπους κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Σήμερα όμως, η σχέση μου με το Τσερνόμπιλ έχει να κάνει περισσότερο με τους ανθρώπους και την κουλτούρα το τόπου, παρά τις εντυπωσιακές εικόνες της εγκατάλειψης. Βρίσκω την πόλη του Πρίπιατ πολύ ενδιαφέρουσα γιατί ήταν ένα σοβιετικό μοντέλο πόλης εργατών, μία εν δυνάμει ουτοπία, αλλά, όπως και άλλες πόλεις παντού στην πρώην Σοβιετική Ένωση που έχουν αλλάξει και εκμοντερνιστεί κατά την μετα-σοβιετική περίοδο, το Πρίπιατ πάγωσε στο χρόνο. Σαν μία σοβιετική Πομπηία. Μοιάζει σαν ένα ανοιχτό μουσείο, μία ευκαιρία να περπατήσεις στους δρόμους μίας αυθεντικής σοβιετικής πόλης, με όλα τα καλλιτεχνήματα, μνημεία και πολιτικά πανό που παραμένουν εκεί από τη δεκαετία του ’80.

Ωστόσο, αν και οι πόλεις και τα χωριά του Τσερνόμπιλ μοιάζουν παγωμένα στο παρελθόν, στον ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό τώρα διεξάγεται επιστημονική δουλειά για να συγκρατήσουν-περιορίσουν τα πυρηνικά απόβλητα για εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια. Για εμένα, το Τσερνόμπιλ είναι κάτι πέραν του χρόνου, η ιστορία του πιάνει το παρελθόν αλλά και το μακρινό μας μέλλον.

Ποιες εικόνες έχουν χαραχθεί στη μνήμη σας; Η εγκατάλειψη;

Οι σκηνές της εγκατάλειψης γύρω από το Τσερνόμπιλ σίγουρα δημιουργούν δυνατές εικόνες. Διάβασα μία υπέροχη φράση, μέσα από το ημερολόγιο ενός ερευνητή του Kurchaton Institute της Σοβιετικής Ένωσης που επισκέφτηκε την περιοχή αμέσως μετά την καταστροφή. Έγραψε «Από όλα τα πράγματα που μπορείς να νιώσεις, η ανάσα του μη αναστρέψιμου».

Νομίζω υπάρχει κάτι πολύ δυνατό σε αυτή τη φράση, γιατί υπάρχει μία αίσθηση πως αυτά τα κτίρια δεν έχουν απλά εγκαταλειφθεί προσωρινά. Δεν είναι σαν ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο σε μία πόλη, που ξέρεις ότι είναι θέμα χρόνου κάποιος να το γκρεμίσει και να χτίσει κάτι νέο στη θέση του. Στο Τσερνόμπιλ, βλέπεις οικισμούς ανθρώπων που λόγω της μόλυνσης, δεν πρόκειται να κατοικηθούν ξανά. Πολλοί από τους αυτούς έχουν χαθεί για πάντα, ένα πολύ στενάχωρο συναίσθημα.

Κάποια από τα πιο οδυνηρά σύμβολα της περιοχής σήμερα είναι τα μνημεία και ηρώα της. Αυτό το μέρος έχει υποφέρει πολύ κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν είχε καταληφθεί από τους ναζί αλλά και τους Σοβιετικούς. Πολλές μάχες διεξήχθησαν εκεί. Κάθε χωριό έχασε ανθρώπους στον πόλεμο και πολλά ηρώα κατασκευάστηκαν για να θυμούνται αυτούς που έπεσαν. Για εμένα, υπάρχει κάτι πολύ δυνατό μπροστά στην εικόνα ενός εγκαταλελειμμένου μνημείου. Ένα αντικείμενο που σχεδιάστηκε για να θυμόμαστε ένα γεγονός, τώρα έχει ξεχαστεί το ίδιο. Δουλεύω πάνω σε ένα project που θα καταγράψει όλα αυτά τα μνημεία του Τσερνόμπιλ, πολλά από αυτά σαπίζουν ή είναι χαμένα στο δάσος. Αυτά είναι τα πιο δυνατά σύμβολα των κοινοτήτων που έφυγαν για πάντα από την περιοχή.

Σήμερα, είναι ασφαλές να επισκεφτεί κάποιος το Τσερνόμπιλ;

Υπάρχουν ακόμα επικίνδυνα επίπεδα ακτινοβολίας σε κάποιες περιοχές στην Ζώνη. Αν όμως πάρεις τις σωστές προφυλάξεις, μπορείς να επισκεφτείς το Τσερνόμπιλ με απόλυτη ασφάλεια. Ο κίνδυνος υπάρχει κυρίως σε κάποιες πολύ μικρές περιοχές, σε κομμάτια παλιών μηχανημάτων ή οχημάτων που δέχτηκαν ακτινοβολία κατά τη διάρκεια της επιχείρησης καθαρισμού τη δεκαετία του ’80 ή μερικές φορές ακόμα και από μικροσκοπικά σωματίδια από καύσιμη ύλη ή σκόνη που έμειναν μετά την καταστροφή. Αλλά, τυπικά, είναι ένα επίπεδο ακτινοβολίας που μπορεί να είναι επικίνδυνο μόνο αν εκτεθείς για μεγάλο διάστημα. Για παράδειγμα, δεν θα κάτσεις εκεί να κάνεις πικ νικ, να «κάτσουν» αυτά τα μικροσκοπικά σωματίδια στα ρούχα σου ή ακόμα χειρότερο να αναπνεύσεις ραδιενεργή σκόνη. Δεν είναι όμως επικίνδυνα αν απλά περάσεις από εκεί. Σε κάθε περίπτωση, κάθε γκρουπ έχει μαζί του δοσίμετρα που σου επιτρέπουν να ανιχνεύσεις και να αποφύγεις αυτά τα ραδιενεργά «χοτ σποτ».

Έτσι, ακόμα και αν μεγάλες περιοχές του Τσερνόμπιλ ίσως δεν θεωρούνται κατοικήσιμες λόγω της μόλυνσης, αν το επισκεφτείς για μία μέρα και ελέγξεις τα επίπεδα με ένα δοσίμετρο, είναι πολύ διαφορετικό από το να μένεις εκεί μόνιμα. Ένας συνηθισμένος τουρίστας θα απορροφήσει λιγότερη ακτινοβολία κατά την επίσκεψη στο Τσερνόμπιλ από ότι σε μία υπερατλαντική πτήση. Άλλο ένα παράδειγμα-σύγκριση, πήγα στο νοσοκομείο τον Ιανουάριο για μία αξονική τομογραφία –κάτι εντελώς άσχετο με το θέμα μας εδώ- και το σώμα μου απορρόφησε περισσότερη ακτινοβολία -από τη μία αυτή φορά και στα μόλις πέντε λεπτά- από τις 20 επισκέψεις μου στο Τσερνόμπιλ.

Πολλές φορές ξεχνάμε τους κατοίκους του Πρίπιατ που εγκατέλειψαν την πόλη τους. Τους απονεμήθηκε δικαιοσύνη και αποζημιώσεις;

Πολύ καλή ερώτηση και δυστυχώς νομίζω πως η απάντηση είναι όχι. Τι είδους δικαιοσύνη θα μπορούσε να τους απονεμηθεί; Πολλοί μεταφέρθηκαν σε πόλεις σαν το Κίεβο και το Μινσκ, που, συχνά, αντιμετωπίζονταν με υποψία. Ιδιαίτερα τις πρώτες μέρες, οι άνθρωποι ανησυχούσαν πως η ακτινοβολία είναι μεταδοτική, λες και θα κολλούσαν κάτι από τα θύματα της καταστροφής. Αργότερα, κατασκευάστηκε η νέα πόλη του Σλάβουτιτς για να αντικαταστήσει το Πρίπιατ. Εκεί ζουν οι περισσότεροι μηχανικοί του σταθμού παραγωγής. Είναι μία όμορφη πόλη, αν και οι περισσότεροι άνθρωποι εκεί θα σου πουν πως δεν συγκρίνεται με τη ζωή στο Πρίπιατ πριν την καταστροφή.

Πιο πρόσφατα, υπήρχαν διαδηλώσεις αφού η κυβέρνηση της Ουκρανίας έκοψε τις συντάξεις που είχε υποσχεθεί στους κατοίκους που είχαν εκκενώσει το Πρίπιατ. Και καμία κυβέρνηση σήμερα δεν παίρνει άμεση ευθύνη για την καταστροφή, τα ρίχνουν στην Σοβιετική Ένωση, ένα καθεστώς που δεν υπάρχει πια. Η Ουκρανία δεν είναι πλούσια χώρα, αν και έχουν γίνει προσπάθειες να δοθεί δικαιοσύνη σε αυτούς που επηρεάστηκαν από την καταστροφή, η χώρα δεν έχει τους πόρους για να αντιμετωπίσει αυτό το θέμα με τρόπο που θα ικανοποιήσει τους περισσότερους. Παραμένει ένα θλιβερό κεφάλαιο της ουκρανικής ιστορίας και οι περισσότεροι που επηρεάστηκαν άμεσα από την καταστροφή, ακόμα και σήμερα παλεύουν με τα επακόλουθα.

Με έκπληξη, διαβάζω στο βιβλίο, πως επισκέπτεστε και το ελληνικό νησί της Γαύδου στην Κρήτη. Πώς προέκυψε αυτό το ταξίδι και πώς συνδέονται οι άνθρωποι που συναντήσατε εκεί με το Τσερνόμπιλ;

Υπάρχει αυτή η ομάδα ανθρώπων με το όνομα «Το Πυθαγόρειο Ινστιτούτο Φιλοσοφικών Ερευνών για την Αθανασία του Ανθρώπου». Σχηματίστηκε στη Σοβιετική Ένωση ή ίσως αμέσως μετά την πτώση της, όταν πολυάριθμοι επιστήμονες και ερευνητές συναντήθηκαν για να θέσουν το ερώτημα πού πηγαίνουν τώρα τα πράγματα και για να δώσουν μία «υπόσχεση» στην πυρηνική επιστήμη σε έναν μετα-Τσερνόμπιλ και μετα-σοβιετικό κόσμο. Είναι πολύ φιλοσοφημένοι άνθρωποι, τους ενδιαφέρει πώς συνυφαίνεται η επιστήμη με τη μυθολογία. Έτσι, όταν έψαχναν να βρουν ένα μέρος για να εγκατασταθούν μόνιμα, έφτασαν στα ελληνικά νησιά. Η Γαύδος είναι ένα συμβολικό μέρος μιας και είναι το πιο νότιο σημείο της Ευρώπης, ενώ βρίσκονται κοντά στον τόπο γέννησης της δυτικής φιλοσοφίας. Η συνάντησή μου με αυτούς τους ανθρώπους πρόσθεσε μία πραγματικά ξεχωριστή και συναρπαστική διάσταση στην έρευνά μου.

Η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ δεν ήταν απλά ένα ζήτημα της επιστήμης. Όταν οι άνθρωποι διέσπασαν το άτομο, αυτό σηματοδότησε την αρχή μίας νέας σχέσης μας με τον κόσμο. Κινούμασταν πέραν των συνηθισμένων φυσικών ορίων για να χειραγωγήσουμε τους θεμέλιους λίθους της ύλης.

Στο Πρίπιατ, οι Σοβιετικοί έφτιαξαν ένα μνημείο για τον Προμηθέα. Σαν να πίστευαν πως αυτό μπορεί να συγκριθεί με τον μύθο που ο Προμηθέας χαρίζει στην ανθρωπότητα τη φωτιά που έκλεψε από τους θεούς. Φυσικά, μετά την έπαρση ακολούθησε η πτώση και μιας και αυτό το επίτευγμα ήταν το σπουδαιότερο, τόσο μεγάλη ήταν και η καταστροφή που επήλθε.

Σήμερα, η περιοχή στο Τσερνόμπιλ είναι μολυσμένη από ραδιενεργά υλικά που -σε κάποιες περιπτώσεις- θα παραμείνουν επικίνδυνα για χιλιάδες χρόνια. Αν και το ατύχημα του Τσερνόμπιλ μοιάζει σαν ένα σύγχρονο ζήτημα, στην πραγματικότητα σχετίζεται με μία πολύ μεγαλύτερη χρονική αλληλουχία, απλά τώρα βλέπουμε και βιώνουμε μία πολύ μικρή της διάσταση. Οι συζητήσεις μου με τους επιστήμονες στη Γαύδο με βοήθησαν να βάλω αυτή την καταστροφή μέσα σε ένα μεγαλύτερο πολιτιστικό πλαίσιο. Δεν κοιτάζω μόνο τι συνέβη το 1986, αλλά, πιο σημαντικό, πώς τα μαθήματα που πήραμε από αυτή την καταστροφή θα μας βοηθήσουν να διαμορφώσουμε τoν μελλοντικό πολιτισμό των ανθρώπων, ίσως ακόμα και την ίδια μας την εξέλιξη.

Υπάρχει κάποιο ηθικό δίδαγμα από το ατύχημα του Τσερνόμπιλ;

Ένα σημαντικό ηθικό δίδαγμα που έμαθα από την καταστροφή του Τσερνόμπιλ είναι να αναγνωρίσω πόσο τα λάθη μας μπορούν να επηρεάσουν δραματικά τον κόσμο γύρω μας. Εκατοντάδες χρόνια πίσω στο παρελθόν, ένα ατύχημα ίσως έκαιγε ένα δάσος ή θα μόλυνε ένα ποτάμι. Με την τεχνολογία που έχουμε σήμερα, πυρηνικά εργοστάσια σαν το Τσερνόμπιλ παράγουν απόβλητα που θα συνεχίσουν να είναι επικίνδυνα για μία χιλιετία. Έχουμε εισέλθει στην εποχή του Ανθρωποκένιου, όπως κάποιοι ερευνητές την ονομάζουν, εκεί που οι δραστηριότητες των ανθρώπων έχουν σοβαρές και διαρκείς συνέπειες στο περιβάλλον. Δεν έχουμε άλλο περιθώριο για λάθη.

Προσωπικά, δεν πιστεύω πως η καταστροφή του Τσερνόμπιλ μεταφέρει ένα αντιπυρηνικό μήνυμα. Οι απαιτήσεις μας για ενέργεια είναι πιο υψηλές από ποτέ και η πυρηνική ενέργεια παραμένει η πιο αποτελεσματική μέθοδος για να καλυφθούν οι παγκόσμιες ανάγκες.

Οι επιστήμονες που συνάντησα στην Γαύδο πιστεύουν πως η πυρηνική ενέργεια είναι η καλύτερη λύση για το μέλλον, αλλά, πρώτα από όλα, οι άνθρωποι πρέπει να σταματήσουν να την χρησιμοποιούν σαν όπλο. Όταν η πυρηνική τεχνολογία χρησιμοποιείται για στρατιωτικούς σκοπούς, κάθε χώρα κρατάει κρυφή την πυρηνική έρευνα και ανάπτυξη. Οι άνθρωποι στην Γαύδο φαντάζονται ένα μέλλον που όλες οι χώρες θα δουλεύουν μαζί, βάζοντας όλες τους τις προσπάθειες και έρευνες για να βρουν ασφαλείς και αποτελεσματικούς τρόπους για την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας και ανακύκλωσης των αποβλήτων. Θα ήθελα να ζήσω σε έναν τέτοιο κόσμο. Η μόνη δυσκολία, φυσικά, είναι ότι πρώτα όλοι πρέπει να ζήσουμε ειρηνικά στον πλανήτη.