Μαρίνα Αμπράμοβιτς: Τέχνη για τις μάζες, δύναμη για την ψυχή

Γεννημένη στο Βελιγράδι το 1946, αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μεγάλωσε με πειθαρχία και ακολουθώντας μιλιταριστικούς κανόνες που επέβαλλε η δικτατορία του Τίτο. Ο πατέρας της ήταν στρατηγός και μαζί με τη μητέρα της είχαν αγωνιστεί για το κόμμα κατά των Δυνάμεων του Άξονα στον Πόλεμο. Οι συνθήκες τότε ήταν σκληρές, με απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 10 το βράδυ. Οι άνθρωποι ζούσαν αυστηρά προγραμματισμένα. Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς επαναστάτησε χρησιμοποιώντας ως μέσο την τέχνη. Οι παραστάσεις της τη δεκαετία του 1970 ήταν εννοιολογικές, με πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Δεν είχε γκαλερί, ούτε συλλέκτες να την υποστηρίζουν. Επιμελητές εκθέσεων ενδιαφέρθηκαν να παρουσιάσουν τις νέες μορφές τέχνης σε χώρους με εκθέσεις, όμως πέρασε πολύς καιρός μέχρι η ίδια να λαμβάνει προσκλήσεις και να έχει το δικαίωμα της επιλογής για το επόμενο βήμα που θα φέρει την τέχνη της σε ένα νέο επίπεδο.

Τριάντα έξι λοιπόν χρόνια αργότερα, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς καθιερώθηκε στον κόσμο της τέχνης και στο κοινό της συγκαταλέγονται επώνυμοι όπως ο Τζέιμς Φράνκο, ο Λου Ριντ, η Μπιοργκ που επιθυμούν να συμμετάσχουν στην ανταλλαγή ενέργειας που τροφοδοτεί τις περφόρμανς της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περφόρμανς στο MoMA της Νέας Υόρκης, όταν επικοινωνούσε εκτός των συνήθων τρόπων ομιλίας ή αγγίγματος, δημιουργώντας οικειότητα και παράλληλα επιβεβαιώνοντας πόσες ιδέες και συναισθήματα προέρχονται από την ακινησία.

Εδώ και δεκαετίες η Μαρίνα Αμπράμοβιτς έχει ξεπεράσει τα όρια της περφόρμανς – κόβεται με ξυραφάκια, κάθεται ακίνητη για 750 ώρες. Έχει «περάσει» από την Μπιενάλε της Βενετίας και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Δημοσίευσε τα απομνημονεύματά της στο «Walk Through Walls». Γενικότερα, βρίσκεται πάντα σε μια πολυδιάστατη δημιουργική διαδικασία. Δεν είχε ποτέ στούντιο, δεν επανέλαβε ποτέ το ίδιο πράμα. Δεν έχει πάει ποτέ διακοπές, μόνο ταξίδια σε μέρη που δεν υπάρχει ηλεκτρισμός, καταναλωτικά προϊόντα και υλικός πολιτισμός.

Την ενδιαφέρει η φύση, η πολυπολιτισμικότητα και η ανθρώπινη αγωνία. Απορρίπτει ευκολίες και έχει εμμονές. Το βασικότερο, δεν την ενδιαφέρει η αποδοχή της από το κοινό, παρ’ όλο που το κοινό ήταν αυτό που την έκανε να κατανοήσει το μέσο της καλλιτεχνικής της έκφρασης όταν χρησιμοποιώντας το σώμα της ως αντικείμενο και θέμα έργου, την αποδέχτηκε, παρά το γεγονός ότι της πήρε χρόνια για να θεμελιώσει τις εικαστικές της περφόρμανς. Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς δεν δέχτηκε ποτέ την απόρριψη, το όχι σαν απάντηση, πίστεψε στο ένστικτό της και διέθετε αυτοπεποίθηση και δεξιότητες μάρκετινγκ.

Και οι δύο γονείς της Μαρίνας Αμπράμοβιτς ήταν ήρωες πολέμου στη Σερβία, από παιδί έμαθε για τον σκοπό, ότι τα ιδανικά προέχουν, να θυσιάζει το προσωπικό της συμφέρον για το κοινό καλό. Θέτει φιλόδοξους στόχους καλλιτεχνικά και σωματικά. Γυμνάζεται, φροντίζει τη διατροφή της, δεν παίρνει φάρμακα, δεν πίνει, μαθαίνει και μιμείται τον τρόπο ζωής των Θιβετιανών μοναχών, των Αβορίγινων, των σαμάνων στη Βραζιλία.

Για να πραγματοποιήσει το «The Artist Is Present», εκπαίδευσε το σώμα της έναν ολόκληρο χρόνο. Προσπερνούσε το μεσημεριανό, ώστε το σώμα της να παράγει λιγότερα οξέα και να έχει λιγότερες πιθανότητες να καταβληθεί ή να αρρωστήσει. Έπινε νερό μόνο το βράδυ για να μη χρειάζεται να ουρήσει. Με έλεγχο του μυαλού κατάφερε να πειθαρχήσει το σώμα της εκτός καθημερινής ρουτίνας της.

Οι άνθρωποι που την αγαπούσαν, τη μίσησαν όταν έγινε σταρ. Αποφάσισε να γράψει τα απομνημονεύματά της για να αντιληφθεί το ευρύ κοινό τη ζωή της. Πλέον φροντίζει τους μαθητές της ώστε ως νέοι καλλιτέχνες λάβουν την κατάλληλη προετοιμασία, για παράδειγμα να αναπνέουν σωστά ή ακόμα και το πώς να μην τους εκμεταλλεύονται οι γκαλερί. Μια από τις πρακτικές της είναι να τους βάζει για μερικούς μήνες να κάθονται για δύο ώρες περίπου την ημέρα σε ένα τραπέζι με 1.000 κομμάτια λευκό χαρτί. Τους προτρέπει να γράφουν τις ιδέες τους, κάτι που τους βοηθά να τις ξεδιαλύνουν.

Το σώμα της είναι το μέσο υλοποίησης του έργου της. Το χρησιμοποιεί ως εργαλείο πολιτικής αντίστασης, σαν ένα μανιφέστο. Η τέχνη της είναι βασισμένη σε αυτό. Λειτούργησε με τρόπο μαγευτικό από την πρώτη κιόλας φορά μπροστά σε κοινό. Μια εμπειρία που υποστηρίζει πως δεν θα μπορούσε ποτέ να έχει εκθέτοντας πίνακες ζωγραφικής ή φωτογραφίες. Παρακολουθούσαν όλοι με κομμένη την ανάσα, έκτοτε συνειδητοποίησε ότι αυτό είναι το εργαλείο της τέχνης της. Ο πόνος της δημιουργείται εκούσια και σκηνοθετείται από αυτήν. Η υπεροχή της σάρκας και του αίματος είναι παράλληλη με τις έννοιες της θυσίας και του χριστιανικού πόνου και μετουσιώνεται σε καλλιτεχνικό έργο. Υποφέρει για την τέχνη της, αλλά και για τον θεατή. Η συνενοχή γίνεται μέρος της διαδικασίας.

Δεν μου είναι εύκολο να βγάλω τα ρούχα μου μπροστά σε φίλους αν πρόκειται να κολυμπήσουμε. Αλλά αν πρέπει να το κάνω μπροστά στο κοινό, δεν έχει σημασία αν δεν διαθέτω το ιδανικό σώμα

Από το γεμάτο όπλο στον Ρυθμό 0, μέχρι τη χορομανία του «Freeing the Body» το 1975, που περιλάμβανε χορό για ώρες υπό τον ήχο αφρικάνικων τυμπάνων ως τελικής κατάρρευσης, υφίσταται η κατάργηση των ορίων. Στο «Rest Energy» που παρουσίασε το 1980 στο Δουβλίνο, ένα βέλος τόξου στράφηκε στην καρδιά της με μικρόφωνα να ενισχύουν τους παλμούς της καρδιάς της για τέσσερα λεπτά. Από τις υπερυψωμένες αίθουσες του «The House With The Ocean View» του 2002, ως τη σκάλα διαφυγής που είχε μαχαίρια αντί για σκαλιά, κατέληξε στον λόφο από κόκαλα ζώων στο βενετσιάνικο παλάτσο συνοδεία βαλκανικών τραγούδιων το 1997, όπου κατάφερε να κερδίσει τον Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε της Βενετίας.

Για την Μαρίνα Αμπράμοβιτς υπάρχουν τρεις εκδοχές του εαυτού της: η πολεμίστρια, η πνευματική και η ανασφαλής που πιστεύει ελάχιστα στον εαυτό της. Εκθέτει και τις τρεις, αποκαλύπτεται ολοκληρωτικά με όλες τις αδυναμίες της στο κοινό, πιστεύει πως οι φόβοι τής δημιουργούν εμπιστοσύνη, σύνδεση, επικοινωνούν συναισθηματικά μαζί της.

Ο Ulay υπήρξε ο σύντροφος της στη ζωή και στην τέχνη. Η δωδεκαετής συνεργασία τους εκτυλίχθηκε στην απόλυτη φτώχεια, σ’ ένα βαν με το οποίο διέσχισαν όλη την Ευρώπη. Η σχέση τους γνώρισε μεγάλες στιγμές και έληξε συνταρακτικά πάνω στο Σινικό Τείχος. Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς δούλευε και ταξίδευε πάντα πάρα πολύ. Τώρα στα 70, νιώθει καλύτερα από ποτέ. Δεν θέλησε παιδιά γιατί δεν ήθελε να υποφέρουν – είχε ένα σκυλί που το έβλεπε να υποφέρει. Σήμερα δεν θέλει να έχει ούτε χρυσόψαρο, διατηρεί μόνον ένα κακτοειδές που χρειάζεται ένα ποτήρι νερό μια φορά τον χρόνο.

Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς έχει δηλώσει:

«Ήμουν απίστευτα δειλή κι εσωστρεφής. Δεν θα μπορούσα ποτέ να βγάλω τα ρούχα μου δημόσια. Ακόμα και τώρα, δεν μου είναι εύκολο να βγάλω τα ρούχα μου μπροστά σε φίλους αν πρόκειται να κολυμπήσουμε. Αλλά αν πρέπει να το κάνω μπροστά στο κοινό, δεν έχει σημασία αν είμαι μεγάλοσωμη, αν δεν διαθέτω το ιδανικό σώμα. Το σώμα γίνεται το μέσο έκφρασης απαλλαγμένο από την κριτική, και αυτό είναι μια απίστευτη ελευθερία. Αρχίζεις να καταλαβαίνεις την ψυχή, καθώς όταν γράφεις ή δημιουργείς ή εκτελείς, το κάνεις από τον υψηλότερο εαυτό. Αλλά αυτό απαιτεί ενέργεια, συγκέντρωση. Δεν μπορείς να το κάνεις σε μόνιμη βάση.

Οι εφημερίδες έλεγαν ότι η δουλειά μου ήταν "σκανδαλώδης", ότι έπρεπε να με βάλουν σε ψυχιατρείο, ότι αυτό δεν είναι τέχνη

»Γνώριζα πόσο πρωτοποριακά και ασυνήθιστα ήταν αυτά που έκανα. Ένιωσα, κάποτε, σαν την πρώτη γυναίκα στη Σελήνη. Εναντιωνόμουν στην οικογένειά μου. Στη συνεδρίαση του Κομμουνιστικού Κόμματος ρώτησαν τους γονείς μου: πώς μπορεί να επιτραπεί στην κόρη ενός στρατηγού να κάψει το κομμουνιστικό αστέρι στην πλατεία; Οι εφημερίδες έλεγαν ότι η δουλειά μου ήταν "σκανδαλώδης", ότι έπρεπε να με βάλουν σε ψυχιατρείο, ότι αυτό δεν είναι τέχνη. Ο καθηγητής μου ντρεπόταν ακόμα και να με δει… Είχα όμως όραμα, ήξερα ότι ήμουν στον σωστό δρόμο. Υπήρχε κάτι μέσα μου, η φωτιά μου, η απόλυτη διαίσθηση ότι αυτό όφειλα να κάνω. Σήμερα, 50 χρόνια μετά, καταλαβαίνω ότι είχα δίκιο.

»Όπου και να βρίσκομαι, έχω μέσα μου κάτι έντονα βαλκανικό και με αυτό ταυτίζομαι. Μεγάλωσα σε μία οικογένεια όπου η μητέρα είχε τον πλήρη έλεγχό μου, ο πατέρας μου, εθνικός ήρωας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, θεωρούσε ότι η προσωπική σου ζωή δεν είναι σημαντικότερη από τον σκοπό του κόμματος για τον οποίο έπρεπε να αγωνιστείς. Η γιαγιά θρησκευόμενη,  ακολουθούσε όλες τις τελετουργίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κάτι που με επηρέασε αργότερα να ενδιαφερθώ για τον βουδισμό, τον σαμανισμό και τον πνευματισμό – κι ένας προπάτορας που ανακηρύχθηκε κυριολεκτικά άγιος της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, έτσι είχα δύο εθνικούς ήρωες στην οικογένειά μου.

»Αυτός ο συνδυασμός ενώ καθόρισε βαθιά την υπόστασή μου με έκανε να υποφέρω. Σήμερα όμως με τη σοφία που διαθέτω, του να βλέπω τη ζωή με διαφορετικό τρόπο, με χαρά, ευχαρίστηση και χιούμορ, επιστρέφω στις ρίζες μου.

Ήταν δύσκολο, υπεράνω των δυνάμεών μου, να κάθομαι μπροστά σε χιλιάδες διαφορετικούς ανθρώπους, οκτώ ώρες την ημέρα για τρεις μήνες

»Παρ’ όλο που ο φόβος παραμένει, συμπράττω μαζί του. Σαν άνθρωποι με αδυναμίες, έχουμε την τάση να κάνουμε πράγματα που μας αρέσουν, να επαναλαμβανόμαστε, δεν θέλουμε να βρεθούμε ποτέ σε άγνωστο έδαφος κάνοντας διαρκώς τα ίδια λάθη. Όταν πραγματοποιούσα το "The Artist is Present", αναρωτήθηκα πώς θα άντεχα να το κάνω για τρεις μήνες. Αλλά μετά μου έγινε εμμονή. Και ήταν δύσκολο, υπεράνω των δυνάμεών μου, να κάθομαι μπροστά σε χιλιάδες διαφορετικούς ανθρώπους, οκτώ ώρες την ημέρα για τρεις μήνες. Υπήρχαν μέρες που νόμιζα ότι δεν μπορούσα να συνεχίσω. Αλλά συνέχιζα, έχοντας τον τεράστιο φόβο ότι δεν γίνεται. Ήταν η ευκαιρία μου να αποδείξω τη μεταμορφωτική δύναμη της performance art. Η ώθηση του σώματος πέρα από τα όρια του φόβου, του πόνου, της εξάντλησης και του κινδύνου, οδηγεί σε συναισθηματική και πνευματική μεταμόρφωση.

»Η καταγραφή της περφόρμανς μένει για πάντα. Στο "The Artist is Present" η κάμερα εστίαζε στο πρόσωπό μου όλη την ώρα, υπήρχε μία ακόμα κάμερα στο πρόσωπο κάθε ατόμου που καθόταν απέναντί μου. Έπειτα έβαλα την κάμερα να κινηματογραφεί τους δυο μας στο τραπέζι. Χρειάστηκαν μήνες για την επεξεργασία. Ο μοντέρ έπρεπε να πάει στο Μπαλί για έναν χρόνο για να ξεκουραστεί μετά από αυτό. Είμαι πάντα περίεργη για την τεχνολογία και τι νέο υπάρχει. Επιλέγω να καταγράφω με πολυδιάστατη πραγματικότητα παρά σε επίπεδη οθόνη. Στις τρεις διαστάσεις, ο τρόπος που απαθανατίζεται η ενέργεια είναι συναρπαστικός.

»Τα έργα μου βρίσκονται μέσα στα φυσικά σωματικά μου όρια. Δημιούργησα μια ολόκληρη παράσταση για την Κάλλας που μπορώ να εκτελέσω σε οποιαδήποτε σωματική κατάσταση, ακόμα και στα 80 ή 90 μου χρόνια. Όταν ερμήνευσα το "The Artist is Present" ήμουν 65. Δεν θα μπορούσα ποτέ να το κάνω αν ήμουν 20 ή 30 γιατί δεν είχα τον έλεγχο του εαυτού μου, την απίστευτη δύναμη της θέλησης και την ωριμότητα. Πρόσφατα, στη Λιθουανία σε γήπεδο μπάσκετ 6.000 θέσεων, μίλησα για τη δουλειά μου, ζήτησα από το κοινό να σηκωθεί, να αναπνεύσει, να δημιουργήσει συγκεκριμένους ήχους, να διατηρήσει πλήρη σιωπή.

»Μπορώ πλέον να δημιουργήσω εμπειρίες για μεγάλες μάζες. Μου αρέσει που η δουλειά μου προσελκύει και νεανικό κοινό. Αγαπώ τη ζωή και μου αρέσει να δουλεύω. Η δουλειά μου είναι το μεγάλο μου πάθος. Δεν νομίζω ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να σταματήσει ποτέ. Η πρόσφατη τρομακτική εμπειρία μιας εγχείρησης σε φραγμένη αρτηρία –που αν ήμουν στο αεροπλάνο, που παίρνω κάθε δυο τρεις μέρες, θα ήμουν νεκρή– μου έδωσε ώθηση για μια εντελώς νέα αρχή».

Πέρασα έξι ολόκληρες εβδομάδες στην εντατική και έκανα τρεις επεμβάσεις και εννέα μεταγγίσεις αίματος. Θα μπορούσα να είχα πεθάνει δύο φορές

Έχει δηλώσει επίσης πω δεν εργάζομαι ποτέ σε ένα μόνο θέμα, αλλά ακολουθεί τους νόμους της κβαντικής φυσικής. Υπάρχουν πάντα πολλαπλές παράλληλες πραγματικότητες και διαστάσεις ταυτόχρονα στο έργο της. Προτρέπει το κοινό να μη σκέφτεται αυτά που λένε οι άλλοι και να μη φοβάται να κάνει λάθη, να δοκιμάζει νέα πράγματα διότι ακόμα και λάθος να αποδειχθούν θα έχει προκύψει μια νέα εμπειρία.

Ορμώμενη από σοβαρά προβλήματα υγεία που αντιμετώπιζε στο παρελθόν και που έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή της, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς υπογραμμίζει ότι είναι ακατανόητο το γεγονός ότι θεωρούμε τη ζωή δεδομένη. Παρόμοιες εμπειρίες μπορεί να συγκλονίσουν την ύπαρξη του ανθρώπου.

«Πέρασα έξι ολόκληρες εβδομάδες στην εντατική και έκανα τρεις επεμβάσεις και εννέα μεταγγίσεις αίματος. Θα μπορούσα να είχα πεθάνει δύο φορές. Όπως είπαν οι γιατροί, επέζησα από θαύμα. Έκτοτε έχω κάνει φυσιοθεραπείες και παρ’ όλο που περπατάω ακόμα με μπαστούνι, βασικά είμαι καλά. Δεν μπορώ να πετάξω για επτά μήνες, οπότε για να επισκεφτώ το Λονδίνο από τη Νέα Υόρκη πήρα πλοίο, το Queen Mary 2.  

»Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι ήμουν τόσο κοντά στον θάνατο. Αναρωτιόμουν συνέχεια τι είχε συμβεί. Τότε μου δόθηκε απάντηση. Στη ζωή μου έπαιζα πάντα με τον θάνατο. Έκανα το "The Life and Death of Marina Abramović" με τον Bobby Wilson – αναπαράσταση της δικής μου κηδείας. Κουβάλησα κι έπλυνα σκελετούς, ήρθα τόσες πολλές φορές σε επαφή με τον θάνατο κατά τη διάρκεια των περφόρμανς μου... Στο "7 Deaths of Maria Callas" συνέβη το ίδιο. Σκεφτόμουν ότι ίσως το σύμπαν μου έκανε την ερώτηση. "Θέλεις πραγματικά να πεθάνεις;" Και μου έδειξε τον τρόπο.  

»Μετά από αυτό σκέφτομαι τη νέα ζωή μου που ξεκινά τώρα ξανά με νέους στόχους για τα επόμενα 30 ή 50 χρόνια. Δεν θέλω να ασχοληθώ πια με τον θάνατο σε καμία μορφή. Αυτήν τη στιγμή το μόνο που με απασχολεί είναι να ζήσω. Αλλά νιώθω ότι η ζωή που μου μένει, μου έχει δοθεί σαν κάποιο είδος βραβείου, και πρέπει να της δώσω νόημα. Βιώνω μια πολύ μεγάλη αλλαγή. Κάθε μέρα είμαι χαρούμενη που ξυπνάω 

»Μου αρέσει πολύ αυτό που έκανε ο Matisse την εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: ενώ όλοι απεικόνιζαν τις φρικαλεότητες που συνέβαιναν τότε, εκείνος ζωγράφιζε μόνο λουλούδια. Χρειαζόμαστε θετικά πράγματα, χιούμορ, καλή διάθεση, να μην αποθαρρυνόμαστε. Μόνο η διάθεσή μας θα βοηθήσει να αντεπεξέλθουμε».

Η επιθυμία της Μαρίνα Αμπράμοβιτς, είναι να συνεργαστεί με Σλάβους τραγουδιστές. Ανακαλύπτει τελετουργίες και μελετά τη σεξουαλική ζωή στα μεσαιωνικά παραμύθια των Ρομά δημιουργώντας εικόνες.

«Θα αναφερθώ σε μια τελετουργία εκείνης της περιόδου. Ένα αγόρι πεθαίνει νέο, 18 ετών, δεν μπορεί να ταφεί με την αγαπημένη του χωρίς να έχουν παντρευτεί. Πρέπει λοιπόν η κοπέλα να παντρευτεί έναν νεκρό για να έχουν το δικαίωμα να ενταφιαστεί κάποτε με τον αγαπημένο της. Όσο για την κοπέλα πρόκεται για το μικρότερο και πιο όμορφο κορίτσι του χωριού.

»Οι επιστήμονες έχουν αποδείξει ότι τα σχέδια των προϊστορικών σπηλαίων πιθανότατα, κατά 75 τοις εκατό, έγιναν από γυναίκες και όχι από άνδρες. Αυτό σημαίνει ότι ολόκληρη η ιστορία της τέχνης ξεκίνησε από τις γυναίκες, επειδή οι άνδρες ήταν απασχολημένοι με το κυνήγι.

»Με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, αν δεν διατηρήσουμε την απλότητα στη ζωή μας, θα χαθούμε. Ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί να ανταγωνιστεί ή να ακολουθήσει τους αλγορίθμους των ισχυρών υπολογιστών και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Οι τεχνολογίες αναπτύχθηκαν αρχικά για να μας βοηθήσουν να έχουμε περισσότερο χρόνο, να ζούμε στο παρόν. Λόγω της εθιστικής μας φύσης, χαθήκαμε σε νέες τεχνολογικές δυνατότητες. Καταναλωνόμαστε στην τεχνολογία η οποία μας κρατά δέσμιους στο να αναζητούμε νέα gadgets. Το αποτέλεσμα όλων αυτών… έχουμε χάσει το πνευματικό μας κέντρο. Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της καριέρας μου, ανέπτυξα τη Μέθοδο Abramović για να βοηθήσω εμένα και άλλους να επικεντρωθούμε σε ό,τι σημαντικότερο… να ζούμε στο παρόν».

Σχετικά με τα νέα σχέδια και πλάνα της Μαρίνα Αμπράμοβιτς αναφέρει ότι «Φτιάχνω μια σειρά προϊόντων που ονομάζεται The Longevity Concept – μια σειρά καλλυντικών αντιγήρανσης, βάσει της γνώσης του παρελθόντος. Εμπνεύστηκα μια σειρά από φυσικά προϊόντα που επικεντρώνονται στην ιδέα της μακροζωίας. Υπάρχει μια μακρά παράδοση καλλιτεχνών να αναπτύσσουν τα δικά τους προϊόντα, όπως ο Marcel Duchamp με τα Rotorelief του που τα παρουσίαζε στις εκθέσεις του.

Ο Γουίλεμ Νταφόε συμπρωταγωνιστής της στην όπερα «7 Deaths of Maria Callas» έχει πει για τη Μαρίνα Αμπράμοβιρς:
«Μου αρέσει η συνεχής προσπάθειά της να αμφισβητήσει τον εαυτό της. Τα καλύτερα πράγματα συμβαίνουν όταν υπάρχουν προκλήσεις που σε ενεργοποιούν. Τη θαυμάζω, θαυμάζω τον τρόπο που μετατρέπει τον πόνο σε δημιουργία, τη γραμμή χωρίς ευδιάκριτα όρια που χαράσσει μεταξύ της ζωής και έργου της και που τροφοδοτεί με το ένα το άλλο».

Η ατομική αναδρομικη έκθεση της στο Μουσείο Stedelijk του Άμστερνταμ, θα διαρκέσει από τις 16 Μαρτίου έως τις 14 Ιουλίου 2024. Εξήντα έργα της που εκτείνονται σε πέντε δεκαετίες από την πρώιμη δουλειά της, στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στο Άμστερνταμ, μέχρι τις πρωτοποριακές παραστάσεις με τον σύντροφό της, μεμονωμένα έργα της, φωτογραφίες, βίντεο, γλυπτά και ζωντανές ή από πλάνα αρχείων περφόμανς. Η έκθεση διοργανώνεται σε συνεργασία με τη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου.

Ο Ρεν Βολφς Διευθυντής του Μουσείου αναφέρει χαρακτηριστικά για την Μαρίνα Αμπράμοβιτς:
«Δοκιμάζει με συνέπεια τις ψυχικές και σωματικές αντοχές της, μέχρι το σημείο του πόνου, ακόμη και της πιθανότητας θανάτου. Η παρουσία της είναι κομβική στην ανάπτυξη της περφόρμανς με πολυάριθμες διασυνδέσεις με το Άμστερνταμ, όπως στην ανταλλαγή ρόλων το 1976 με μια εργάτρια του σεξ στην περιοχή των κόκκινων φαναριών του Άμστερνταμ για τέσσερις ώρες».

*H αναδρομική έκθεση της Μαρίνα Αμπράμοβιτς πραγματοποιείται στο Stedelijk Museum, στο Άμστερνταμ έως τις 14 Ιουλ 2024