Τάκης Τσεντεμαΐδης: Ένας οργισμένος Βαλκάνιος της τέχνης

«Ίσως ο πλέον σπουδαίος χαράκτης της χώρας. Ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους αυτού του τόπου. Το 2019 θυμωμένος έφυγε προς άγνωστο προορισμό από το Νοσοκομείο Παπανικολάου… Από άποψη αναρχικός και ασυμβίβαστος. Ο μόνος που τόλμησε να αποδώσει την Επανάσταση των Ζηλωτών (1342 - 1349), τη μοναδική στην Ευρώπη και «φυσικά» εκτός διδασκαλίας στην εκπαίδευση των Ευρωπαίων, τρομάρα τους… Ο μόνος που ζωγράφιζε αέρινα πάνω σε ξύλο, σε χαλκό, σε τοίχους, σε χαρτιά και είχε χεσμένους τους πάντες (εκτός από τους φίλους του). Το Σύστημα του επέβαλλε “διαρκή αποβολή”, αλλά σκασίλα του. Πηγαίνετε να δείτε τι είναι το ελεύθερο πνεύμα, τι σημαίνει σώμα, φύση, ζώο και άνθρωπος. Πηγαίνετε να απολαύσετε έναν Μέγα Μαέστρο του χρωστήρα. Όταν παίρνουμε μια γεύση από τέτοιους δημιουργούς, κερδίζουμε μέσα μας».

Προσυπογράφω το καλέσμα του δημοσιογράφου και λογοτέχνη Ηλία Κουτσούκου, που με τον Τάκη Τσεντεμαΐδη συνδέθηκε με βαθιά φιλία. Ατίθασος, ανήσυχος, ανικανοποίητος, ανυπόμονος, ορμητικός, εξού και πάντα στην κόψη, ο Τάκης Τσεντεμαΐδης ήταν περίπτωση. Θεσσαλονικιός καλλιτέχνης, αν και εκ Καβάλας ορμώμενος. Η αδιάλειπτα εφηβική αγωνία και ιδιουγκρασία του τον ωθούσε σε συνεχείς μορφοπλαστικές αναζητήσεις. Κινούμενος μεταξύ ρευμάτων και πανσπερμίες από στιλ, ο τύπος έσπασε αυγά, ανακάτεψε τράπουλες και επιλέγοντας να παραμένει αταξινόμητος, δυσκόλεψε τόσο πολύ κοινό και κριτικούς να ακολουθήσουν τη φουλ αναρχική του art for art’s sake προσέγγιση. Αποτέλεσμα; Ακόμα κι εδώ, στην «έδρα» του, τη Θεσσαλονίκη, παραμένει θρύλος μόνο στους κύκλους των φανατικών φίλων του.

Φορώ με δέος τη φανέλα του, θεωρώ πως ο μέγας Τάκης (όπως υπέγραφε) ήταν κάτι αντίστοιχο με τον Βασίλη Χατζηπαναγή. Μοίραζε αβέρτα συγκίνηση, «μεγάλες μπαλιές» και ανυπέρβλητο θέαμα. Περιπλανιέμαι στα έργα του στη Δημοτική Πινακοθήκη της Θεσσαλονίκης που τον τιμά (Τάκης Τσεντεμαΐδης 1944-2019 - Αναδρομική) και είναι σαν να τον βλέπω με την μπάλα στα πόδια και το πινέλο και τους κοπτήρες και την τσαντίλα στα χέρια, να τριπλάρει το σύμπαν και να σκοράρει από όλες τις θέσεις: εξπρεσιονισμός, εκλεκτικισμός, αισθητισμός, αισθησιασμός, κυβισμός, φουτουρισμός. Έγχρωμες γραμμές, μικρές, κοφτές, επαναλαμβανόμενες και στροβιλιζόμενες και αίφνης κοντράστ, μαύρες γραμμές, χειρονομιακές, δυναμικές, καμπυλόμορφες, ενστικτωδώς ή λελογισμένες, ζωγραφική, χαρακτικά, εικονογραφήσεις για βιβλία, δικού του στιλ «αγιογραφίες».

Χαίρε, Τάκη Τσεντεμαΐδη, κάνω από μέσα μου, καθώς περιπλανιέμαι στην Πινακοθήκη, πόσο θαυμαστά είναι τα έργα σου! Γκροτέσκες παραμορφώσεις και οξείες αντιπαραθέσεις, αρχαίοι μύθοι, πελάγη, ωκεανοί, άνεμοι, κοινωνική κριτική, ιδιότυπες αγιογραφίες, χάρτες, γραμματόσημα και καρτ ποστάλ από πανθεϊστικούς κόσμους όπου συνυπάρχουν φύση, άνθρωποι και ζώα μέσα από πλέγματα γραφισμών και αποτυπώσεων. Μια συγκινητικά ζωγραφική και χαρακτική πανδαισία σας περιμένει.

Κρίνω πως μερικά βιογραφικά στοιχεία είναι απαραίτητα για να προσεγγίσουμε το μεγαλείο και την ανησυχία του, οπότε ας γυρίσουμε τον χρόνο πίσω και ας διακτινιστούμε στην Καβάλα του 1944, όπου γεννήθηκε με μητέρα τη Βασιλεία Πελεσή (καταγόταν από τη Σμύρνη) και πατέρα τον Θεόδωρο Τσεντεμαΐδη, εμπειρογνώμονα καπνών. Ο Τάκης βαπτίστηκε Παναγιώτης, στην αρχή κράτησε το όνομα Πάνος, αλλά σύντομα καθιέρωσε το Τάκης για να υπογράφει τα πρώτα έργα του, αφού ζωγράφιζε από τότε που θυμάται τον εαυτό του. Το 1956 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και ο Τσεντεμαΐδης παρακολούθησε μαθήματα πρώτα στο 5^ο Γυμνάσιο, κατόπιν στο 1^ο, από το οποίο αποβλήθηκε ως ιδιαίτερα απείθαρχος. Επεξηγηματικό του χαρακτήρα αλλά και της κατοπινής του εξέλιξης και θέσης, ας σημειωθεί πως η αποβολή ίσχυσε για όλα τα σχολεία της χώρας. Παρ’ όλα αυτά, αποφοίτησε από το ιδιωτικό, νυχτερινό σχολείο της ΧΑΝΘ και το 1967, μετά το το στρατιωτικό του, έφυγε για την Αθήνα όπου παρακολούθησε μαθήματα προετοιμασίας για τη Σχολή Καλών Τεχνών στο εξειδικευμένο εργαστήριο του Π. Σαραφιανού. Εκεί γνώρισε και ερωτεύτηκε τη Νόρα Περράκη, με την οποία εργάστηκαν στη διακόσμηση του ξενοδοχείου Νεφέλη στην Καβάλα, παντρεύτηκαν και έφυγαν για την Ιταλία μετά τον αποκλεισμό του Πάνου από την ΑΣΚΤ λόγω αριστερών κοινωνικών φρονημάτων και της καταπίεσης της χούντας.

Ο Τσεντεμαΐδης εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και ξεκίνησε τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, η οποία τον κατέταξε απευθείας στο τρίτο έτος. Στη Ρώμη συναντήθηκε και συνδέθηκε με τον γλύπτη Μανόλη Τσομπανάκη, ο οποίος, ακολουθώντας τον δάσκαλό του Β. Κροτσέττι, ήρθε από τη Φλωρεντία στην Ακαδημία της Ρώμης για να παρακολουθήσει διακοσμητική νωπογραφία. Οι δύο καλλιτέχνες συνδεδεμένοι με στενή φιλία ακολούθησαν για ένα διάστημα ταυτόσημες τεχνοτροπικές πορείες, ενώ ο Τάκης, αποφοιτώντας  από το τμήμα ζωγραφικής, ακολούθησε σπουδές στο τμήμα εφαρμοσμένων τεχνών της Ακαδημίας. Η εξειδίκευση αυτή αποδείχθηκε σωτήρια αργότερα, όταν για βιοποριστικούς λόγους σε εποχές οικονομικής δυσκολίας τον κράτησε όρθιο, αφού τον διακοσμητικό και χρηστικό χαρακτήρα αυτής της εξειδίκευσης, ο Τσεντεμαΐδης πέτυχε να τον αναγάγει σε υψηλής ποιότητας τέχνη.

Κάπου εδώ επικαλούμαι την επιμελήτρια της έκθεσης, Δρ. Ιστορίας και Τέχνης Κάτια Κιλεσοπούλου, δεινή γνώστρια του βίου αλλά και του έργου του καλλιτέχνη, να παρέμβει για να φωτίσει το περιβάλλον της πόλης και της εποχής που διαμόρφωσαν την αισθητική πράξη του. «Ο απόηχος του φουτουρισμού, του σημαντικότερου κινήματος που έβγαλε από τον πολιτιστικό απομονωτισμό την Ιταλία στις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν ακόμη ζωηρός. Διότι, σε μια Ιταλία οπισθοδρομική, ως προς τις καινοτόμες καλλιτεχνικές ανακατατάξεις που συνέβαιναν στην Ευρώπη, δεσμευμένη ακόμη από τα επιτεύγματα της μεγάλης ζωγραφικής του παρελθόντος, ο φουτουρισμός ήταν αυτός που τάραξε τα λιμνάζοντα νερά και έφερε στο πρωτοποριακό προσκήνιο την εν υπνώσει καλλιτεχνικά χώρα από τον 19^ο αιώνα. Ένα στυλ που εξακολουθούσε να είναι δημοφιλές ήταν το Liberty style, ονομαζόμενο επίσης stile floreale ή stile moderno, που αποτελούσε την ιταλική εκδοχή του Art Nouveau. Παράλληλα, η Art Deco στις ποικίλες εκδοχές της όπως π.χ. και η ζωγραφική της Tamara De Lempicka, είχαν ιδιαίτερη απήχηση. Υπ’ αυτές τις συνθήκες δεν είναι περίεργο που ο Τσεντεμαΐδης ενθουσιωδώς υιοθέτησε, σ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, την κυβιστική τεχνοτροπία σε θέματα που τον ενδιέφεραν προκειμένου ν’ ασκήσει την κοινωνική του κριτική, την αντικληρική του επιθετικότητα, την καταγγελία κάθε είδους καταναλωτισμού και την εξουσιαστική βία. Αρχικά, η διάλυση-ανάλυση των μορφών μέσα από πρισματικά σχήματα, πολυγωνικά επίπεδα, πολυεδρικές φόρμες που αλληλοσυγχωνεύονται, καθιστούσαν την αναγνωρισιμότητα του θέματος δυσδιάκριτη. Λίγο αργότερα, το κυβιστικό λεξιλόγιο περιορίστηκε στο πλάσιμο των προσώπων, τα οποία εμφατικά γκροτέσκα πρόβαλλαν τον σατυρικό χαρακτήρα του θέματος, ενώ η εξπρεσιονιστική έξαρση στην απόδοση των χεριών έδινε ένα σχεδόν ανατριχιαστικό υπαινιγμό αρπακτικότητας. Στα έργα αυτά διατηρούνται οι αναφορές στην οπτική πραγματικότητα. Πρόκειται για μια περίοδο της ζωγραφικής του που είναι παντελώς άγνωστη στην Ελλάδα, όπως και η επόμενη, η βασισμένη σε αρχαιοελληνικές μνήμες. Η σειρά αυτών των συνθέσεων αντιπαραβάλλεται υφολογικά στην προηγούμενη, όχι μόνο λόγω της μεγάλης θεματικής αλλαγής αλλά κυρίως για την εκλεπτυσμένη τεχνικά επεξεργασία αποσπασματικών μορφών, θεοτήτων, ηρώων, αθλητών, ζευγαριών.

»Από τον φουτουρισμό ο Τσεντεμαΐδης ενσωμάτωσε ορισμένα χαρακτηριστικά όπως ρευστή κίνηση των περιγραμμάτων, γραμμικά αραβουργήματα, επιθετική κίνηση, κινούμενη, συστρεφόμενη φόρμα, φευγαλέα εικόνα, δυναμικές γραμμές, αποσπασματική απόδοση των θεμάτων, αλλά δεν αποδέχθηκε τις διακηρύξεις του κινήματος σχετικά με την απόρριψη της τέχνης του παρελθόντος, των Ακαδημιών, της αρχαιότητας, την περιφρόνηση της γυναίκας, τη λατρεία της μηχανής, της τεχνολογίας, του πολέμου, του κινδύνου, της βίας, του θανάτου και γενικά όλων των ακραίων, δήθεν επαναστατικών στοιχείων, που για λόγους εντυπωσιασμού προπαγανδίζονταν με αποτέλεσμα το κίνημα να λάβει κάποια στιγμή πολιτική, φασιστική χροιά. Λάτρης της φύσης, του έρωτα, της ζωής σε όλες τις εκφάνσεις της, ο Τσεντεμαΐδης ήταν επόμενο να επιλέξει ως θέματα στην τέχνη του την τοπιογραφία -φυσικό τοπίο πάντα- τη γυναικεία μορφή, τα ζώα, τις νεκρές φύσεις, τις ερωτικές συνευρέσεις, τα οποία βέβαια ήταν ήδη καθιερωμένα.

»Η ερωτική έξαψη εκδηλώνεται μέσα από τα συμπλεκόμενα σχήματα, τις ελικοειδείς φόρμες που αλληλοδιεισδύουν, και κυρίως μέσα από τον βίαιο παγανιστικό χαρακτηρισμό του άρρενος, συνήθως ζωόμορφου παρτενέρ με αποτέλεσμα ένα είδος δαιμονισμού να διέπει αυτή τη θεματική ενότητα, καθώς το προσωπικό βίωμα ανάγεται αφενός σε τολμηρή, απροκάλυπτη, εξομολογητική αποφόρτιση, αφετέρου σε συμβολική, αμφίσημη ερμηνεία του σεξουαλισμού.

Η αυτοπροσωπογραφία του ίδιου ως Σατύρου στο έργο Ηδονήσι, του 1992, θα μπορούσε να εκληφθεί ως ένας ναρκισσιστικός αυτοσαρκασμός -ταιριαστός στο διαβρωτικό, σαρδόνιο χιούμορ του. Ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει την προβοκατόρικη εκφραστική του ανάγκη».

Απογοητευμένος, όμως, από τα πολιτικά και καλλιτεχνικά τεκταινόμενα στην Ιταλία και έχοντας προ πολλού χάσει τη σύντροφό του (η Daniella πέθανε το 1985), μετά την ολοκλήρωση μιας μεγάλης περιόδου έντονης εικαστικής δραστηριότητας στο εξωτερικό, ο Τάκης αποφάσισε να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη επιχειρώντας μια νέα αρχή εκθέτοντας το 1987 στη γκαλερί Πανσέληνος.

Επί μία εικοσαετία συνέχισε την καλλιτεχνική του εργασία διαμοιρασμένη σε πολλούς τομείς, μιας και εκτός από τις σημαντικές ενότητες χαρακτικών, εργάστηκε σε ποικίλες διακοσμητικές εφαρμογές σε χώρους, σε ετικέτες προϊόντων, σε αφίσες, σε χάρτες, σε γραμματόσημα, σε εικονογραφήσεις βιβλίων, εξωφύλλων λογοτεχνίας, όπως των Σταύρου Ζαφειρίου, Σάκη Σερέφα, Ηλία Κουτσούκου.

Κλείνοντας και προτρέποντάς σας να επισκεφτείτε αυτήν τη συγκινητική αναδρομική έκθεση, ας επιστρέψουμε στους περίφημους Ζηλωτές, που ο συγγραφέας και δημοσιογράφος, Ηλίας Κουτσούκος, όπως και οι περισσότεροι που αγαπάμε το έργο του Τσεντεμαΐδη, το θεωρούμαι μια από τις κορυφαίες στιγμές του. Σαν θέμα οι Ζηλωτές, δεν φαντάζουν ανοίκειοι, δεδομένων των πολιτικών του πεποιθήσεων. Αυτοί οι παλαιάς εποχής, όπως τους αποκαλεί η επιμελήτρια Κάτια Κιλεσοπούλου, ήρωες που θα μπορούσαμε να τους ονομάσουμε ως και πρωτοκομμουνιστές, «του ήταν αγαπητοί όπως και οι τόσο επίκαιροι αγώνες τους, οπότε θεώρησε ότι άξιζαν να προβληθούν μέσω της τέχνης. Εξίσου τιμητική θέση μέσα στο έργο επεφύλαξε και στους φίλους του, καθώς σ’ ένα από τα παραπληρωματικά του κυρίως θέματος τμήματα απαθανάτισε την παρουσία τους, ακολουθώντας μια γνωστή από την αναγέννηση πρακτική, να τοποθετούνται μαζί με τα ιστορικά και πρόσωπα της σύγχρονης εποχής με λιγότερο ή περισσότερο αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά». Αιωνία του…

ΤΑΚΗΣ ΤΣΕΝΤΕΜΑΐΔΗΣ 1944-2019, ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ-ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ
Έως 20 Ιουνίου στη Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Βασιλίσσης Όλγας 182 και Θεμιστοκλή Σοφούλη