Αρέθουσα: Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας

Οι ονειροπόλοι μπορεί να βλέπουν μια φωτογραφία από τη δεκαετία του 1950 στην Κίνα και να φαντάζονται τον εαυτό τους ταξιδιώτη σε εκείνα τα μέρη, εκείνη την εποχή. Ή να ακούν μια ιστορία από το μακρινό 1800 στην Αμερική και να τους «βλέπουν» σε ένα από τα πρώτα τρένα που έκαναν τη διαδρομή Ανατολή-Δύση. Κι αν οι ιστορίες έρχονται πριν από 1.000 χρόνια, πριν από 10.000 χρόνια, πριν από 100.000 χρόνια; Πόση φαντασία να έχει ένας ονειροπόλος και πόσο να ξεφύγει το μυαλό του; Πώς να φανταστεί κανείς τον εαυτό του να ζει, για παράδειγμα, σε ένα σπήλαιο;

Αφορμή για αυτές τις σκέψεις ο επιβλητικός τόμος «Αρέθουσα – Το αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας», ο οποίος γράφτηκε από την Δρ Αρχαιολόγο και προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Εύβοιας Αγγελική Γ. Σίμωσι και εκδόθηκε από τη Lamda Development, με αφορμή την ίδρυση του Μουσείου τον Μάιο του 2021. Στις σελίδες του περιλαμβάνονται φωτογραφίες (του Σωκράτη Μαυρομμάτη) και πληροφορίες για ευρήματα από την Παλαιολιθική εποχή έως τους νεότερους χρόνους, που βρέθηκαν στην Εύβοια και τη Σκύρο και που συμπεριλαμβάνονται στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου, το οποίο στεγάζεται σε μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς, που λειτούργησε ως εργοστάσιο οινοπνευματοποιίας και ποτοποιίας, με την επωνυμία «Η ΑΡΕΘΟΥΣΑ», στις αρχές του 20ού αιώνα. Ακολουθούν λίγες μόνο πληροφορίες από τις σχεδόν άπειρες που περιέχει αυτός ο τόμος, τον οποίο μπορείτε να διαβάσετε στην ψηφιακή του μορφή (για το πώς ανατρέξτε στο τέλος του κειμένου).

Αρέθουσα: ονομαστή Νύμφη που η Άρτεμη τη μεταμόρφωσε σε πηγή για να τη γλιτώσει από το ερωτικό κυνήγι του ποταμού Αλφειού

Προϊστορία
Η πρώτη ανθρώπινη παρουσία στην Εύβοια τοποθετείται στη Μέση Παλαιολιθική Περίοδο (100000 π.Χ. – 40000 π.Χ.) και τεκμηριώνεται από επιφανειακές μόνο περισυλλογές λίθινων εργαλείων. Χιλιάδες χρόνια αργότερα, στη Νεολιθική Εποχή (6000 π.Χ. – 3000 π.Χ.) αναπτύσσεται πληθώρα εγκαταστάσεων στο νησί, με τους ανθρώπους να παύουν να είναι τροφοσυλλέκτες και να ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία, ενώ αναπτύσσονται η αγγειοπλαστική, η υφαντουργία και η καλαθοπλεκτική. Οι πρώτοι οικισμοί αναπτύσσονται κοντά στη θάλασσα, όπως στο Κουμπί της Αιδηψού, στη Λίμνη, στις Ροβιές και στη Λιχάδα. Στη νότια Εύβοια οι οικισμοί είναι λιγότεροι και οι κάτοικοι εξακολουθούν να ζουν σε σπήλαια, όπως στο Σπήλαιο Θαρρουνίων. Ο κύριος όγκος του πληθυσμού, όμως, συγκεντρώνεται στο κεντρικό και το δυτικό τμήμα του νησιού, στην πεδιάδα των Ψαχνών, των Πολιτικών, της Αρτάκης και του Λήλαντα, καθώς και στην Ερέτρια και την Αμάρυνθο. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (300 π.Χ. – 2100 π.Χ.) ως πλέον ανθηρό κέντρο αναδεικνύεται η Μάνικα. Στα Στύρα έχει εντοπιστεί κυκλαδικός εμπορικός σταθμός, ενώ πρόσφατες ανασκαφές έφεραν στο φως σημαντικό κυκλαδικό νεκροταφείο.

Ελληνιστική περίοδος (336 – 146 π.Χ.)
Την περίοδο αυτή οι πόλεις-κράτη παρακμάζουν οριστικά και το μακεδονικό βασίλειο εξαπλώνεται παντού στον ελληνικό κόσμο. Το 317 π.Χ. η Χαλκίδα αποτελεί ναυτική βάση του βασιλιά Κάσσανδρου, ο οποίος είχε εγκαταστήσει μακεδονική φρουρά. Στα νεκροταφεία υιοθετείται ο τύπος του θαλαμοειδούς τάφου μακεδονικού τύπου, ενώ εξακολουθεί να διατηρείται η λατρεία του Δία και της Αθηνάς, του Διονύσου, της Δήμητρας και του Ερμή. Στη Σκύρο μετά τον Λαμιακό πόλεμο (323 – 322 π.Χ.) κυριαρχούν οι Μακεδόνες, αλλά το νησί επανέρχεται γρήγορα στην αθηναϊκή ηγεμονία.

Ρωμαϊκή περίοδος (146 π.Χ. – 4ος αι. μ.Χ.)
Το 197 π.Χ. η Χαλκίδα, η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη πόλη της Εύβοιας και γνωρίζει τεράστια ακμή,  καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους. Η Ερέτρια καταλαμβάνεται από τον Σύλλα το 86 π.Χ., όμως το 21 π.Χ. ακμάζει ξανά λόγω της απόδοσης προνομίων από τον Αύγουστο. Στα βόρεια, η Αιδηψός αποτελεί τη σημαντικότερη όλων των πόλεων, ενώ αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων που συνδέονται με την υδροθεραπεία έχουν διασωθεί ή ανασκαφεί σε τέσσερα σημεία της σύγχρονης πόλης. Την αρχαία λουτρόπολη κοσμούσαν πολυτελείς κατοικίες, ενώ συγκέντρωνε σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, μεταξύ αυτών τον ρήτορα Καλλίστρατο και τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα, αλλά και καλλιτέχνες, όπως ηθοποιούς και κιθαρωδούς, που μετείχαν σε συμπόσια και φιλοσοφικές συζητήσεις στη διάρκεια των υδροθεραπειών. Μεγάλη ακμή στα νότια γνώρισε η ευρύτερη περιοχή της Καρυστίας. Η Σκύρος επίσης αναδεικνύεται ως περιοχή με πλούσια δραστηριότητα στο εμπόριο μαρμάρου, του τοπικού πολύχρωμου λίθου.

Το φαινόμενο της παλίρροιας του Ευρίπου
Το σύνθετο παλιρροϊκό φαινόμενο του Ευρίπου, με τα νερά να αλλάζουν κατεύθυνση κάθε έξι ώρες, είναι εντυπωσιακό και παρατηρείται μόνο στη Χαλκίδα. Η εξήγηση του φαινομένου απασχόλησε από τους αρχαίους ακόμα χρόνους πολλούς συγγραφείς, φυσιοδίφες, φιλοσόφους, αστρονόμους, ναυτικούς και γεωγράφους και κυρίως όλους όσοι ασχολήθηκαν με την ωκεανογραφία, όπως ο Αριστοτέλης, ο Στράβων, ο Τίτος Λίβιος, ο Πλίνιος, ο Σενέκας.

Ο πρώτος μεγάλος ελληνικός εμφύλιος στο Ληλάντιο
Είναι η πεδιάδα ανάμεσα στη Χαλκίδα και την Ερέτρια, η οποία διαρρέεται από τον ποταμό Λήλαντα. Ο Ληλάντιος πόλεμος ήταν ο πρώτος μεγάλος ελληνικός εμφύλιος, ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της Εύβοιας του 8ου και του 7ου π.Χ. αιώνα, τη Χαλκίδα και την Εύβοια. Οι αντιμαχόμενες άρχουσες τάξεις των Ιπποβοτών της Χαλκίδας και των Ιππέων της Ερέτριας ενισχύθηκαν από Μιλήσιους, Σάμιους, Αθηναίους και τελικά κυριάρχησαν οι Χαλκιδείς.

Παλαμάρι Σκύρου: ένα εμπορείον χαλκού στο Αιγαίο
Ο οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού εκτείνεται σε ένα πλάτωμα 10 στρεμμάτων και διατηρήθηκε για 700 περίπου χρόνια (2500 – 1800 π.Χ.). Πρόκειται για έναν ισχυρά τειχισμένο οικισμό, με δρόμους, αποχετευτικό σύστημα, σπίτια με στέγες από σχιστόλιθους και λιθόκτιστους τοίχους. Βασικό ρόλο στην ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου έπαιξε η θάλασσα, που έφερνε τους κατοίκους σε επαφή με άλλους λαούς και πολιτισμούς, καθώς υπήρχαν εμπορικές σχέσεις με το ΒΑ Αιγαίο, την Τροία και τη Λήμνο.

Πολιτιστικές ταυτότητες
Τα αρχαιολογικά ευρήματα συνδέουν ανά εποχές την Εύβοια και τη Σκύρο με γειτονικές αλλά και πιο μακρινές περιοχές και με τον κόσμο του Αιγαίου, της Μεσογείου αλλά και της υπόλοιπης Ευρώπης. Τεχνογνωσία, ιδέες, πεποιθήσεις, καλλιτεχνικές τάσεις έφτασαν στα δύο νησιά, ενώ παράλληλα, αλλά και αντίστροφα, ταξίδεψαν από την Εύβοια και τη Σκύρο για αλλού. Οι Ευβοείς ταξίδεψαν σε άλλους τόπους, αλλά και πολλοί και διαφορετικοί κατακτητές συναντήθηκαν στην Εύβοια και τη Σκύρο: Αθηναίοι, Μακεδόνες, Ρωμαίοι και αργότερα Δυτικοί φεουδάρχες και Οθωμανοί, όλοι πρόσθεσαν το αποτύπωμά τους. Στα μνημεία της Χαλκίδας, που στο διάβα του χρόνου ονομάζεται Χαλκίς, Εύριπος, Νεγροπόντε, Εγριμπόζ, Χαλκίς, αποτυπώνονται τα χαρακτηριστικά όλων των κατακτητών της, χωρίς ωστόσο η φυσιογνωμία της πόλης να αλλάζει. Γιατί, όπως γράφει η Αγγελική Γ. Σίμωση, πάντα θα τη λούζει η Αρέθουσα και θα τη δροσίζει ο Εύριπος.  

Info
Ο αφιερωματικός τόμος «Αρέθουσα - Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας», της αρχαιολόγου και προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ευβοίας Δρ. Αγγελικής Γ. Σίμωσι, παρουσιάστηκε από τη Lamda Development και πρόκειται για τον εικοστό πρώτο τόμο της εκδοτικής σειράς «Ο Κύκλος των Μουσείων», η οποία προβάλλει τους θησαυρούς των αρχαιολογικών  μουσείων της πατρίδας μας και την πλούσια πολιτιστική μας κληρονομιά. O αφιερωματικός τόμος θα διανεμηθεί δωρεάν σε αρχαιολογικά τμήματα πανεπιστημίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, σε αρμόδια τμήματα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε ξένες αρχαιολογικές σχολές και ινστιτούτα, όπως επίσης και σε επιλεγμένες εγχώριες και διεθνείς βιβλιοθήκες και οργανισμούς. O τόμος εκδίδεται από τις Εκδόσεις Ολκός και η έκδοση είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή, στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, στην ιστοσελίδα της Lamda Development.