Ο Καβάφης στη Νέα Υόρκη: Ένας αρχαίος ποιητής σε έναν μοντέρνο κόσμο

Είναι Μάιος και τώρα που γράφω βρέχει στην Αθήνα. Το ίδιο έβρεχε και στη Νέα Υόρκη όταν, μερικές ημέρες πριν, βρέθηκα για μια δημοσιογραφική αποστολή. Η άνοιξη είναι πια ερασιτεχνική σε κάθε σημείο του πλανήτη. Καλεσμένοι του Ιδρύματος Ωνάση, ταξιδέψαμε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού για να παρακολουθήσουμε τις καλλιτεχνικές δράσεις ενός 10ήμερου διαθεματικού Φεστιβάλ αφιερωμένου στον Καβάφη με τίτλο «Archive of Desire» (Αρχείο του Πόθου) με αφορμή τα 160 χρόνια από τη γέννησή του. Το Φεστιβάλ, που προετοιμαζόταν για δύο και πλέον χρόνια, διοργανώθηκε υπό τη δημιουργική καθοδήγηση της Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτης Παναγιωτάκου, σε επιμέλεια της συνθέτριας Paola Prestini, Καλλιτεχνικής Διευθύντριας του National Sawdust, και παραγωγή της Karen Brooks Hopkins, Senior Advisor του Onassis USA και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος.

Το Αρχείο Καβάφη και η τύχη του

Ο Καβάφης γεννήθηκε στις 29 Απριλίου του 1863 και πέθανε την ημέρα των γενεθλίων του 70 χρόνια μετά, το 1933, δημιουργώντας έτσι μια αξιοσημείωτη ληξιαρχική σύμπτωση. Σε όλη του τη ζωή ο ποιητής φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο. 10 χρόνια πριν τον θάνατό του, καθιστά μοναδικό κληρονόμο του τον Αλέκο Σεγκόπουλο που είχε γνωρίσει το 1917 στην Αλεξάνδρεια. Από τον Σεγκόπουλο το αρχείο περνάει στον διακεκριμένο φιλόλογο Γ.Π. Σαββίδη. Το 2012 το Ίδρυμα Ωνάση εκδηλώνει ενδιαφέρον και αποκτά το Αρχείο Καφάβη στο σύνολό του προκειμένου να διασφαλιστεί η παραμονή του στην Ελλάδα, να αποτραπεί ο ενδεχόμενος κατακερματισμός του και να είναι ελεύθερα προσβάσιμο στο ευρύ κοινό από κάθε γωνιά της γης.

Πέντε χρόνια αργότερα, μετά την ψηφιοποίηση και τεκμηρίωση του συνόλου του αρχείου, το Ίδρυμα Ωνάση δημοσιεύει το 2019, στα ελληνικά και στα αγγλικά, την ψηφιακή συλλογή του αρχείου. Η συλλογή περιλαμβάνει πάνω από 2.000 αρχειακά τεκμήρια μεταξύ των οποίων χειρόγραφα, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά κείμενα, άρθρα, φωτογραφίες, σκίτσα, μελέτες, σημειώσεις αλλά και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή, που διατηρούνται και συντηρούνται συνεχώς από ομάδες αρχειονόμων και επιστημόνων. Το Αρχείο Καβάφη φιλοξενείται σήμερα στο γνωστό νεοκλασικό κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης στη Λεωφόρο Αμαλίας 56 και μπορεί να το δει κανείς εξ ολοκλήρου, διαδικτυακά, με ελεύθερη πρόσβαση, στη διεύθυνση cavafy.onassis.org/el.

Το «σπίτι» του Καβάφη στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη

Λίγες ημέρες πριν το ταξίδι μας στη Νέα Υόρκη, ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Παπαδημητρίου και η Διευθύντρια Πολιτισμού Αφροδίτη Παναγιωτάκου, μαζί με τους ανθρώπους που δούλεψαν και δουλεύουν για το Αρχείο αλλά και για το επερχόμενο Φεστιβάλ, μας προσκάλεσαν στην ωραία μονοκατοικία της Λεωφόρου Αμαλίας εκεί που στεγάζεται η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη και φιλοξενείται προσωρινά το Αρχείο Καβάφη για να μας ξεναγήσουν όχι μόνο στο Αρχείο αλλά και στους υπόλοιπους ορόφους που στεγάζουν τη βιβλιοθήκη, τα εντυπωσιακά έργα Τέχνης Ελλήνων καλλιτεχνών αλλά και τα ιστορικά κειμήλια από την εποχή του Ωνάση.

Μας ξεναγεί σ’ αυτό το εκπληκτικά καλοδιατηρημένο αστικό σπίτι με τα ψηλά ταβάνια, τις εσωτερικές σκάλες, τα βαριά χαλιά, τους κρυστάλλινους πολυελαίους και τα έπιπλα από μαόνι, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου. Περνάμε από τη μία αίθουσα στην άλλη, από τον έναν όροφο στον άλλο και είναι σαν να προβάλλονται μπροστά μας σκηνές από ταινία του Άιβορι. Στους χώρους της βιβλιοθήκης συγκεντρώνονται πάνω από 3.000 σπάνια βιβλία ανυπολόγιστης αξίας από τον 15ο αιώνα μέχρι σήμερα, ξενόγλωσσα δυτικοευρωπαίων περιηγητών του 16ου αιώνα, έργα Αρχαίων Ελλήνων τραγικών που τυπώθηκαν στη Βενετία, αλλά και η «Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος» του Ρήγα Βελεστινλή που κρέμεται αγέρωχη σε έναν τοίχο του ισογείου. Βιβλία και τόμοι ασύλληπτης ομορφιάς, σπανιότητας και αξίας. Αντίστοιχο θαυμασμό προκαλεί και η συλλογή Έργων Τέχνης. Αριστουργήματα Ελλήνων ζωγράφων ανά τους αιώνες, από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (El Greco) έως τον Κωνσταντίνο Παρθένη, αγιογραφίες του Θεόδωρου Πουλάκη και γλυπτά Ελλήνων και ξένων δημιουργών. Ξεχωρίζω τη «Στέψη της Θεοτόκου» του Ελ Γκρέκο, τα γλυπτά του Χαλεπά πάνω στα τραπέζια, αλλά και τα πιο μοντέρνα του Βλάση Κανιάρη, του Γιώργου Λάππα, του Τάκη, του Λουκά Σαμαρά, της Χρύσας κ.λπ.

«Είναι μια ιδιοσυγκρασιακή συλλογή», μας διαβεβαιώνει η κ. Παναγιωτάκου που δείχνει να έχει μια ιδιαίτερη αδυναμία στις τρομερές αγιογραφίες του Θεόδωρου Πουλάκη (14 συνολικά) και να τον θεωρεί σύγχρονο του Γκρέκο, με τις εικόνες του να θυμίζουν κάτι από Ιερώνυμο Μπος και Star Wars. «Σαν video stills, σαν να έχει πάρει από ταινίες εικόνες και να τις έχει αποτυπώσει», περιγράφει τα έργα του και καταλήγει «ο άνθρωπος είναι αδιανόητα παρανοϊκός και τεράστιος και σουρεαλιστικός».

Στον ίδιο όροφο ξεχωρίζει το τεράστιο πιάνο της Κάλλας, ειδική παραγγελία στη Steinway & Sons, με τρομερό ήχο και τρυπούλες στα πόδια για να μπορεί να στερεωθεί στο πάτωμα της θαλαμηγού «Χριστίνας» όπου και είχε τοποθετηθεί. Στον επάνω όροφο υπάρχει το γραφείο του Ωνάση με τους ξύλινους τοίχους, τα έπιπλα, τα αξεσουάρ και τα βιβλία που διέθετε το γραφείο του στο Μόντε Κάρλο και η θαλαμηγός του. Γύρω γύρω στο δωμάτιο τοποθετημένη μια συλλογή από πανέμορφα δεξαμενόπλοια – μακέτες, πίνακες με προσωπογραφίες του και φυσικά το ματωμένο άσπρο μαντήλι του Αλέξανδρου την ημέρα του αεροπορικού δυστυχήματος. Ολόκληρη η συλλογή της Ωνασείου Βιβλιοθήκης είναι, όπως και το Αρχείο Καβάφη, ψηφιοποιημένη και ελεύθερα προσβάσιμη στο κοινό και στους μελετητές.

Πόσα ποιήματα του Καβάφη θυμάμαι ολόκληρα απέξω; Αυτή την ερώτηση-άσκηση επανέλαβα πολλές φορές στη διάρκεια του Φεστιβάλ στη Νέα Υόρκη. Μου άρεσε να αποστηθίζω τα ποιήματα αυτού του περίπλοκου και άκρως συναρπαστικού ποιητή από τα νιάτα μου. Δεν τα καταλάβαινα όλα φυσικά, αλλά τα αποστήθιζα εύκολα, μου άρεσε να τα απαγγέλω σιωπηλά ή φωναχτά κι ας μην είχαν καμία ομοιοκαταληξία. Είχαν όμως ένα απίστευτο τέμπο. Στο τέλος του Φεστιβάλ κι αφού είχα ακούσει τόσα και τόσα δικά του, εκείνες τις ημέρες έβγαλα το άθροισμα: θυμόμουν τελικά 17. Όχι και τόσο άσχημα, αν σκεφτεί κανείς ότι ολόκληρο το έργο του Καβάφη περιλαμβάνει συνολικά 154 αναγνωρισμένα ποιήματα. Μόνο!

Συγκινήθηκα πολύ, επομένως, όταν εμφανίστηκε ξαφνικά μπροστά μου σχεδόν με σάρκα και οστά αυτή η τόση αγαπητή μορφή με τα στρογγυλά γυαλάκια και τη χαρακτηριστική γραφή. Η αίθουσα που φιλοξενεί το αρχείο του δεν είναι μεγάλη, είναι όμως φωτεινή και γεμάτη αναμνήσεις. Παρατηρώ τα αυθεντικά χειρόγραφα κείμενα, το διαβατήριο του ποιητή, φωτογραφίες, ημερολόγια, εξώφυλλα, χειροποίητα από τον ίδιο βιβλιαράκια. Σταματούσα στα κιτρινισμένα φύλλα με τους στίχους των «Βαρβάρων» ή της «Ιθάκης» στην πρωτότυπη τους μορφή και μου έφευγε η ψυχή. Χαρτιά σχεδόν εξαϋλωμένα από τον χρόνο, διαβρωμένα από το μελάνι, με διακριτικές παρεμβάσεις από τους συντηρητές του αρχείου. «Το μελάνι που χρησιμοποιούσε διαβρώνει τόσο πολύ το χαρτί που του δημιουργεί τρύπες, εξαφανίζοντας τα γράμματα, ίσως σε μερικά χρόνια να μην υπάρχουν αυτά τα τεκμήρια. Γι αυτό το λόγο, για να συνεχίσουν να υπάρχουν τα τεκμήρια, το Ίδρυμα Ωνάση μεριμνά για τη διατήρηση των τεκμηρίων του αρχείου, μέσα από συνεχείς συντηρήσεις», μας λέει η Μαριάννα Χριστοφή, συντονίστρια επικοινωνίας και δράσεων του Αρχείου, που φαίνεται να γνωρίζει τον Καβάφη πιο καλά και από τον πατέρα της. Όπως μαθαίνουμε από την ίδια, η συνολική ποιητική παραγωγή του Καβάφη έχει ταξινομηθεί εκ των υστέρων από τον Γ. Π. Σαββίδη σε τέσσερις κατηγορίες: τα 154 ποιήματα του «κανόνα», όσα δηλαδή δημοσίευσε ο ίδιος ο Καβάφης και τα περιέλαβε στα δύο «τεύχη» και τις δέκα «συλλογές». Τα «Αποκηρυγμένα» της πρώτης περιόδου του. Τα «Ατελή», ανολοκλήρωτα σχεδιάσματα ποιημάτων και τέλος τα «Κρυμμένα» (αρχικώς είχαν ονομαστεί «Ανέκδοτα») που ο ίδιος είχε επιλέξει να μην εκδοθούν όσο βρίσκεται στη ζωή.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ μια λεπτομέρεια. Τα λεγόμενα Κρυμμένα συνοδεύονται συχνά από ένα ιδιόχειρο σημείωμά του, γραμμένο στα αγγλικά και ελληνικά και καρφιτσωμένο στη σελίδα, που γράφει: «Νot for publication but may remain here» («Όχι για δημοσίευση αλλά μπορεί να παραμένει εδώ»). «Βλέπουμε τον Καβάφη πλέον και ως αρχειονόμο του εαυτού του» μας εξηγεί η κ. Χριστοφή, «κρατάει ένα ποίημα στα γραπτά του στο οποίο λέει ότι δεν είναι για δημοσίευση. Σε ποιον απευθύνεται; Όχι στον εαυτό του γιατί αν δεν είναι για δημοσίευση θα το κατέστρεφε. Το απευθύνει προφανώς στους ανθρώπους οι οποίοι ξέρει ότι θα διαχειριστούν το αρχείο του μελλοντικά». Μαθαίνουμε ακόμα ότι ο Καβάφης δεν έβγαλε ποτέ λεφτά από τα ποιήματά του. Στο αρχείο υπάρχει μόνο μία απόδειξη ότι έχει λάβει 5 λίρες από τον εκδοτικό οίκο που εξέδωσε κάποιες μεταφράσεις ποιημάτων του. Αλλά δεν υπάρχει καμία υπόνοια ότι βιοποριζόταν από την ποίηση. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία της συγγραφής των ποιημάτων του γιατί όλα τα γράφει και τα ξαναγράφει, διορθώνει και συνεχίζει να ανασκευάζει, γνωρίζουμε όμως τις ημερομηνίες δημοσιεύσεων. Ξέρουμε π.χ. ότι οι «Βαρβάροι» δημοσιεύτηκαν σε ένα οκτασέλιδο το 1904 και ότι το «The Constantinopoliad en Epic», ένα ταξιδιωτικό ημερολόγιο που κρατούσε από το ταξίδι του στην Κωνσταντινούπολη γράφτηκε το 1882. Θα μείνω σ’ αυτό το ημερολόγιο. Και θα έρθω στον πραγματικό λόγο που μας γίνεται αυτή η ξενάγηση στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα. Δεν είναι μόνο να συστηθούμε μαζί του, αλλά και να δούμε από κοντά κάποια τεκμήρια που έγιναν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν στο Φεστιβάλ. Στη Νέα Υόρκη το ημερολόγιο θα γίνει μια υπέροχη εικαστική έκπληξη που θα αναφέρω παρακάτω.

Ο Καβάφης στη Νέα Υόρκη

«Περιμένουμε άραγε κάποιους βαρβάρους ή μήπως έχουν κιόλας φτάσει; Και πώς ορίζεται κανείς βάρβαρος;» αναρωτιέται ο Αντώνης Παπαδημητρίου στην εισαγωγή του καταλόγου του Φεστιβάλ και ξεδιπλώνει μερικές σκέψεις πολύ κατατοπιστικές για κάποιον που αναρωτιέται γιατί Καβάφης και γιατί Νέα Υόρκη; «Η Νέα Υόρκη και η Αλεξάνδρεια (της Αιγύπτου)» γράφει, «καθώς επίσης όλο και περισσότερες άλλες πόλεις, βρίσκονται στη ρηξιγενή ζώνη αυτού του ζητήματος. Η δεύτερη για μερικούς αιώνες παραπάνω από την πρώτη. Όπως η ελληνική υπήρξε η Κοινή γλώσσα του κόσμου της Ανατολικής Ευρώπης και της Μεσογείου σχεδόν για 1.000 χρόνια, έτσι και η αγγλική γλώσσα (ή μήπως θα έπρεπε να πω αμερικανική;) είναι η linguafranca της εποχής μας. Η Νέα Υόρκη (όπως και η Αλεξάνδρεια εκείνης της εποχής) είναι μάρτυρας των κοινωνικών αναταραχών που ταλανίζουν όχι μόνο τις ΗΠΑ αλλά ολόκληρο τον κόσμο, της ηθικής απαίτησης για αποδοχή της διαφορετικότητας σε όλες τις πτυχές, νέων φιλοσοφικών και θρησκευτικών κινημάτων, καθώς και τεχνολογικών επιτευγμάτων που εγείρουν ακόμα περισσότερα κοινωνικά και ηθικά ζητήματα... Στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη του ύστερου 19ου αιώνα, στα αγγλικά ιδιωτικά σχολεία, στην αποικιακή Αλεξάνδρεια του πρώιμου 20ού αιώνα, (ο Καβάφης) είχε τη δυνατότητα να δει με τα μάτια του “βαρβάρους” και “μη βαρβάρους” σε πραγματικό χρόνο. Δεν ζούσε σε έναν εξωτικό και ρομαντικό παράδεισο, αλλά σε έναν κόσμο συγκρούσεων, σκληρών, ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Ωστόσο, η ποίησή του υπερβαίνει όλα αυτά και έχει πνευματική απήχηση σε ανθρώπους τόσο διαφορετικούς... Θα μπορούσε άραγε ο Καβάφης να ζήσει στην πόλη του Μεγάλου Γκάτσμπυ; Πιστεύω πως ναι. Υπήρξαν σύγχρονοι και μοιράζονταν ουκ ολίγα κοινά χαρακτηριστικά».

Το φεστιβάλ, λοιπόν, θα γινόταν ένα πολύπλευρο πείραμα που θα έφερνε τον Καβάφη στο σήμερα ή θα αποδείκνυε ότι ο Καβάφης είναι σημερινός. Πώς το καταφέρνει κανείς αυτό; Δεν ακούγεται και το πιο εύκολο εγχείρημα για να το προσεγγίσει κάποιος χωρίς τον κίνδυνο να υποπέσει σε ακαδημαϊκές αναλύσεις, φιλολογικές βραδιές και ατέλειωτες ομιλίες τύπου ΤEDx, που διάσημοι καβαφιστές και επιστήμονες προσπαθούν να αναλύσουν την ποίηση και τη ζωή του ποιητή. Αλλά οι διοργανωτές μόνο αυτό που ΔΕΝ έκαναν. Ή μάλλον έκαναν κι αυτό αλλά με ένα πολύ μοντέρνο και ανάλαφρο τρόπο.

Πρώτα απ’ όλα «άνοιξαν» τις πόλεις. Κάλεσαν ανθρώπους από την Αθήνα, την Αλεξάνδρεια, τη Νέα Υόρκη. Μετά «άνοιξαν» την ίδια τη Νέα Υόρκη. Άπλωσαν τις δράσεις σε όλη την έκτασή της, από την 5η Λεωφόρο στο Μανχάταν, μέχρι το Χάρλεμ και το Μπρούκλιν. Και τέλος άνοιξαν διάπλατα πόρτες και παράθυρα στην καλλιτεχνική σκηνή προσκαλώντας καλλιτέχνες από όλο το φάσμα της avant garde. Είδαμε βίντεο φτιαγμένα με τη βοήθεια Τεχνητής Νοημοσύνης, street art, ψηφιακές εγκαταστάσεις, συναυλίες μέσα σε γοτθικούς ναούς, απαγγελίες ποιημάτων από εκπροσώπους της queer κοινότητας. Όλοι οι προσκεκλημένοι καλλιτέχνες –μερικοί από τους οποίους παγκοσμίως διάσημοι, όπως η Laurie Anderson, ο Nick Cave, η Julianne Moore ή ο Rufus Wainwright–, άλλοι πρωτοπόροι νέοι καλλιτέχνες επιλέχτηκαν για να δημιουργήσουν νέα έργα εμπνευσμένα από τη διαρκή σημασία του Καβάφη. Υπήρχε μια απίστευτη γκάμα δημιουργικότητας που επίσης γιόρταζε την παγκόσμια ποικιλομορφία της Νέας Υόρκης, η οποία είναι παρόμοια με αυτή που ήταν η Αλεξάνδρεια στην αρχαία της δόξα: πέρασμα και ασφαλές λιμάνι για ανθρώπους που φθάνουν από μια τεράστια γκάμα πολιτιστικών παραδόσεων και σκέψεων.

Archive of Desire: Τα highlights του φεστιβάλ

Constantinopoliad en Epic

«Κωνσταντινοπολιάδα» ονομάζει ο Καβάφης το ημερολόγιο που κρατούσε όταν μετά την αιγυπτιακή εξέγερση του Urabi αναγκάζεται μαζί με την οικογένειά του να πάρει ένα ατμόπλοιο και να μετακομίσει στη γενέτειρα της μητέρας του Χαρίκλειας Φωτιάδη, στην Κωνσταντινούπολη. Είναι γραμμένο στα αγγλικά και καλύπτει την περίοδο Ιούνιος-Ιούλιος 1882. Το αυτοσχέδιο σημειωματάριο με τη ραμμένη ράχη και τον χειρόγραφο τίτλο στο εξώφυλλο, στην αρχή ξεκινάει φιλόδοξα. Ο ποιητής γράφει τις σκέψεις του, μεταφράζει κάποιους στίχους του Σολωμού, μιλάει για την εξέγερση, για τους συγγενείς που θα συναντήσει στην Πόλη, καταγράφει ακόμα και τις θερμοκρασίες. Μετά όμως φαίνεται να βαριέται, αρχίζει να αφήνει κενές σελίδες, ανολοκλήρωτες φράσεις, τελικά το σταματάει. Αυτό το σημειωματάριο θεωρείται το πρώτο γνωστό χειρόγραφό του.

Με την «Κωνσταντινοπολιάδα» του Καβάφη θα ξανασυναντηθούμε ένα βροχερό βράδυ στο Μπρούκλιν στο κτίριο με τα κόκκινα τούβλα που στεγάζει το National Sawdust, έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό για την προώθηση της σύγχρονης μουσικής, για να παρακολουθήσουμε μια άκρως ποιητική και συγκινητική περφόρμανς που δημιούργησε η visual artist Sister Sylvester, μαζί με την Αιγύπτια μουσικό Nadah El Shazly. Στην αίθουσα με το μπλε φωτισμό και τα χαμηλά αμπαζούρ έχουν τοποθετηθεί στρογγυλά τραπεζάκια με 4 καρέκλες. Πάνω στο τραπέζι βιβλιαράκια που μοιάζουν με δαντέλες, ένα θαύμα tailor made έκδοσης, με κομμένες σελίδες, γωνίες με άλλα φύλλα που ανοίγουν, υπέροχα σκίτσα, αναδιπλούμενα χαρτιά, σαν να βλέπεις σελίδες από τα ημερολόγια του Πήτερ Μπέαρ. Σε κάθε τραπέζι ένα τρανζιστοράκι. Ακούμε τη φωνή της περφόρμερ να μας καθοδηγεί. Είναι ένα ημερολόγιο που δημιούργησε η καλλιτέχνιδα, αφού πρώτα έκανε μια λεπτομερή έρευνα στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα. Η έρευνά της εστιάζει στον καιρό που πέρασε ο ποιητής στην Κωνσταντινούπολη. Εμπνέεται από τις κενές και σκισμένες σελίδες του καβαφικού ημερολογίου, προσπαθεί να δει τον κόσμο με τα μάτια του 18χρονου ποιητή, να περιγράψει τις αγωνίες του, τους έρωτές του, αλλά δεν σταματά εκεί. Θα μιλήσει για τη λογοκρισία και την αυτολογοκρισία, ανοίγοντας έναν διάλογο με τις εμπειρίες της queer κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη του σήμερα και την καταστροφή βιβλίων LGBTI+ περιεχομένου στις ΗΠΑ. 

Με την καθοδήγησή της αρχίζουμε να ξεφυλλίζουμε μία μία τις σελίδες, όπου ιστορία, έρωτες, μυστικοί κώδικες, σκηνές από τη ζωή του ποιητή και σύγχρονα σχόλια ξεδιπλώνονται μπροστά μας, ενώ στον τοίχο προβάλλονται σχετικά βίντεο. Τη μυσταγωγία της βραδιάς συμπληρώνει η Shazly με την αισθαντική φωνή που τραγουδάει παραδοσιακά αιγυπτιακά τραγούδια. Μια άκρως ποιητική multi media περφόρμανς δύο γυναικών που κράτησε μια ώρα κι απ’ όπου φύγαμε όλοι μαγεμένοι.

«Lit 2023», μια εγκατάσταση του Nick Cave και Bob Faust

«Απ’ όσα έκαμα κι απ’ όσα είπα να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν…» τι ωραίος στίχος… Είναι από το ποίημα «Κρυμμένα», ποίημα από το οποίο ο Nick Cave θα επιλέξει έναν άλλο στίχο για να δημιουργήσει ένα mural πάνω στα κόκκινα τούβλα του κάποτε παλιού εργοστασίου ξυλείας που σήμερα στεγάζει το National Sawdust. Ο Νick Cave, ένας τεράστιος καλλιτέχνης, το Guggenheim τού έκανε πρόσφατα μεγάλο αφιέρωμα, γνωστός για τα περίφημα «Ηχητικά κοστούμια» του (soundsuits) μαζί με τον φίλο και συνεργάτη του Bob Faust (και οι δύο ανακηρύχτηκαν το 2020 ως «οι πιο επιδραστικοί σχεδιαστές») εμπνεύστηκαν από τον στίχο «Later, in a more perfect society, someone else made just like me is certain to appear and act freely» («Κατόπι −στην τελειοτέρα κοινωνία− κανένας άλλος καμωμένος σαν εμένα βέβαια θα φανεί κ’ ελεύθερα θα κάμει») για να δημιουργήσουν μια τοιχογραφία στο μέγεθος μιας υπαίθριας διαφημιστικής πινακίδας στον εξωτερικό τοίχο του κτιρίου. Ο Faust συνεργάστηκε με τον Cave προκειμένου να επιλέξουν μια εικόνα ενός soundsuit του 2003 και να την εντάξουν σε αυτό το μεγάλης κλίμακας δημόσιο έργο τέχνης. Απ’ όποια γωνία του Γουίλιαμσμπεργκ κι αν σταθείς, θα βρεθείς μπροστά της. Μια πανδαισία χρωμάτων και νοημάτων, ένα καλαίσθητο graffiti που ο στίχος του ποιητή διατρέχει όλη την επιφάνεια.

Through the Walls, ONXstudio

O Καβάφης ήταν μεγάλος επειδή είχε το ταλέντο να προβλέπει τον κόσμο μας εκατό χρόνια πριν. Το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση δεν είναι στραμμένο μόνο προς το παρελθόν, οραματίζεται και το μέλλον. Στα υπόγεια του Olympic Tower, του ουρανοξύστη που έφτιαξε ο Ωνάσης στη δεκαετία του ’70, βρίσκεται η έδρα του ΟΝXstudio, μια Ντίσνεϊλαντ πειραματισμού πάνω στην Τεχνητή Νοημοσύνη, τους θαυμαστούς κόσμους των αλγόριθμων και των φράκταλς. Η ποίηση του Καβάφη στο σύνολό της προσφέρει ένα παράθυρο στο σύμπαν της Τεχνητής Νοημοσύνης, όπως αυτή επιχειρεί να αναλύσει και να ερμηνεύσει τα υποκειμενικά όρια της γλώσσας. Όρια συγκεχυμένα ενίοτε, αλλά και πηγές έμπνευσης.

Στην έκθεση «Through the Walls» είδαμε έργα επαυξημένης πραγματικότητας που επαναπροσεγγίζουν το καβαφικό σύμπαν με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης. Με οδηγό το ποίημα «Ιθάκη», οι καλλιτέχνες Matthew Niederhauser & Marc Da Costa στο έργο τους «Ekfrasis» δημιούργησαν μια σειρά βίντεο με εικόνες γρήγορες, δυστοπικές αλλά και άκρως όμορφες και φανταστικές με την αισθητική των γιαπωνέζικων manga. Βίντεο που δεν αντλούν το υλικό τους από κάποιον μακρινό, μυστικιστικό αρχαίο κόσμο, αλλά από τη δική μας «πραγματικότητα», όπως αυτή αποτυπώνεται στις εικόνες και τα κείμενα που κατακλύζουν τον παγκόσμιο ιστό.

Σε μια άλλη αίθουσα του υπογείου ο καλλιτέχνης Ali Santana επαναπροσεγγίζει τα καβαφικά «Τείχη» για να δημιουργήσει με τη βοήθεια της Α.Ι. μια εμβυθιστική, πειραματική, χιπ χοπ εμπειρία, μια οπτικοακουστική εγκατάσταση που μοιάζει (και είναι) διαδραστικό παιχνίδι. Μη μου ζητάτε περαιτέρω ανάλυση. Μέχρι εδώ κατάλαβα.

Waiting for the Barbarians

Βρέχει πάντα και συνεχώς, αλλά η ουρά που σχηματίζεται –κυρίως από νέους– έξω από την επισκοπική εκκλησία του St. Thomas στους 53 δρόμους μεγαλώνει συνεχώς. Τι περιμένουν; Τους Βαρβάρους; Η πολυθεματική συναυλία «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» είναι η κορύφωση των φεστιβαλικών εκδηλώσεων. Οι Death Classical διοργανώνουν μια συναυλία με αναθέσεις νέων μουσικών έργων ή νέων ενορχηστρώσεων. Mια καθαρά ακουστική και αισθητική εμπειρία όπου ο κόσμος στριμωγμένος ο ένας δίπλα στον άλλο στα ξύλινα παγκάκια του επιβλητικού ναού, ανάμεσα στα αναμμένα κεριά και στην ξύλινη αψίδα ύψους 25 μέτρων με τις πέτρινες φιγούρες, περιμένει να κοινωνήσει στο καβαφικό σύμπαν έτσι όπως το αντιλήφθηκαν, το μετάφρασαν, το προσάρμοσαν και το απέδωσαν μουσικοί του ύψους του Rufus Wainwright και της Laurie Anderson ανάμεσα σε άλλους.

Ο Rufus, o αγαπημένος της νεολαίας Αμερικανο-Καναδός μουσικός άνοιξε τη βραδιά επιλέγοντας το ποίημα «Chandelier» («Επήγα») για να το αποδώσει σε μια δική του απόλυτα εύθραυστη και λυρική σύνθεση. Η φωνή του, ένας διακριτικός μακρινός ήχος μπουζουκιού, η ορχήστρα των The Knights, η διάσημη χορωδία νέων του Μπρούκλιν, όλοι ήταν εκεί για να σε παρασύρουν σε ένα φιλόξενο σύμπαν όλο ομορφιά και αρμονία. Το «Επέστρεφε» είχε επιλέξει να συνθέσει ο Δημήτρης Παπαδημητρίου και το απέδωσε εξαιρετικά εκείνη τη βραδιά στα ελληνικά η Ελένη Καλένος με την κρυστάλλινη φωνή της.

Κοντά μαλλιά, μαύρο παντελόνι, μαύρο πουκάμισο, το βιολί, τα synths. H Laurie Anderson είναι τυπική στις εμμονές της, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Ανεβαίνει στο βήμα και ένα μακρόσυρτο αααα πλημμυρίζει την αίθουσα και σκάει στα βιτρό. Μια ευνοούμενη των θεών. Δίπλα της η χορωδία, η ορχήστρα, μπροστά της τα χαρτιά το συνθεσάιζερ, το βιολί, διαλέγει να αποδώσει το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» με το δικό της μπιτ και σχολιασμό. Ένα αιφνίδιο ηχητικό ντους, ένα ειρωνικό ζάπινγκ των πάντων, έχει ερμηνείες για τους Βαρβάρους, τις ανθρώπινες συμπεριφορές, στοχασμούς για ότι συμβαίνει γύρω της (μας), μπορεί να εξηγήσει τα φαινομενικώς ανεξήγητα, μια ασύλληπτη φινέτσα στη μουσική και στο πνεύμα. Υπόδειγμα ποιητικού ανθρώπου, την ίδια στιγμή που επιβάλει ασκητισμό στη μουσική της, θολώνει ξαφνικά τα νερά και ξεσηκώνει τους πάντες με τα μπιτ της. Μια μικρή παύση, «Εκτός κι αν οι βάρβαροι είμαστε εμείς» η τελευταία της φράση, λίγο πριν μας αποχαιρετήσει. Η γωνία του κόσμου εκείνη τη νύχτα δεν έμοιαζε με ξυράφι.

Αντί για επίλογο

Αν έπρεπε να βάλω έναν επίλογο σε όλα αυτά που άκουσα και είδα σ’ αυτό το Φεστιβάλ, θα δανειζόμουν τα λόγια της Αφροδίτης Παναγιωτάκου που είπε μεταξύ άλλων στην εναρκτήρια ομιλία της στο Μπρούκλιν: «Βλέποντας συγκεντρωμένους τόσο διαφορετικούς ανθρώπους από όλα τα μέρη του κόσμου, τόσες διαφορετικές κουλτούρες που ενώνονται κάτω από τη στέγη του φεστιβάλ, αισθάνομαι ότι ο ποιητής βρίσκεται ανάμεσά μας. Μια σύνθετη προσωπικότητα σαν τον Καβάφη, ένας σύγχρονος πολίτης αρχαίων πόλεων, συστήνεται σε ανθρώπους που δεν τον γνώριζαν έως τώρα ενώ βρίσκονταν, χωρίς να το ξέρουν, ήδη τόσο κοντά στην πνευματική του κληρονομιά».

Πέρα από την ψηφιοποίηση του Αρχείου, το Ίδρυμα Ωνάση θα ενεργοποιήσει το φθινόπωρο του 2023 νέους χώρους για το έργο του ποιητή τόσο στην Αθήνα όσο και στην Αλεξάνδρεια. Στην Αθήνα, στην οδό Φρυνίχου 16, θα στεγαστεί το Αρχείο και η Βιβλιοθήκη του ποιητή, καθώς και η συλλογή με προσωπικά του αντικείμενα και έργα τέχνης. Συγχρόνως φροντίζει για την αποκατάσταση της οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το οποίο διαχειρίζεται το διαμέρισμα στο αριθμό 4 της οδού Cavafy (πρώην Lepsius). Οι δύο χώροι, σε Ελλάδα και Αίγυπτο, θα «συνομιλούν», καθώς θα αλληλοτροφοδοτούνται με περιεχόμενο και δράσεις. Ο Καβάφης εξάλλου είναι ακατάπαυστα διαθέσιμος για να τον ανακαλύψει ξανά και ξανά κανείς και να επαναδιενεργήσει με την ποίησή του, όπως έγινε τώρα, ως ποιητής της Νέας Υόρκης τον 21ο αιώνα.