Το Αναπαυτήριο του Πικιώνη και ο Λόφος του Φιλοπάππου

Στη συνέχεια της πεζοδρομημένης, υπέροχης Διονυσίου Αρεοπαγίτου ένας ευρύς εντυπωσιακός λιθόστρωτος δρόμος οδηγεί στους λόφους που βρίσκονται στα δυτικά της Ακρόπολης των Αθηνών. Οι τρεις λόφοι, Φιλοπάππου ή Μουσείου ή Μουσών (ύψους 147 μ.), Πνύκας (109 μ.) και Νυμφών (105 μ.), υπήρξαν από τους σημαντικότερους της Αρχαίας Αθήνας. 

Ο λόφος της Πνύκας είναι γνωστός ως o χώρος συνελεύσεων της Εκκλησίας του Δήμου και συγκέντρωσης πολιτών της αρχαίας Αθήνας (6ος - 4ος αι. π.Χ.), ενώ αντίστοιχα οι άλλοι δύο, από το ταφικό Μνημείο του Φιλοπάππου και το Αστεροσκοπείο – η είσοδος του οποίου βρίσκεται δίπλα στο υπαίθριο Ιερό των Νυμφών των αρχαίων χρόνων. 

Μια βόλτα στον Λόφο του Φιλοπάππου και στο Αναπαυτήριο Πικιώνη

Ιδιαίτερης αξίας είναι τα αρχαιολογικά μνημεία της περιοχής, όπως η σπηλαιώδης κατασκευή που σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση υπήρξε το «Δεσμωτήριον του Σωκράτους», κατάλοιπα του Διατειχίσματος, το Μακεδονικό Φρούριο, το Ηρώο Μουσαίου, το Ιερόν Μητρός-Επτάθρονο, η αρχαία οδός Κοίλης, τα «Κιμώνεια Μνήματα», το Βήμα Ρήτορος στην Πύκνα, το Ιερό Πανός, η Κρήνη Πνύκας - Καλλιρόη. Ο Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, η Αγία Μαρίνα και το Αστεροσκοπείο είναι μεταγενέστερα.

Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, οι λόφοι κατοικήθηκαν την πρωτοελλαδική εποχή (2800-2100 π.Χ.). Την περίοδο των κλασικών χρόνων, εντάχθηκαν στην οργανωμένη πόλη που περιβαλλόταν από το Θεμιστόκλειο τείχος, στα δυτικά του οποίου αναπτύχθηκαν δύο από τους πιο σημαντικούς δήμους της Αθήνας, της Μελίτης και της Κοίλης, οι οποίοι γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. Ο πολεοδομικός ιστός των δύο δήμων διχάστηκε από το Διατείχισμα (ένα νέο τείχος μήκους 900 μ. και πλάτους 3 μ., που χωροθετήθηκε στις κορυφογραμμές των τριών λόφων προκειμένου να προστατευτεί η πόλη από τον επερχόμενο Μακεδονικό κίνδυνο) και σιγά σιγά οδηγήθηκαν σε παρακμή.

Στα ρωμαϊκά χρόνια οι λόφοι ερημώθηκαν τελείως, ενώ μετά την επιδρομή των Ερούλων (267 π.Χ.), κτίστηκε το υστερορρωμαϊκό τείχος, το οποίο συνδέονταν με το Θεμιστόκλειο και οχύρωνε τα τμήματα της πόλης που είχαν επεκταθεί προς ανατολάς και νότο.

Ανάμεσα στον 9ο και 12ο αιώνα η περιοχή των λόφων απέκτησε αγροτικό χαρακτήρα. Τότε ήταν που οικοδομήθηκαν εκεί οι εκκλησίες της Αγίας Μαρίνας και του Αγ. Δημητρίου του Λουμπαδιάρη. 

Κατά τον 19ο αιώνα, περιηγητές και αρχαιολόγοι έκαναν ανασκαφικές έρευνες και αποτυπώσεις του ανάγλυφου των λόφων, κυρίως της Πνύκας και των Νυμφών. Αντιθέτως, ο λόφος του Φιλοπάππου ήταν ένα άδενδρο τοπίο, λαβωμένο στην νοτιανατολική του πλευρά από το λατομείο, απ’ όπου γινόταν εξόρυξη της πέτρας για το κτίσιμο των σπιτιών στις γύρω συνοικίες. 

Το 1899, με την ίδρυση της Φιλοδασικής Εταιρείας ο λόφος άρχισε να δενδροφυτεύεται με δένδρα, κυπαρίσσια και ελιές, αλλά χωρίς να ’χει προηγηθεί κάποια αρχαιολογική έρευνα επί του πεδίου. Οι επιχώσεις που έγιναν, προκειμένου να υπάρξει πρόσφορο έδαφος για τη φύτευση είχαν ως αποτέλεσμα να κατασκεπαστούν πολλές και σημαντικές αρχαιότητες. 

Ο λόφος του Φιλοπάππου, αποκαλούμενος την περίοδο της Φραγκοκρατίας λόφος «Σέγγιο», έχει μεγάλη ιστορική και καλλιτεχνική αξία όντας ένας από τους λίγους δημόσιους χώρους πρασίνου που διαθέτει η Αθήνα, με πλούσια χλωρίδα και πανίδα.  

Η μεγάλη αρχαιολογική σημασία των λόφων έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απόφαση της πολιτείας για την αναμόρφωση και τουριστική αξιοποίηση της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη. Έτσι, τη δεκαετία του 1950-1960, με υπουργό Δημοσίων Έργων τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, άρχισαν έργα ανάπλασης. 

Η σύνδεση των λόφων των Μουσών και Πνύκας με την Ακρόπολη

Ο εμπνευσμένος και πολύ μπροστά για την εποχή του αρχιτέκτων, εικαστικός, ποιητής, διανοητής φιλόσοφος και ακαδημαϊκός δάσκαλος, Δημήτρης Πικιώνης, με απόλυτο σεβασμό στο τοπίο και τη σπουδαιότητα των μνημείων, σχεδίασε τη σύνδεση των λόφων των Μουσών και Πνύκας με την Ακρόπολη, με 3.5 χλμ. περίπου λιθόστρωτους πεζόδρομους, περίτεχνα μονοπάτια που ακολουθούν τις παλιές οδεύσεις, αλλά και τις ιδιαιτερότητες του εδάφους, καθώς επίσης καθιστικά και χώρους θέασης προς τα Προπύλαια και τον Παρθενώνα. Οι διαμορφώσεις, καλύπτουν μια επιφάνεια περίπου 80.000 τ.μ., περιλαμβάνοντας διευθετήσεις τοπίου γύρω από τα δύο θέατρα, το Ηρώδειο και του Διονύσου.

Χρησιμοποιώντας πέτρες που να ταιριάζουν με την πέτρα του λόφου, δουλεμένες στο χέρι από έμπειρους πελεκάνους, ώστε ν’ αντανακλά σωστά πάνω τους το φως, μαρμάρινα και πήλινα κομμάτια από την κατεδαφιζόμενη Αθήνα του 19ου αιώνα,  κράσπεδα και μορφοπλαστικές ζώνες σκυροδέματος, δημιούργησε μοναδικές συνθέσεις όπου τα μνημεία, το τοπίο κι ο χρόνος βρίσκονται σ’ έναν ανοικτό διάλογο μεταξύ τους. Το τεράστιο αυτό κολάζ συνυπάρχει και συναιρείται με αυτά, όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Πικιώνης. Το βραβευμένο και διεθνώς αναγνωρισμένο αυτό έργο, χαρακτηρίστηκε «δημιουργία υψηλού αισθητικού ήθους» και το 1996 κηρύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης. 

Ναός Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδάρη

Την ίδια εποχή κατασκευάστηκε το Τουριστικό Περίπτερο «Διόνυσος», το θέατρο της «Δώρας Στράτου», το Αναπαυτήριο του Λουμπαρδιάρη και ανακατασκευάστηκε το ναΰδριο του Αγ. Δημητρίου. Ο ναός, μια θολωτή, μονόκλιτη βασιλική με κυλινδρική στέγαση καλυμμένη με πέτρινες πλάκες, ανοικοδομήθηκε τον 12ο αιώνα στη θέση παλαιότερου ναού του 9ου αιώνα. Σήμερα είναι παρεκκλήσι του Ταμείου Ασφαλίσεως Κληρικών (Τ.Α.Κ.Ε.).               

Κατά τη διάρκεια των χρόνων, υπέστη διάφορες αλλαγές με τελευταία την προσθήκη του νάρθηκα και τις διακοσμήσεις της εξωτερικής τοιχοποιίας, με απεικονίσεις βυζαντινού και αρχαϊκού χαρακτήρα που έγιναν από τον Δημήτρη Πικιώνη, το 1955.  Στο εσωτερικό του ναού σώζονται μερικές αξιόλογες βυζαντινές τοιχογραφίες του 1735, οι οποίες αποκαλύφθηκαν κάτω από νεώτερες, αλλά δυστυχώς δεν βρίσκονται στην καλύτερη κατάσταση.

Σύμφωνα με τον θρύλο, το επίθετο «Λουμπαρδιάρης», που σημαίνει «κανονιέρης»,  σχετίζεται με το μεγάλο κανόνι (τη Λουμπάρδα) που είχε εγκαταστήσει με άλλα μικρότερα ο Φρούραρχος της Ακρόπολης, Γιουσούφ Αγάς, στα Προπύλαια της Ακρόπολης σκοπεύοντας απ’ εκεί να κανονιοβολήσει τον ναό και να φονεύσει όλους τους συγκεντρωμένους για τον εορτασμό του Αγ. Δημητρίου πιστούς (26.10.1656).  Όμως, λίγο πριν την πυροδότηση, ξέσπασε καταιγίδα και ένας κεραυνός κατέστρεψε την πυριτιδαποθήκη, τα κανόνια, αλλά και τα Προπύλαια, σκοτώνοντας ταυτοχρόνως τον ίδιο τον Γιουσούφ και την οικογένειά του. 

Από τον Αγ. Δημήτριο ένα λιθόστρωτο μονοπάτι σε οδηγεί στο μνημείο της Πνύκας, ενώ από το εκκλησάκι βρίσκονται κατάλοιπα του βόρειου πύργου της Πύλης του διατειχίσματος που έφερε το όνομα «Δίπυλο υπέρ των Πυλών», κι από εκεί αρχίζει το πλακόστρωτο μονοπάτι προς τα μνημεία του λόφου των Μουσών.     

Η συστρεφόμενη στον λόφο του Φιλοπάππου διαδρομή είναι ιδιαίτερα ευχάριστη, κάτω από τη σκιά των πεύκων και των ελαιόδενδρων, με αρκετά καθιστικά και ένα πλάτωμα, το Άνδηρο, που μπορεί κάποιος να ξαποστάσει, αλλά και ν’ απολαύσει τη μαγευτική θέα της Ακρόπολης και του Ηρωδείου, στο ίδιο κάδρο.  

Αναπαυτήριο: Mνημείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής, προστατευόμενο από την UNESCO

Δίπλα στον Αγ. Δημήτριο Λουμπαρδιάρη ο Πικιώνης έκτισε το Αναπαυτήριο. Το μνημείο αυτό  της σύγχρονης αρχιτεκτονικής (1996), προστατευόμενο από την UNESCO, με τα περίτεχνα στέγαστρα –παρόμοιων με αυτά της εκκλησίας– να μαρτυρούν τις επιρροές του αρχιτέκτονα από τα πρότυπα και τις μορφές της αρχαιοελληνικής, βυζαντινής, λαϊκής, αλλά και ιαπωνικής αρχιτεκτονικής, έχει μια μακρά αλλά και πονεμένη ιστορία

Ο Πικιώνης το προόριζε για Αρχονταρίκι του ναού και όπως έλεγε, «ο επισκέπτης που έρχεται από την πόλη με σκοπό να φτάσει στην.... τελειότητα, την Ακρόπολη, περνάει μέσα από την ιστορία και στο Αναπαυτήριο θα μπορεί να κάνει μία στάση,  για ξεκούραση, στοχασμό και περισυλλογή, ατενίζοντας τον Παρθενώνα».  

Το Αναπαυτήριο, με τις στέγες και τις κολόνες από φυσικά υλικά (ξύλο και πλάκες Πηλίου), πλήρως ενταγμένο στη φύση και απόλυτα ταιριαστό με το περιβάλλον, είχε άμεση επαφή με την εκκλησία, κάτι που σήμερα δεν συμβαίνει λόγω διαφόρων παρεμβάσεων και φυτεύσεων μακριά από τη λογική του Πικιώνη (π.χ. λαντάνες ή λέιλαντ).   

Δυστυχώς, από τις 31/07/2005, ημερομηνία λήξης του από το 1960 συμβολαίου, μεταξύ του ΕΟΤ και της κας Αδαμαντίας Κανέλλου, για την ενοικίαση του Αναπαυτηρίου,  αυτό είναι  εγκαταλειμμένο και σε καθόλου καλή κατάσταση

Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της εκμίσθωσής του, έγιναν πολλές και αυθαίρετες κατασκευές και επεμβάσεις στο αρχικό μνημειακό κτίριο, όπως αλλαγή της στέγης του διαδρόμου και αντικατάσταση της πλάκας με ελενίτ, βάψιμο της πέτρινης οροφής του κυρίως κτιρίου με ρεπουλίνη, τρύπημα των πέτρινων τοίχων για  να περαστούν καλώδια, τοποθέτηση πέργκολων ντυμένων με νάιλον στην πίσω αυλή, προς επέκταση του «χειμερινού χώρου», τοποθέτηση τεράστιων συρόμενων υαλοπινάκων (μετά την αφαίρεσή τους οι σιδηροτροχιές είναι εμφανείς), ώστε ν’ αυξηθεί ο προσοδοφόρος χώρος τις μέρες του χειμώνα.

Λέγεται δε, ότι για τις τζαμαρίες αυτές ο Πικιώνης είχε διαμαρτυρηθεί στην κα Κανέλλου, αλλά εκείνη μάζεψε υπογραφές πελατών που υποστήριζαν ότι έτσι το κτίριο ήταν καλύτερο. Στο παρακάτω απόσπασμα επιστολής του Πικιώνη προς τον καθηγητή αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο της Ρηνανίας-Βεστφαλίας, Έριχ Κουν, φαίνεται η μεγάλη απογοήτευσή του ως προς την αντιμετώπιση του έργου του.

«Συνέβη ούχ ήττον αυτάς τας ημέρας να επισκεφθώ ύστερα από πολύν χρόνον τον τόπον των έργων μου. Εφριξα όταν είδα τι οι τρίτοι είχον προσθέσει και πώς είχαν απόλυτα παρεξηγήσει το πνεύμα των έργων. Πώς συγκεκριμένα το είδος της βλαστήσεως ή το ανοίκειον προς το πνεύμα του έργου και ο υπερβολικός φόρτος της είχεν ανατρέψει την σχέσιν μερών προς Ολον, των λεπτομερειών προς τον όλον χώρον. Πρέπει τώρα να ζητήσω την άδειαν να επαναφέρω εις την αρχικήν πρόθεση του αρχιτέκτονος τας παραβάσεις ανευθύνων οι οποίοι δεν εφρόντισαν να ζητήσουν τουλάχιστον την γνώμην μου».

Όμως, το πιο σοκαριστικό απ’ όλα είναι ότι γύρω στα τέλη της δεκαετίας του ’80, οι ενοικιαστές καταπάτησαν ένα περίπου στρέμμα (στα βόρεια του Αναπαυτηρίου, στον λόφο της Πνύκας), χώρο όπου έστρωσαν πράσινη πλαστική μοκέτα, τοποθέτησαν ροζ ομπρέλες και τον υπενοικίαζαν για δεξιώσεις, μετά από γάμους και βαφτίσια, παρέχοντας φαγητό και ζωντανή μουσική. Το αξιοπερίεργο πάντως είναι ότι η Εφορεία Ακροπόλεως, η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων κι ο ΕΟΤ, για πολλά  χρόνια τηρούσαν σιωπή ιχθύος για όλα αυτά.

Η κατάσταση αυτή ξεσήκωσε φορείς, αλλά και κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι έκαναν διάφορα διαβήματα προς τα Υπουργεία Πολιτισμού και Τουρισμού, χωρίς όμως να υπάρξει κάποιο αποτέλεσμα. Τον Απρίλιο του 2005, δύο κάτοικοι κατέθεσαν μήνυση κατά παντός υπευθύνου, η οποία εκδικάστηκε τον Απρίλιο του 2009, με καταδίκη της κας Κανέλλου σε φυλάκιση 2 μηνών, εξαγοράσιμη προς 10 ευρώ/ημέρα.   

Το 2009, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων αποφάσισε υπέρ της αποκατάστασης του μνημείου στην αρχική του μορφή. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα κτήματα του ΕΟΤ διαχειρίζεται πλέον η Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ Α.Ε.), εταιρεία με 100% συμμετοχή του Δημοσίου. Η ΕΤΑ Α.Ε. κατέθεσε  μελέτη για την επισκευή και συντήρηση του Αναπαυτηρίου, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, λόγω του ότι δεν ανταποκρινόταν στις προδιαγραφές, που θα οδηγούσαν το κτίριο στη μορφή που το παρέδωσε ο Πικιώνης.

Έκτοτε, το Αναπαυτήριο παρέμεινε –για αδιευκρίνιστους λόγους– κλειστό και εμπορικά αναξιοποίητο, με τις φωνές όμως πνευματικών ανθρώπων ή του Κινήματος Κατοίκων Φιλοπάππου (το οποίο δεν είναι πολιτικά οριοθετημένο), ολοένα να πληθαίνουν, ζητώντας την αποκατάστασή του και την επαναλειτουργία του ως ένα λιτό Καφενείο, όπως υπήρξε τις δεκαετίες ’60-’90, τότε που ήταν αγαπημένος προορισμός για στάση και αναψυχή των Αθηναίων και των τουριστών, αλλά και χώρος γεμάτος αναμνήσεις από τα παιδικά ή νεανικά χρόνια των περιοίκων και όχι μόνο, γνωστό σε πολλούς ως «Λούμπο». 

Τον Μάϊο του 2023, επί δημαρχίας Κ. Μπακογιάννη, η ΕΤΑΔ ανακοινώνει την εκμίσθωση  του «Αναπαυτηρίου»  στον Δήμο Αθηναίων, για τα επόμενα 20 χρόνια.   Ο Δήμος αναλαμβάνει με δική του μέριμνα, δαπάνη και ευθύνη τη λήψη όλων των απαραίτητων αδειών πριν από την έναρξη των εργασιών, με στόχο την αποκατάσταση του χώρου, συνάπτοντας –σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις– τις σχετικές αναθέσεις υλοποίησης των έργων.

Όλοι, ανεξαιρέτως, επιθυμούν να σωθεί το ιστορικό κτίριο που βρίσκεται σε πλήρη αποσύνθεση και όλοι χάρηκαν με τα νέα, διατηρώντας όμως κάποιες επιφυλάξεις λόγω κάποιων σημείων που εγείρουν ερωτήματα προς διευκρίνηση.

Όπως επισημαίνει η κα Μαρκαντωνάτου (μέλος της Κίνησης Φιλοπάππου), στα δημοσιεύματα αναφέρεται ότι εκμισθώνεται στον Δήμο μια επιφάνεια 1.063 τ.μ. (με κτιριακή εγκατάσταση), ενώ στα συμβόλαια της κας Κανέλλου (ο αρκετά πλήρης φάκελος της υπόθεσης, βρίσκεται, κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας, στα χέρια των μελών της Κίνησης Φιλοπάππου) αναφέρεται ότι εκείνη ενοικίαζε 164,5 τ.μ., όσα δηλαδή ήταν τα τετραγωνικά του Αναπαυτηρίου με τις σκεπαστές βεράντες, χωρίς τις αυλές ή το καταπατηθέν, παρακείμενο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της Πνύκας.        

Σύμφωνα πάντα με την κα Μαρκαντωνάτου, προκαλεί ανησυχία το ότι δεν παρουσιάστηκε ένα τοπογραφικό, αλλά  και το πολύ υψηλό μίσθωμα (φημολογείται, ότι πρόκειται για 3.500 ευρώ/μήνα) το οποίο ανεβάζει το κόστος λειτουργίας            σ’ όποιον επιχειρηματία εστίασης το επινοικιάσει, με κίνδυνο το παραδοσιακό καφενείο να μετατραπεί, σ’ ένα ακόμη κέντρο πολυτελείας. 

«Ένα τέτοιο μνημείο χρήζει συνολικής μελέτης αποκατάστασης, όχι όμως με την πρακτική της σαλαμοποίησης και το έργο πρέπει να παραδοθεί όπως ακριβώς το παρέδωσε ο Πικιώνης, ένα συγκρότημα και όχι μόνο ένα καφενείο. Τα αρχικά σχέδια, για κάποιον που θέλει να κάνει σοβαρή ανασύσταση, υπάρχουν στο Μουσείο Μπενάκη και η ΑΜΚΕ Δημήτρης Πικιώνης έχει τα πνευματικά  δικαιώματα» επισημαίνει η κα Μαρκαντωνάτου.

Ας ευχηθούμε και ας ελπίσουμε ότι τα έργα ανάπλασης θα γίνουν με τη δέουσα προσοχή, σύνεση και ευαισθησία, αλλά και τη διασφάλιση  ότι  ο επόμενος ενοικιαστής του Αναπαυτηρίου θα δείξει τον ανάλογο σεβασμό σ’ αυτόν τον ιστορικό χώρο που αποτελεί ένα περιουσιακό στοιχείο της πόλης, ανεκτίμητης αξίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Αντωνακάκης Δημήτρης.  Δημήτρης Πικιώνης.  Δύο Διαλέξεις.  Εκδ. ΔΟΜΕΣ, Αθήνα, 2013.
• Δακουρά-Βογιατζόγλου Ολγα.   "Λόφοι Φιλοπάππου -    Πνύκας - Νυμφών.  Σύντομο Ιστορικό και περιήγηση".   Εκδ.  Ενωσης Φίλων Ακροπόλεως, Αθήνα 2004.
• Παπαγεωργίου - Βενετάς Αλέξανδρος.  ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ (1887-1968).  Τα χρόνια της μαθητείας μου κοντά του.  Εκδ. ΛΙΒΑΝΗΣ, Αθήνα, 2001.
• Πικιώνης Δημήτρης. Επιμέλεια, Πικιώνη Αγνή.  ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1954-1957.   Εκδ. ΜΠΑΣΤΑ-ΠΛΕΣΣΑ, Αθήνα, 1994

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• kathimerini.gr - Καταπάτηση στου Φιλοππάπου