Η δεξαμενή του Αδριάνειου Υδραγωγείου και του Κολωνακίου

«Είναι κάτι νύχτες με φεγγάρι/μες τα θερινά τα σινεμά....» τραγουδούσε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης για τη μαγεία των θερινών σινεμά, με τ' αγιόκλημα και τα γιασεμιά, μία ευχάριστη και χαλαρωτική εμπειρία που ομορφαίνει τις ζεστές βραδιές του καλοκαιριού, αφήνοντας πίσω της μία γλυκιά γεύση που συχνά αναπολούμε τις κρύες νύχτες του χειμώνα.

Ένα απ' αυτά, είναι το cine Δεξαμενή που λειτουργεί από το 1990, πάνω στην ομώνυμη πλατεία, στο Κολωνάκι. Κι όμως, την ώρα που απολαμβάνουμε μία ταινία, κάτω από τον έναστρο ουρανό ή το φως του φεγγαριού, το μυαλό μας δεν πάει καν στο ότι πατάμε στην οροφή μίας ρωμαϊκής δεξαμενής, η οποία κουβαλάει στην πλάτη της εκατοντάδες χρόνια και ότι σ' αυτήν οφείλει το όνομά της η συνοικία, η πλατεία αλλά και ο κινηματογράφος.

Πρόκειται για τη δεξαμενή του υδρομαστευτικού Αδριάνειου Υδραγωγείου, το σπουδαιότερο υδρευτικό σύστημα που είχε η Αθήνα κατά την αρχαιότητα, το οποίο εξασφάλισε νερό στους κατοίκους της πόλης για πάνω από 1.800 χρόνια. Άρχισε να κατασκευάζεται από τον φιλέλληνα αυτοκράτορα Αδριανό το 125 μ.Χ., και αποπερατώθηκε από τον διάδοχό του, Αντωνίνο Πίο τον Ευσεβή, γύρω στο 140 μ.Χ.

Ήταν έργο «υψίστης γεωλογικής, μηχανικής και αρχιτεκτονικής κατασκευής», τεράστια τεχνολογική καινοτομία για την εποχή και αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες σήραγγες της ρωμαϊκής εποχής, συνολικού μήκους 25 χιλιομέτρων.

Το Υδραγωγείο κατασκευάστηκε με τη μέθοδο όρυξης εκ διαδοχικών φρεατίων, την κοινή τότε μέθοδο Κάνατ. Κατά μήκος της χάραξης, διανοίχθηκαν 465 κατακόρυφα φρεάτια, σε απόσταση 35-40 μέτρων το ένα από το άλλο και βάθος από 10 μ. έως 42 μ. από την επιφάνεια του εδάφους. Η μέθοδος αυτή είχε το πλεονέκτημα δημιουργίας πολλών μετώπων εργασίας, τον αερισμό, τον φωτισμό και τη δυνατότητα μεταφοράς των υλικών.

Το Υδραγωγείο λειτούργησε κυρίως μαστεύοντας το διερχόμενο, μέσα από τα υδροφόρα στρώματα, νερό και δευτερευόντως μεταφέροντας τα ύδατα πηγών από τους πρόποδες της Πάρνηθας (ύψος του Ολυμπιακού Χωριού) και της Πεντέλης, τα οποία μέσω της υπόγειας σήραγγας 25 χλμ. (ύψους περίπου 0,8-2 μ. και πλάτους 0.5 μ.), που λειτουργεί με φυσική ροή χάρη στην κλίση της, διασχίζοντας τις περιοχές Αχαρναί, Κ. Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ν. Ψυχικό και Αμπελόκηπους, κατέληγαν στην εν λόγω δεξαμενή.

Η ρωμαϊκή δεξαμενή, στην αρχική της μορφή, είχε διαστάσεις 9.30 μ. πλάτος και 26 μ. μήκος και χωρητικότητα 450 περίπου κυβικά μέτρα. Λίγα μέτρα μπροστά απ' αυτήν υπήρχε ένα πρόπυλο από τέσσερεις κίονες, το οποίο καταγράφεται ακέραιο μέχρι το 1450, ενώ από γκραβούρες και διηγήσεις περιηγητών, κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, παρουσιάζεται όρθιο το αριστερό του τμήμα, ενώ το δεξί είναι πεσμένο στο έδαφος.

Πάνω από το μεσαίο μετακιόνιο σχηματιζόταν μία τοξωτή καμάρα, εκατέρωθεν της οποίας υπήρχε μία επιγραφή η οποία υπενθύμιζε τιμητικά το μνημειώδες υδρευτικό έργο του Αδριανού, προσφορά του στην Αθήνα.

IMP CAESAR T AELIVS (HADRIANVS ANTONINVS)
AVG PIVS COS III TRIB POT II PP AQVAEDVCTVM IN NOVIS
(ATHENIS COEPTVM A DIVO HADRIANO PATRE SVO)
CONSVMMAVIT (DEDICAVITQVE).

Μέσα σε παρένθεση είναι οι λέξεις του κειμένου από το δεξί τμήμα, το οποίο αν και κατεστραμμένο σήμερα, το κείμενο που το «στόλιζε» έχει διασωθεί. Η επιγραφή γράφτηκε συγκοπτόμενη, κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια, και μεταφρασμένη σημαίνει:

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΚΑΙΣΑΡ ΤΙΤΟΣ ΑΙΛΙΟΣ ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ
ΣΕΒΑΣΤΟΣ ΕΥΣΕΒΗΣ, ΥΠΑΤΟΣ ΓΙΑ 3η ΦΟΡΑ, ΜΕ ΔΗΜΑΡΧΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΓΙΑ 2η ΦΟΡΑ, ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ,
ΤΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΣΤΗΝ ΝΕΑ ΑΘΗΝΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΙΧΕ ΑΡΧΙΣΕΙ (ΝΑ
ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΙ) Ο ΘΕΙΚΟΣ ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΟΥ (ΑΝΤΩΝΙΝΟΥ)
ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕ ΚΑΙ ΑΦΙΕΡΩΣΕ (Ο ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ)

Μετά την κατεδάφιση του πρόπυλου, το επιστύλιο του Υδραγωγείου χρησιμοποιήθηκε ως υπέρθυρο της πύλης της «Μπουμπουνίστρας», μίας εκ των επτά πυλών του τείχους του Χασέκη. Η πόρτα της Μπουμπουνίστρας ή Μεσογειακή Πύλη, βρισκόταν επί της σημερινής Λεωφόρου Αμαλίας, απέναντι από την οδό Όθωνος και οφείλει το όνομά της στον ήχο μίας θορυβώδους κρήνης που υπήρχε εκεί. Σήμερα, το επιστύλιο βρίσκεται, ανάμεσα σ' άλλες αρχαιότητες, στον Εθνικό Κήπο.

Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα να είναι εμφανή σε πολλά σημεία της διαδρομής των 8 δήμων που διασχίζει, λειτούργησε για πολλούς αιώνες, αλλά κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας εγκαταλείφθηκε και παραμελήθηκε. Η έλλειψη συντήρησης είχε ως αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλά τμήματά του και οι σήραγγες να φράξουν από την κατάρρευση χωμάτων και τη λάσπη.

Ανακαλύφθηκε εκ νέου το 1827 όταν σε μία προσπάθεια του δήμου για ανεύρεση νερού, ώστε να ικανοποιηθούν οι σοβαρότατες ανάγκες εκείνης της εποχής, εντοπίστηκε το αρχαίο υδραγωγείο στην περιοχή των Αμπελοκήπων. Τότε είναι που ξεκίνησαν και έργα καθαρισμού και επισκευής των κυριοτέρων σηράγγων. Τέθηκε, λοιπόν, πάλι σε λειτουργία το 1840, υδροδοτώντας την Αθήνα των νεώτερων χρόνων.

Η αρχαία δεξαμενή του Αδριανού στο Κολωνάκι ανακαλύφθηκε το 1870 από τον πολεοδόμο μηχανικό Ιωάννη Γενισαρλή. Αρχικά πίστευαν ότι είχαν βρει μία πηγή από την οποία ανάβλυζε νερό, αλλά σύντομα διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για τη ρωμαϊκή δεξαμενή, όπου κατέληγαν τα νερά του Υδραγωγείου.

Η δεξαμενή ανακατασκευάστηκε και τέθηκε σε λειτουργία. Το 1880 ο δήμαρχος Αθηναίων, Παναγιώτης Κυριακός, ανέθεσε σ' έναν Γάλλο μηχανικό, την κατασκευή μίας καινούργιας δεύτερης λιθόκτιστης «δημοτικής» δεξαμενής (εξωτερικών διαστάσεων 39.27x17.93 μ. και χωρητικότητας 1778 κ.μ.), 30 μέτρα νοτιότερα της άλλης για την ενίσχυση και τον καθαρισμό του νερού. Αυτή, σε συνδυασμό με την παλιά, λειτουργούσε ως διθάλαμο σύστημα. Στον πρώτο θάλαμο (νέα δεξαμενή) το νερό περνούσε από φίλτρο άμμου-χαλικιού, ενώ από τον δεύτερο θάλαμο (αρχαία δεξαμενή) έφευγε προς κατανάλωση. Οι δύο δεξαμενές μαζί είχαν χωρητικότητα γύρω στα 2.200 κ.μ. και λειτούργησαν μέχρι το 1940.

Σήμερα η Αδριάνεια Δεξαμενή, ένα σημαντικό αξιοθέατο της Αθήνας το οποίο όμως δεν είναι ακόμη επισκέψιμο, ανήκει στον Πολιτιστικό Σύλλογο Εργαζομένων στην ΕΥΔΑΠ. Συνδεδεμένη με το σύγχρονο δίκτυο ύδρευσης της πόλης, γεμίζει μία φορά τον χρόνο, την ημέρα των Θεοφανείων, για την τελετή του αγιασμού των υδάτων στο κέντρο της πόλης - εθιμική τελετουργία που έχει καθιερωθεί από το 1874 και πραγματοποιείται με κάθε επισημότητα από τους ιερείς του ΙΝ Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, παρουσία εκτός των πιστών, πολιτικών, στρατιωτικών, καθώς και της συνοδείας της μουσικής μπάντας του δήμου.

Ολοκληρώνοντας την ιστορία καθώς και τη διαδρομή του Αδριάνειου Υδραγωγείου, αξίζει να σημειωθεί η βράβευση του έργου του δήμου Χαλανδρίου για την ένταξη του Αδριάνειου Υδραγωγείου στην καθημερινότητα των δημοτών, μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος Cultural Hidrant. O δήμος Χαλανδρίου έλαβε το πρώτο βραβείο στον 6ο Διεθνή Διαγωνισμό Αστικής Καινοτομίας της Κουανγκτσόου (Καντόνα), στην κατηγορία «Βιώσιμη Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς».

Η απονομή έγινε την Πέμπτη 7 Δεκεμβρίου 2023, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Φόρουμ των δημάρχων.

Πλατεία Δεξαμενής: Λίγα λόγια για την πλατεία του Κολωνακίου

Η πλατεία Δεξαμενής, βρίσκεται σε ύψος περίπου 136 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Διαμορφώθηκε το 1870, ηλεκτροφωτίστηκε το 1902 και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, κατοικείτο από φτωχούς εργένηδες και εσωτερικούς μετανάστες. Στην περιοχή, πάνω απ' αυτήν υπήρχαν μόνο οι καλύβες και οι στάνες των Λιδωρικιωτών βοσκών και γαλατάδων και σ' αυτούς οφείλεται το τοπωνύμιο της εποχής, «Στα Κατσικάδικα». Ο λόφος της Δεξαμενής, απλόχωρος και γραφικός, προσφερόταν για ευχάριστους περιπάτους και για να απολαύσει κάποιος την ανεμπόδιστη θέα προς την Ακρόπολη, αλλά και μέχρι τη θάλασσα του Σαρωνικού.

Τα καφενεδάκια της πλατείας, το καφενεδάκι του μπαρμπά-Γιάννη, το «νηπιαγωγείο, μπαρ, γηροκομείο», όπως το είχε ορίσει ο Παπαδιαμάντης, αλλά και το απέναντι, η Τέρψη του κυρ-Σωτήρη (Αργυρόπουλου), συγκέντρωναν «κάτω από τις λεύκες τις ψηλές και ρωμαλέες», λόγιους και λογοτέχνες, από τους σημαντικότερους της νεοελληνικής λογοτεχνίας, και ήταν για πολλά χρόνια από τα διάσημα φιλολογικά στέκια της Αθήνας. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Κ. Βάρναλης «...η Δεξαμενή είτανε τ' ομορφότερο και το ψηλότερο... ύψος της Αθήνας και η πνευματική κορυφή όλης της Ρωμιοσύνης».

Η Δεξαμενή είναι άρρηκτα ταυτισμένη στη συνείδηση πολλών με τον μεγάλο μας πεζογράφο Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ο οποίος, όπως διαβάζουμε στο κείμενο του Κ. Βάρναλη «Φτωχοντυμένος και συμμαζεμένος, με τα γένια του και την ανθρωποφοβία του, σύχναζε στο καφενείο του Μπαρμπα-Γιάννη, που είτανε καφετζής στην Αθήνα και δήμαρχος στ'Αγκίστρι. Συνήθιζε να κάθεται έξω απ' το καφενείο, στο πίσω μέρος, δίπλα στο μικρό παραθυράκι του τζακιού. Από το παραθυράκι έπαιρνε τον καφέ του ή ζητούσε φωτιά ν' ανάψει το τσιγάρο του ή ζητούσε εφημερίδα. Μακριά απ' όλους τους πελάτες, απομονωμένος σταύρωνε τα χέρια του, έγερνε δίπλα το ιερατικό του κεφάλι και βυθιζότανε στα δημιουργικά του ονειροπολήματα: στην πραγματική του ζωή...».

Σ' αυτή τη στάση τον φωτογράφισε μία μέρα, το 1906, ο Π. Νιρβάνας, επιθυμώντας να «παραδώσει στους μεταγενέστερους τη μορφή του αγίου των ελληνικών γραμμάτων», και το κατάφερε. Μετά από πρόταση του Αριστοτέλη Ζάχου, εγκρίθηκε από τον δήμο Αθηναίων η δαπάνη των 5.000 δρχ., για το ανάγλυφο πορτραίτο του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, έργο του Θωμά Θωμόπουλου, το οποίο τοποθετήθηκε μέσα σε κόγχη, στην τοιχοποιία της πλατείας Δεξαμενής (1923).

Εκτός από τους λόγιους, στην πλατεία μαζεύονταν για τις μυστικές συνεδριάσεις τους τα μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου, οι πρωταγωνιστές της επανάστασης του Γουδί, το 1909. Αυτοί χάρισαν και το όνομα του δρόμου, λίγο πιο πέρα από την οδό Φωκυλίδου. Μία εγχάρακτη πινακίδα στην είσοδο πολυκατοικίας, στον αριθμό 15, μας πληροφορεί ότι στο σημείο εκείνο ήταν το σπίτι που έζησε ο Αλ. Παπαδιαμάντης -ένα μικρό νοικιασμένο δωμάτιο στο σπίτι της κυρά-Μαρουδιάς- κατά τα τελευταία χρόνια της ζωή του στην Αθήνα.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1890 στην πλατεία λειτούργησε το καλοκαιρινό θέατρο Παράδεισος, ανεβάζοντας κωμειδύλλια, παραστάσεις κουκλοθεάτρου και Καραγκιόζη, και αργότερα εξελίχθηκε σε cafe chantant. Λίγα χρόνια μετά το κλείσιμό του, ο Μιχάλης Μαντζαβελάκης άνοιξε το πρώτο ζυθοεστιατόριο της περιοχής, με την ίδια επωνυμία, αγαπημένο στέκι γνωστών λογίων, όπως της Γαλάτειας Καζαντζάκη, της Έλλης Αλεξίου, του Ζήση Σκάρου, του Μάρκου Αυγέρη κ.ά.

Ο ικανός και οξυδερκής επιχειρηματίας, έχοντας την υποστήριξη των φίλων του, γνωστών πολιτικών (Σπ. Μερκούρη, Ελ Βενιζέλο κ.ά.), είχε αναλάβει και την αποκλειστική εκτύπωση, έκδοση και διάθεση των σχολικών βιβλίων και άλλων κρατικών εντύπων. Δημιούργησε μία εύρωστη επιχείρηση, με βιβλιοπωλείο στην οδό Πανεπιστημίου 30 και τυπογραφείο/βιβλιοδετείο στην οδό Μιλτιάδου 7. Μέσα απ' αυτές τις δραστηριότητες απέκτησε την οικονομική άνεση που του επέτρεψε ν' επεκταθεί σε αγορές ακινήτων κυρίως στην περιοχή της Δεξαμενής, αλλά και στο να μετατρέψει το ζυθοεστιατόριό του σε πολυτελές και ακριβό εστιατόριο που λειτούργησε με την επωνυμία Paradise, έως το 1940.

Και όσο απίθανο μπορεί να μας φαίνεται σήμερα, στην ανατολική πλευρά της πλατείας, τη δεκαετία του 1930, είχε διαμορφωθεί ένας χώρος σαν πισίνα, όπου τα παιδιά μπορούσαν να παίζουν και να τσαλαβουτάνε.

Η πρώτη πολυκατοικία της Δεξαμενής κτίστηκε στον Μεσοπόλεμο, από τον Μιχάλη Μαντζαβελάκη, πάνω από την ταβέρνα Ο Παράδεισος. Την είχαν ονομάσει «Βαβέλ» ή «Καραβάν Σεράι», λόγω του ετερόκλητου πλήθους που έμενε εκεί. Στη θέση της κτίστηκε το 1974 το ξενοδοχείο Saint George Lycabettus.

Η περιοχή με την πάροδο των χρόνων άλλαξε. Πυκνοκατοικήθηκε, γέμισε πολυκατοικίες με ακριβά διαμερίσματα, μοδάτα μπαράκια, πολυτελή μαγαζιά και εστιατόρια. Ο κόσμος, επίσης, άλλαξε. Τα καφενεδάκια του μπάρμπα-Γιάννη και του κυρ-Σωτήρη έκλεισαν και οι γνωστοί θαμώνες έχουν φύγει εδώ και πολλά χρόνια απ' τη ζωή. Η πλατεία όμως κατάφερε να διατηρήσει τη γραφικότητά της και να είναι μία πραγματική όαση μέσα στο κέντρο της πολύβουης συνοικίας του Κολωνακίου, προσφιλής σε μικρούς και μεγάλους.

Ένα καφεδάκι, μία μπίρα ή ένα ουζάκι στο παραδοσιακό ουζερί με τα τραπεζάκια κάτω από τα δένδρα στα ανηφορικά (ή κατηφορικά) πλαϊνά του πεζόδρομου, είναι ένα δωράκι που αξίζει να κάνει κάποιος στον εαυτό του μία όμορφη, ηλιόλουστη μέρα, οποιασδήποτε εποχής του χρόνου, ή μία καλοκαιρινή βραδιά μετά την ταινία στο cine Δεξαμενή. Με παρέα ή χωρίς, η βόλτα στη Δεξαμενή είναι πάντα ιδιαίτερα ελκυστική με τη θέα της Ακρόπολης, ακόμη και μέσα από τις πολυκατοικίες, εντυπωσιακή.

Και από πάνω, ο αγέρωχος Λυκαβηττός, πρόκληση και προτροπή για τους πιο τολμηρούς να σκαρφαλώσουν στην κορφή του για να απολαύσουν ένα από τα πιο ωραία ηλιοβασιλέματα της πόλης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βάρναλης Κώστας, ΑΝΘΡΩΠΟΙ. ΖΩΝΤΑΝΟΙ. ΑΛΗΘΙΝΟΙ, Εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα, 1990.
2. Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια. ΑΘΗΝΑ. Ιχνηλατώντας τη πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Εκδ. Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα, 2012.
3. Δρίτσα Μαργαρίτα, ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ & ΔΕΞΑΜΕΝΗ, Ανθρώπινες Ροές. Εκδ. ΦΕΡΕΝΙΚΗ, Αθήνα, 2004.
4. Παππάς Αναστάσιος, Κολωνάκι-Λυκαβηττός. Ενας Σύντομος Ιστορικός Περίπατος στο Παρελθόν. Εκδ. Σύλλογος των Αθηναίων, Αθήνα, 1991.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. urbanspeleology.blogspot.com - Τα άκρα του Αδριάνειου Υδραγωγείου (α): η δεξαμενή στο Κολωνάκι
2. arxaiologikoacharnes.wordpress.com - Αδριάνειο Υδραγωγείο