Ένα ταξίδι στην Μπελ Επόκ της Αθήνας

Αν ήμουν νεαρός στην Αθήνα της Μπελ Επόκ σίγουρα θα ήμουν λιμοκοντόρος. Ένας νεανίας χωρίς φράγκο δηλαδή, όπως περιγράφει ο Μίλτος Λιδωρίκης στο βιβλίο του «Έζησα την Αθήνα της Μπελ Επόκ», από τις εκδόσεις Polaris. Σίγουρα θα φορούσα καπέλο, όπως όλοι, το οποίο θα έβγαζα με μια ελαφριά υπόκλιση φλερτάροντας τις όμορφες Αθηναίες, που θα έκαναν τη βόλτα τους πάνω-κάτω στη σκονισμένη Σταδίου, μεταξύ Ομόνοιας και Συντάγματος.

Μπελ Επόκ (Belle Epoque), Ωραία Εποχή δηλαδή, ονομάστηκε η περίοδος περίπου από το 1875 έως και το 1914 και την κήρυξη του Ά Παγκοσμίου Πολέμου και αφορμή για αυτές τις σκέψεις αποτελούν οι πολιτιστικές δράσεις του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ), οι οποίες εμπνέονται από το εμβληματικό έργο του Λιδωρίκη. Μεταξύ των άλλων θα γίνουν τέσσερις ξεναγήσεις με δωρεάν συμμετοχή, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, υπό την επιστημονική επιμέλεια και καθοδήγηση του αρχιτέκτονα, Παναγιώτη Τουρνικιώτη, ο οποίος είχε την καλή διάθεση και όρεξη να μας ταξιδέψει στην αθηναϊκή Μπελ Επόκ, μέσα από τα ίχνη του Μίλτου Λιδωρίκη.

«Είναι μια εποχή που, με την επιρροή του Παρισιού αλλά και της Βιέννης, γνωρίζει μια μεγάλη άνθιση. Υπάρχει μια διάχυτη αισιοδοξία και το κλίμα αυτό θα το ζήσει και η Αθήνα, έστω και με τις δυσκολίες της και στη δική της κλίμακα φυσικά. Είναι μια εποχή με μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές, τεχνολογικές και πολιτικές αλλαγές, οι οποίες, βέβαια, σήμερα μας φαίνονται αυτονόητες, αλλά τότε ήταν πολύ σημαντικές: ήρθε ο ηλεκτροφωτισμός, βγήκαν στους δρόμους τα αυτοκίνητα, άνοιξαν κινηματογράφοι, ανακαλύφθηκε το ραδιόφωνο, πέταξαν τα πρώτα αεροπλάνα. Υπήρχε μια διάθεση για καλή ζωή, για πάρτι, χορούς και τραγούδια. Βέβαια, είναι άλλο να κάνει κανείς μια ξενάγηση στην Αθήνα της Μπελ Επόκ γενικά και άλλο στην Αθήνα της Μπελ Επόκ του Λιδωρίκη. Εμείς, θα κινηθούμε στα ίχνη του Λιδωρίκη», λέει ο αρχιτέκτονας. 

Η Αθηναϊκή Μπελ Επόκ σε ξενάγηση του Παναγιώτη Τουρνικιώτη με τα μάτια του Μ. Λιδωρίκη

Μια παρένθεση στη διήγηση του Π. Τουρνικιώτη για κάποιες αναφορές από το βιβλίο του Λιδωρίκη, ο οποίος κατάφερνε και αντιμετώπιζε τα πάντα με χιούμορ: 

Η σκόνη. «Αθηναϊκή πληγή» τη χαρακτηρίζει ο Λιδωρίκης. «Η σκόνη στην Αθήνα ήταν ό,τι είναι στο Λονδίνο η ομίχλη. Όλα τα σκέπαζε, τα εξηφάνιζε, τα βρόμιζε. Κοστούμι χωρίς λεκέδες ήταν σπάνιο φαινόμενο. Σπίτι ξεσκονισμένο δεν εύρισκες στην Αθήνα».

Οι υπόνομοι. «Υπόνομοι δεν υπήρχαν. Γι’ αυτό, όταν έκανε μεγάλες βροχές, όλοι οι δρόμοι που κατέβαιναν από το μέρος του Λυκαβηττού μας σερβίρανε όλων των ειδών τα ψοφίμια και το σκουπιδαριό».

Τα ουρητήρια. «Ουρητήρια δεν υπήρχαν πουθενά και πας Έλλην πολίτης θεωρούσε την θύρα του συμπολίτου του ως ιδιαίτερόν του καταφύγιον διά πάσαν χρήσιν».

Το νερό. «Σπανιότερον και από το δάκρυ της Ηούς, το μοιραζόταν ο κόσμος κατόπιν εχθροπραξιών. Το νεράκι ερχόταν μισή ώρα το πρωί και μισή ώρα το απόγευμα. Τι γινόταν τότε δεν περιγράφεται. Άγριο ξύλο, σπρωξίδια, σπασίματα σταμνιών και κανατιών».

Η Μπελ Επόκ Αθήνα του Λιδωρίκη

Ο αστός Μίλτος Λιδωρίκης (1871-1951) σπούδασε νομικά και συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, αλλά η ζωή του επρόκειτο να μοιραστεί ανάμεσα στο θέατρο και την πολιτική. Με ανθρώπους από αυτούς τους χώρους συναναστρεφόταν. Θεατρικά του έργα ανέβαιναν από την Κυβέλη και την Κοτοπούλη, ενώ διετέλεσε βουλευτής και διευθυντής της Βουλής. Ο Λιδωρίκης μεγάλωσε στα σαλόνια του Χαρίλαου Τρικούπη, αρχικά ως παιδί με τους γονείς του και στη συνέχεια ως συνεργάτης του Τρικούπη, ο οποίος ζούσε στην Ομόνοια.

Το σπίτι του Τρικούπη βρισκόταν εκεί όπου σήμερα υπάρχει το Μπάγκειον, το ξενοδοχείο η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε το 1894, από τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Τσίλερ. «Γι’ αυτό μίλησα για ίχνη. Γιατί μιλάμε κυρίως για μια Αθήνα που έχει εξαφανιστεί», λέει ο Π. Τουρνικιώτης. Η Ομόνοια ήταν η πιο λαμπρή πλατεία της Αθήνας μαζί με εκείνη του Συντάγματος. Μια ζωντάνια παντού. Καφέ και μπιραρίες λειτουργούσαν όλο το 24ωρο, ενώ απέναντι από το σπίτι του Τρικούπη βρισκόταν το Θέατρο Ομόνοια, στο οποίο πρωτοέπαιξε η Κυβέλη και αργότερα έφτιαξε το δικό της θέατρο η Κοτοπούλη.

«Γεμάτη η Αθήνα από κέντρα διασκεδάσεως. Υπόγεια, ισόγεια, ανώγεια. Το νυκτερινό γλέντι, ελεύθερο μέχρι πρωίας και για όλα τα βαλάντια. Κανένας περιορισμός! Ελευθερία έρωτος και δράσεως καθ’ όλην την γραμμήν, από της πλατείας του Συντάγματος έως στην Ομόνοια. Το ίδιο στην οδό Αιόλου. Στην οδόν Αθηνάς επίσης», γράφει ο Λιδωρίκης. Είναι η εποχή, σημειώνει ο Π. Τουρνικιώτης, που ανεβαίνει στη σκηνή η «Παριζιάνα» του Μπεκ, το 1903, με την Κυβέλη, ένα έργο που εξυμνεί την απελευθέρωση, και τη σεξουαλική απελευθέρωση, τη χαρά της ζωής.

Όταν ο Τρικούπης αναγκάστηκε να φύγει από το σπίτι της Ομόνοιας, πήγε σε ένα σπίτι που βρισκόταν στη συμβολή της Ακαδημίας με τη Μαυρομιχάλη. Το κτίριο αυτό δεν υπάρχει πια, στη θέση του βρίσκεται μια πολυκατοικία της εποχής του Μεσοπολέμου, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βασίλειου Κασσάνδρα. Διαγωνίως απέναντι από εκείνο το σπίτι του Τρικούπη βρισκόταν το σπίτι του Τσίλερ, με δύο εισόδους, από τη Μαυρομιχάλη και την Ακαδημίας. Ο Μίλτος Λιδωρίκης ζούσε στην Πανεπιστημίου 10, σε ένα σπίτι με 10 παράθυρα, που είχε φτιάξει ο παππούς του το 1840. Ακριβώς απέναντι βρίσκονταν οι βασιλικοί στάβλοι, εκεί όπου σήμερα βλέπουμε το πολυκατάστημα Attica. Και δίπλα στο σπίτι του Λιδωρίκη βρίσκεται το σπίτι στο οποίο κατοίκησε η οικογένεια του Ερρίκου Σλήμαν από το 1881 έως το 1926, σε σχέδια Τσίλερ, ένα από τα ελάχιστα κτίρια της εποχής που υπάρχουν ακόμη: το σημερινό Νομισματικό Μουσείο.

Βάσει της απογραφής, το 1880 η Αθήνα είχε 63.000 κατοίκους. Έφτασαν τους 98.000 το 1900 και τους 142.000 το 1907. Εκτός από τις εύπορες τάξεις που ντύνονταν στα μοντέρνα καταστήματα της Ερμού και διασκέδαζαν στα διάφορα σαλόνια και στα σικ νυχτερινά κέντρα, ο Λιδωρίκης μας παρουσιάζει και μια πολύ πλούσια ποικιλία πλανόδιων τύπων, εκ των οποίων οι πλέον συμπαθείς είναι, ίσως, οι πλανόδιοι μουσικοί. Όπως ο Μαρίνος, «Ιταλός την καταγωγήν αλλά Ρωμιός σε όλα του. Ο Μαρίνος για δεκάδες χρόνια ακούραστα γύριζε μέσα στην Αθήνα από την μίαν άκρη της έως την άλλη. Για κάμποσα έτη συνοδεύετο και από την ορχήστρα του, κιθάρα, μαντολίνο. Στο κύλισμα όμως των χρόνων η τριμελής ορχήστρα λιγόστευσε, και στο τέλος ο αγαθός βιολιτζής περιεφέρετο μόνος του, ερείπιον και ανεπιθύμητος», αναφέρει ο Μ. Λιδωρίκης.

«Εάν έβλεπες μια φωτογραφία από το καφέ του Ζαχαράτου, θα νόμιζες ότι επρόκειτο για κάποιο καφέ της Βιέννης», διαβεβαιώνει ο Π. Τουρνικιώτης. Ο Ζαχαράτος, λέει, είχε καφέ και στην Ομόνοια και στο Σύνταγμα. Γεμάτο καφενεία και ξενοδοχεία ήταν το Σύνταγμα, καθώς και από μέγαρα πλουσίων. Υπήρχαν τα βασιλικά ανάκτορα (η σημερινή Βουλή) και απέναντι η οικία Δημητρίου, ένα έργο του Χάνσεν, που θα αγοραστεί από ξενοδόχους οι οποίοι θα το μετατρέψουν στη Μεγάλη Βρετανία, η οποία θα αναπτυχθεί περισσότερα τα επόμενα χρόνια.

Στη Σταδίου, τον δρόμο-βόλτα των Αθηναίων, όπου περνούσε και ιππήλατο τραμ, κατασκευάστηκε η οικία Αθηνογένους, ιδιοκτησία του τραπεζίτη Αθηνογένη. Άντεξε στα χρόνια και υπάρχει και σήμερα. Άντεξε, τρόπος του λέγειν, γιατί χωρίς φροντίδα τίποτα δεν αντέχει. Θα το δείτε στη Σταδίου 50, ερειπωμένο, καμένο, εγκαταλειμμένο. Ίδια εικόνα και απέναντι, στο νούμερο 47, εκεί όπου στα χρόνια της Μπελ Επόκ έζησε η οικογένεια του Αλέξανδρου Σούτσου. Αυτό, κατά πώς λέγεται, πρόκειται κάποια στιγμή να αξιοποιηθεί, να γίνει, ίσως, μουσείο θεάτρου.

Η Πανεπιστημίου ήταν το βουλεβάρτο των Αθηνών, αναφέρει ο Π. Τουρνικιώτης. Απέναντι από το σημερινό Αρσάκειο (που τότε ήταν σχολείο θηλέων) βρισκόταν το σχολείο του Λιδωρίκη, το Σχολείο του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, μετέπειτα Κτηματική Τράπεζα, που είχε διευθυντή τον Σπυρίδωνα Μωραΐτη. Στην Πανεπιστημίου 23, στη γωνία με την Εδουάρδου Λω, ένα από τα πιο εμβληματικά κτίρια της Αθήνας. Το μέγαρο Σερπιέρη, ιδιοκτήτη των ορυχείων του Λαυρίου, που ολοκληρώθηκε το 1884. Ένα σπίτι με σπουδαίες τοιχογραφίες, που τα σαλόνια του ήταν πάντα γεμάτα για δεξιώσεις, χορούς, συζητήσεις για την πολιτική και την τέχνη, καθώς ο Ιωάννης Βαπτιστής Σερπιέρης, ήταν τόσο καλός οικοδεσπότης για την «καλή κοινωνία», όσο σκληρός ήταν για τους εργάτες του. Το κτίριο αυτό στη συνέχεια στέγασε την Αγροτική Τράπεζα και πιο μετά την Πειραιώς και μπορείτε να το θαυμάσετε και σήμερα.

Το τέλος της Αθηναϊκής Μπελ Επόκ 

Η Μπελ Επόκ πήρε το όνομά της αρκετά χρόνια μετά την εποχή της, τη δεκαετία του 1930. Όλα τελείωσαν απότομα, άτσαλα, λέει ο Π. Τουρνικιώτης. Ο Λιδωρίκης θα πάει εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους και λίγο αργότερα θα ξεσπάσει ο καταστροφικός Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μετά, για την Ελλάδα, θα έρθει και η Μικρασιατική Καταστροφή. Τι κατάλαβα εγώ; Ότι ήταν το τέλος της «χαράς της ζωής» για όλη την Ευρώπη, για όσους, τουλάχιστον, την έζησαν, γιατί για τους περισσότερους ήταν πιθανότατα κάτι σαν έργο, σαν μια παράσταση που παιζόταν από τους πιο φημισμένους ηθοποιούς, αλλά σε περιορισμένους ρόλους.

Info:
Μέχρι τις 10/9 θα συνεχίζεται η έκθεση φωτογραφίας στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα» Δήμου Αθηναίων, σε συνεργασία με τη Ζωζώ Λιδωρίκη-Αρχείο Αλέκου Λιδωρίκη, που θα αποτυπώνει σε επιτοίχιες εκτυπώσεις υλικό από το βιβλίο του Μίλτου Λιδωρίκη. Με ελεύθερη είσοδο, Τρίτη - Παρασκευή, 11.00 – 19.00, Σάββατο – Κυριακή, 10.00 – 15.00, Ηρακλειδών 66 και Θεσσαλονίκης - Θησείο, 2103414466.