Αρχείο της ΕΡΤ: Όταν η μνήμη συναντάει το μέλλον

Και ξαφνικά ένα βράδυ, στην ΕΡΤ2, ο χρόνος γύρισε πίσω και αρχίσαμε να βλέπουμε «Αστροφεγγιά», «Καλλιτεχνικό καφενείο», τις ανεπανάληπτες εκπομπές του Φρέντυ Γερμανού, του Γιώργου Παπαστεφάνου και τόσα άλλα από το πολύτιμο αρχείο της ΕΡΤ. Ήταν μια υπέροχη ιδέα της managing director, της δραστήριας Κατερίνας Κασκανιώτη, που την δέχτηκαν θετικά, τόσο ο πρόεδρος, Κωνσταντίνος Ζούλας όσο και ο διευθυντής προγράμματος, ο γνωστός παραγωγός Νίνος Ελματζιόγλου. Το βάρος έπεσε στους ώμους του διευθυντή του αρχείου, Βασίλη Αλεξόπουλου. Αυτός έπρεπε να ανασύρει εκπομπές και σειρές που είχαν ψηφιοποιηθεί ή να ψηφιοποιήσει άλλες και να τις παραδώσει για προβολή. Σκέφτηκα λοιπόν να τον επισκεφτώ, να μιλήσω μαζί του και να δω από κοντά τις εγκαταστάσεις του ψηφιοποιημένου αρχείου.

Είχα εργαστεί στην ΕΡΤ στη δεκαετία του ’80 και επειδή χρειαζόμουν ηχητικά εφέ για τα θεατρικά που έκανα, πήγαινα συχνά στο αρχείο, το οποίο ήταν τότε ένα τεράστιο δωμάτιο με βιβλιοθήκες που είχαν αρχειοθετημένους δίσκους και μπομπίνες. Για να βρω αυτό που ήθελα, έπρεπε να ανοίξω τεράστια βιβλία, να βρω τον κωδικό αριθμό, μετά πήγαινα στις βιβλιοθήκες και, ενώ έψαχνα, προσευχόμουν για δύο πράγματα: πρώτον να μην έχει πάρει κάποιος άλλος τον δίσκο που ήθελα και δεύτερον να είναι σε καλή κατάσταση το βινύλιο που θα έπαιζα!

Θυμάμαι ότι στο «Τρίτο στεφάνι» παίζαμε τη «Ραμόνα» από το δεύτερο κουπλέ, γιατί ο δίσκος είχε σπάσει στην άκρη και δεν μπορούσαμε να τον παίξουμε από την αρχή. Θυμάμαι τους τεχνικούς εκείνης της εποχής να ρίχνουν οινόπνευμα στα ταλαιπωρημένα βινύλια για να μην κάνουν σκρατς. Και τέλος, θυμάμαι ιστορίες για παραγωγούς και υπαλλήλους που έπαιρναν στο σπίτι τους ταινίες και σπάνιους δίσκους και δεν τους επέστρεφαν ποτέ. Το αρχείο της ΕΡΤ έμοιαζε τότε σαν ένα παλιό μεσαιωνικό μοναστήρι, όπως εκείνο που περιγράφει ο Ουμπέρτο Έκο στο «Όνομα του ρόδου»: Στην τεράστια βιβλιοθήκη του, οι μοναχοί διέσωζαν, κατέστρεφαν, εξαφάνιζαν ή εμπόδιζαν την πρόσβαση στα πολύτιμα βιβλία που είχαν στην κατοχή τους.

Με αυτές τις σκέψεις έφτασα στην ΕΡΤ. Μπαίνοντας, δεξιά από την είσοδο, είναι στημένο ένα installation με δύο παλιές πολυθρόνες, μια ασπρόμαυρη τηλεόραση και μια κονσόλα που έχει ενσωματωμένο ραδιόφωνο και πικ απ. Μια αναπαράσταση των ηλεκτρονικών συσκευών ήχου και εικόνας που είχαμε εκεί, γύρω στα 70s, όταν ανακαλύψαμε την τηλεόραση. Περιμένουμε με τον φωτογράφο Θανάση Καρατζά, να έρθει ο διευθυντής του αρχείου Βασίλης Αλεξόπουλος για να μας παραλάβει. Εμφανίζεται και είναι όπως τον είχα φανταστεί: χαμογελαστός, ευγενικός, με νεανικό πρόσωπο, μάτια γεμάτα περιέργεια και μακριά μαλλιά, σαν φοιτητής. Πηγαίνουμε στο γραφείο του. Στις διπλανές αίθουσες περίπου 50 συνεργάτες ακούνε παλιές ηχογραφήσεις του ραδιοφώνου, βλέπουν παλιές εκπομπές της τηλεόρασης, τις ψηφιοποιούν, σημειώνουν ημερομηνίες και συντελεστές και τις καταχωρούν με τίτλους και κωδικούς αριθμούς.

Ο Βασίλης Αλεξόπουλος μιλάει για το αρχείο της ΕΡΤ και την ψηφιοποίησή του

«Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από την τουρκική κατοχή της Κύπρου και 50 χρόνια από τη μεταπολίτευση. Δεκάδες φορείς και οργανισμοί ετοιμάζουν εκδηλώσεις και όλοι ζήτησαν να συμμετέχει και η ΕΡΤ με το αρχείο της. Αυτό και μόνο δείχνει πόσο απαραίτητο είναι να υπάρχει αυτό το αρχείο, όχι σαν μουσειακό υλικό, αλλά σαν κομμάτι της Ιστορίας. Είναι μια πηγή ήχων και εικόνων που συμπληρώνει την Ιστορία. Για να σας πω ένα παράδειγμα, οι σημερινοί 60άρηδες, όταν ήταν μαθητές έμαθαν για το Νόμπελ του Γιώργου Σεφέρη από κάποια δημοσιεύματα στις εφημερίδες της εποχής. Σήμερα, ένας μαθητής που θέλει να μάθει για το Νόμπελ του Σεφέρη, χάρη στο ψηφιοποιημένο αρχείο, έχει στη διάθεσή του σε εικόνα και ήχο όλη την τελετή της απονομής, τον λόγο που εκφώνησε ο ποιητής και τον Μίκη Θεοδωράκη να παίζει τα τραγούδια του!»

Πώς ξεκίνησε η ιστορία της ψηφιοποίησης; 
Γύρω στο 2005, σε όλο τον κόσμο κρατικοί, αλλά και ιδιωτικοί φορείς, άρχισαν να δαπανούν τεράστια κονδύλια για να ψηφιοποιήσουν τα αρχεία τους. Έλα όμως που το 2015 αρχίζει μια άλλη διαχείριση των files, που την ακολούθησε και η ΕΡΤ. Το 2019, με απόφαση του Κωνσταντίνου Ζούλα δαπανήθηκε 1 εκατ. ευρώ για την ψηφιοποίηση του αρχείου. Με τον κορωνοϊό αυξήθηκε η χρήση των files και βρεθήκαμε μπροστά σε ένα μεγάλο προβληματισμό. Αφού τα πάντα ήταν πλέον ψηφιακά, ποια η σημασία και ο ρόλος του αρχείου; Η σημασία του αρχείου είναι η αναζήτηση και η έγκυρη τεκμηρίωση. Το αρχείο ψάχνει, τεκμηριώνει ημερομηνίες και συντελεστές και κατατάσσει σε κατηγορίες το περιεχόμενο, είτε καλλιτεχνικό είτε πολιτικό είτε αθλητικό.

Φημολογείται ότι παλιά δεν δίστασαν να γράψουν ποδοσφαιρικούς αγώνες πάνω σε ταινίες που περιείχαν σπάνιο καλλιτεχνικό υλικό.  
Συνέβη και αυτό. Όπως συνέβη και μια μεγάλη κλοπή πρωτότυπων ταινιών και βίντεο. Βλέπουμε ιδιωτικά κανάλια να παίζουν αρχειακό υλικό που είναι πολλά χρόνια πριν από την ίδρυσή τους. Πού το βρήκαν; Για μένα αυτό είναι απαράδεκτο νομικά και ηθικά, να παίζεις υλικό που δεν έχεις ποτέ παράξει.

Υπονοείτε την ενέργεια του Νίκου Μαστοράκη που παίζει VHS;
Όχι. Τα VHS δεν είναι πρόβλημα. Δεν μπορούν να παιχτούν από την τηλεόραση, θα έχουν τεχνικά προβλήματα. Εγώ μιλάω για τα ιδιωτικά κανάλια που παίζουν προγράμματα σε υψηλή ανάλυση! Πού τα βρήκαν;

Στο Μοναστηράκι;
Μπορεί.

Εσείς σε τι κατάσταση παραλάβατε το αρχείο;
Παρόλο που τότε δούλευαν με πρωτόγονες συνθήκες, υπήρχε μια οργάνωση – και εδώ θα πρέπει να ευχαριστήσω όλους όσοι εργάστηκαν πριν από μένα γιατί είχαν κάνει καταπληκτική δουλειά, βρήκα λοιπόν μια άρτια υλικοτεχνική οργάνωση. Αλλά δεν υπήρχε εύκολη πρόσβαση. Τα αρχεία ήταν σε βιβλιοθήκες, οι πληροφορίες ήταν γραμμένες με το χέρι ή σε γραφομηχανή, η ποιότητα των ταινιών και των δίσκων ήταν σε κακή κατάσταση και το χειρότερο από όλα, η πρόσβαση ήταν πολύ δύσκολη. Ενώ τώρα με την ψηφιοποίηση διορθώθηκε η ποιότητα, τεκμηριώθηκε το υλικό, προστέθηκαν αρχεία και η πρόσβαση έγινε όχι μόνο εύκολη, αλλά έχει και μεγάλη ποικιλία. Τώρα, όταν πατάς «Χατζιδάκις» έχεις εικόνα, ήχο, παρτιτούρες, δημοσιεύσεις, συνεντεύξεις, τα πάντα.

Πόσο υλικό έχει ψηφιοποιηθεί;
Αυτή τη στιγμή έχει καταλογραφηθεί το 90% του υλικού που ήδη υπήρχε. Ταυτόχρονα όμως ενσωματώνουμε στο παλιό και το καινούργιο υλικό που έρχεται.

Και πώς γίνεται αυτό;
Θα σας πω. Φανταστείτε ότι υπάρχουν χιλιάδες κουτάκια που κάθε χρόνο ενημερώνονται με τα νέα πολιτικά γεγονότα, με τις πορείες που έγιναν για διάφορα θέματα, με τις απεργίες, τις διαδηλώσεις, με κοινωνικά και καλλιτεχνικά γεγονότα. Όλα αυτά είναι η σύγχρονη Ιστορία των ανώνυμων ανθρώπων, δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε, μπαίνουν κάθε χρόνο στη βάση δεδομένων ανάλογα με το θέμα. Γίνεται, ας πούμε, μια εικαστική έκθεση. Την περνάμε στο αρχείο όχι μόνο σαν εικόνα, αλλά τεκμηριώνουμε τη χρονολογία, τον χώρο που έγινε η έκθεση και την τεχνοτροπία, τις τάσεις που ακολούθησε ο καλλιτέχνης. Οι άνθρωποι που δουλεύουν εδώ, οι τεκμηριωτές και οι αρχειονόμοι, δεν είναι τυχαίοι, έχουν γνώσεις και πολυεπίπεδη μόρφωση για να μπορέσουν να κάνουν τη δουλειά τους σωστά.

Το αρχείο της ΕΡΤ δεν είναι μουσειακό υλικό. Είναι πηγή εικόνων και ήχων που συμπληρώνει την ιστορία

Πώς έγινε και ασχοληθήκατε με το αρχείο; Κάνατε μικρός συλλογές από σπιρτόκουτα ή από δημοσιεύματα και σας έμεινε το κουσούρι;
(Χαμογελάει) Τίποτα από αυτά. Απλώς, σαν φοιτητής στην Αμερική, δούλεψα στο αρχείο της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου. Εκεί σημείωνα τα βιβλία που δανείζονταν οι φοιτητές και ενημέρωνα τις καρτέλες όταν τα επέστρεφαν. Έτσι ήρθα σε επαφή με κάτι που δεν είχα δει στην Ελλάδα, την αρχειοθέτηση. Στην Ελλάδα δεν κρατάμε εύκολα αρχεία. Όταν, λοιπόν, ήρθα στην ΕΡΤ ενδιαφέρθηκα αμέσως για τον τομέα του αρχείου και όταν ανέλαβα Διευθυντής, μαζί με τους συνεργάτες μου, πήραμε το ήδη υπάρχον υλικό και βάλαμε την τεχνογνωσία και την σύγχρονη οργάνωση.

Πώς εξηγείτε την επιτυχία της επαναπροβολής του αρχείου της ΕΡΤ; 
Πάντα το παρελθόν ιντριγκάρει. Πάντα θα καθόμαστε και θα βλέπουμε παλιές φωτογραφίες, παλιές ταινίες, παλιές αγαπημένες εκπομπές. Δεν είναι μόνο νοσταλγική, είναι και συγκριτική διαδικασία. Να δούμε πώς ζούσαν, τι έλεγαν, τι επιτρεπόταν και τι δεν επιτρεπόταν στην παλιά εποχή και να το συγκρίνουμε με τη σημερινή. Βέβαια, επειδή λίγοι θα δούνε μιάμιση ώρα ασπρόμαυρο τον Θεοδωράκη στον Λυκαβηττό, τον τελευταίο καιρό αναπτύσσονται πολύ τα footage. Αυτό είναι και το σύγχρονο στοίχημα του αρχείου. Να πάρει μικρά αποσπάσματα από μεγάλα καλλιτεχνικά, κοινωνικά, επιστημονικά, ιστορικά γεγονότα και να τα διοχετεύσει στην κοινωνία.

Σας πρότειναν ποτέ να προσθέσετε, να αφαιρέσετε ή να αλλοιώσετε ένα  αρχείο;
Με πλήρη εντιμότητα σας λέω πως, στα 13 χρόνια που είμαι διευθυντής, ούτε σε εμένα ούτε στους συνεργάτες μου έγινε ποτέ πρόταση να κόψουμε ή να επέμβουμε σε κάποιο αρχείο.

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να δημιουργήσει μια ψεύτικη εικόνα, ένα ψεύτικο αρχείο;
Στο Άμστερνταμ κάθε χρόνο γίνεται ένα συνέδριο όπου δείχνουν όλες τις νέες τεχνολογίες, τις καινούργιες εφαρμογές που αφορούν, μεταξύ άλλων, και τα αρχεία. Όταν λοιπόν πρωτοείδα το μοντέλο της τεχνητής νοημοσύνης που παρουσίασαν εκεί οι μεγάλες εταιρείες, δεν σας κρύβω ότι φοβήθηκα για τη χρήση του. Θεωρητικά, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να κάνει τα πάντα. Θα πρέπει λοιπόν να μπουν κανόνες σε παγκόσμιο επίπεδο. Γιατί σε μερικές περιπτώσεις η τεχνητή νοημοσύνη βοηθάει. Πρέπει όμως να δούμε ποια είναι τα συν και ποια είναι τα πλην και πρέπει να υπάρχει έλεγχος. Δεν είναι όμως εύκολο για τον άνθρωπο να ελέγξει μια πανέξυπνη μηχανή. Χρειάζονται να παρθούν μέτρα, τεχνολογικά και νομοθετικά.

Αυτή τη στιγμή πού βρίσκονται μαζεμένα τα αρχεία;
Θέλετε να πάμε να σας δείξω;

Δεν κρατιόμαστε από την περιέργεια!

Παίρνουμε το ασανσέρ και κατεβαίνουμε στο υπόγειο. Εδώ στα έγκατα του κτιρίου της ΕΡΤ, μέσα σε πανύψηλες βιβλιοθήκες, έχουν συγκεντρωθεί όλοι οι ήχοι και οι εικόνες που καταγράφηκαν από το 1900 και μετά. Δέος με πιάνει καθώς προχωράμε στους ατελείωτους διαδρόμους. Ο χώρος είναι μοντέρνος, κλιματίζεται – σε ένα σημείο είναι κρύος σαν ψυγείο κι οι υπάλληλοι δουλεύουν φορώντας χοντρά πουλόβερ και σακάκια, αλλού υπάρχει ο «φούρνος» όπου μπαίνουν οι παλιές ταινίες και ζεσταίνονται; Ψήνονται; Δεν κατάλαβα ακριβώς, πάντως γίνεται μια ειδική διαδικασία για να μην καταστραφούν οι μπομπίνες, οι ταινίες, οι κασέτες, τα βινύλια.

Πρέπει να διατηρηθούν σε καλή κατάσταση μέχρι να ψηφιοποιηθούν. Σε κάποιες από αυτές τις μπομπίνες υπάρχουν καταγεγραμμένες οι φωνές της Παξινού, της Λαμπέτη, του Χορν, υπάρχουν ταινίες και συνεντεύξεις με τη Μαρία Κάλλας, τη Μελίνα, την Αλίκη, την Τζένη, υπάρχουν οι σκηνές από το Πολυτεχνείο, από την εισβολή στη μαρτυρική Κύπρο, εικόνες από επιδείξεις μόδας και από διαδηλώσεις. Όλη η σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας, όλα αυτά τα πολύτιμα ντοκουμέντα σε ήχο και εικόνα, περιμένουν τη σειρά τους για να ψηφιοποιηθούν.  

«Ξέρετε, τη στιγμή που ένα αναλογικό αρχείο γίνεται ψηφιακό, καταστρέφεται. Παύει να υπάρχει σαν αναλογικό, γίνεται ψηφιακό. Αυτό μπορεί να ακούγεται λίγο τραγικό, αλλά σκεφτείτε πόση ζωή του δίνει η ψηφιοποίηση, θα υπάρχει εκεί για πάντα, αιώνιο!», μας λέει ο Βασίλης Αλεξόπουλος και τα μάτια του λάμπουν.

Προσπερνάμε τα αρχεία της τηλεόρασης και φτάνουμε στους διαδρόμους με τις μπομπίνες του ραδιοφώνου. «Εδώ είναι όλο το αρχείο του Τρίτου Προγράμματος!» λέει. Κοιτάζω με συγκίνηση τα κλειστά κουτιά, κάπου εδώ θα υπάρχουν και οι δικές μου εκπομπές για το Ρεμπέτικο, το «Τρίτο στεφάνι», τα ραδιοφωνικά του Γιώργου Μανιώτη, παραστάσεις με τον Ευγένιο Σπαθάρη.

Ετοιμάζει η ΕΡΤ κάποιο αφιέρωμα για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Σπαθάρη;
Ήδη ψηφιοποιούνται τα επεισόδια της «Οδύσσειας» που είχε κάνει ο Σπαθάρης το 1986 και θα μεταδοθούν σύντομα από το ΕΡΤ-KIDS!

Με γεμίζει χαρά που μικροί και μεγάλοι θα δουν, σχεδόν 40 χρόνια μετά, αυτό το αριστούργημα!

Ο Βασίλης Αλεξόπουλος είναι αεικίνητος και γεμάτος όρεξη να μας εξηγήσει τα πάντα. Εγώ όμως έχω αρχίσει να κουράζομαι και δεν σας κρύβω, πάντα όταν ανεβαίνω στην ΕΡΤ, φορτίζομαι συναισθηματικά. Έζησα το ωραιότερο κομμάτι από τα νιάτα μου εκεί, τις πιο όμορφες και δημιουργικές στιγμές.

Μια τελευταία ερώτηση: Ποιο είναι το πιο παλιό αρχείο που έχει η ΕΡΤ;
Ελάτε να σας δείξω.

Πηγαίνουμε σε έναν υπολογιστή και μας δείχνει ένα μικρό ασπρόμαυρο φιλμάκι. Δείχνει ένα καΐκι στον Βόσπορο να διασχίζει την παραλία του Πέραν. Προσπερνάει ακρογιαλιές που τώρα πια θα έχουν αλλάξει, αρχοντικά που τώρα ίσως έχουν ρημάξει, ανθρώπους που τώρα πια έχουν χαθεί στη δίνη του χρόνου. Ποιος ξέρει τι απέγιναν ο καπετάνιος και οι επιβάτες του; Ποιος ξέρει τι απέγινε και το ίδιο το καΐκι; Το μόνο που απόμεινε είναι αυτό το φιλμ που τραβήχτηκε το 1900, το πήρε η ΕΡΤ, το επεξεργάστηκε, το ψηφιοποίησε, το τεκμηρίωσε και το διέσωσε για να μπορούμε να το βλέπουμε 120 χρόνια μετά. Αυτό είναι και η πιο σπουδαία προσφορά του αρχείου της ΕΡΤ. Δεν είναι απλά ένα μουσείο με ήχους και εικόνες, είναι και μια κάψουλα μνήμης που ταξιδεύει στον χρόνο, μια παρακαταθήκη για το μέλλον.

*Ακούστε εδώ τα Podcast «Μυθικά Πρόσωπα» του Γιώργου Παυριανού