Γιατί η Ελευσίνα αποτελεί ξεχωριστή επιλογή για Πολιτιστική Πρωτεύουσας της Ευρώπης;

Στις 4 Φεβρουαρίου 2023 η Ελευσίνα ανακηρύχθηκε επίσημα Πολιτιστική Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Είναι η τέταρτη κατά σειρά ελληνική πόλη που θα τύχει αυτής της τιμητικής διάκρισης, μετά την ανάδειξη της Αθήνας (1985), της Θεσσαλονίκης (1997) και της Πάτρας (2007). Όμως η ανάδειξη του αρχαίου χώρου όπου τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια επί αιώνες ως Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα αποτελεί μιαν όλως ξεχωριστή επιλογή. 

Σε πρώτη ματιά η Ελευσίνα δεν αποκαλύπτει στον σημερινό επισκέπτη ούτε τη μαγεία του τοπίου ούτε την ιστορικότητα των μνημείων που τα διέκριναν κάποτε. Πράγματι η περιοχή έχει υποστεί τις συνέπειες μιας άναρχης εκβιομηχάνισης και της συνακόλουθης περιβαλλοντικής ρύπανσης, ενώ η ισοπέδωση κάθε αρχαίου κτίσματος που κοσμούσε παλιά τον ιερό λόφο είναι σχεδόν ολοκληρωτική. Η δε σημερινή πόλη της Ελευσίνας παραμένει χαμηλών τόνων και δεν διακρίνεται για την αρχιτεκτονική της ιδιαιτερότητα. Τότε γιατί αυτή η επιλογή;

Η απάντηση χάνεται, όπως για τόσα μέρη στη χώρα μας, στα βάθη των αιώνων. Πράγματι για πάνω από δύο χιλιετίες η Ελευσίνα φιλοξενούσε μία ιεροτελεστία που δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική γιορτή αλλά αποτελούσε την πεμπτουσία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και φιλοσοφίας. Ο μυστηριακός χαρακτήρας των Ελευσίνιων Μυστηρίων αφορούσε τη ζωή και τον προβληματισμό του ανθρώπου μπροστά στον θάνατο, στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα με την ελληνική ύπαρξη. Παράλληλα, όμως, είναι στοιχεία κοινά για κάθε άνθρωπο έξω από τον ελληνικό κόσμο κι επομένως συνεκτικός κρίκος για όλο το ανθρώπινο γένος. Oι πολίτες της αρχαίας Αθήνας και των άλλων ελληνικών πόλεων στα Ελευσίνια Μυστήρια εκπροσωπούσαν όχι μόνο τους ίδιους αλλά ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Πώς συνδέθηκε η Ελευσίνα με την τέλεση των Μυστηρίων της Δήμητρας-Μητέρας και της Περσεφόνης-Κόρης; Σύμφωνα με έναν Ομηρικό Ύμνο της προ-ομηρικής εποχής του 9ου αιώνα π.Χ., η Δήμητρα απουσιάζει και η Περσεφόνη έχει φύγει στο Νύσιον Πεδίον, κοντά στην Ελευσίνα. Ξαφνικά η γη ανοίγει και ο Άδης, ο χθόνιος αδελφός του Δία και βασιλιάς του Κάτω Κόσμου που έχει ερωτευθεί την όμορφη Κόρη Περσεφόνη, προβάλει με το άρμα του, την αρπάζει και φεύγει μαζί της στο βασίλειο των νεκρών. Τους θρήνους της Κόρης ακούει η Εκάτη, κόρη κι αυτή της Δήμητρας, που όμως δεν βλέπει τον απαγωγέα. Ο μόνος που τα βλέπει και τα ακούει όλα είναι ο Ήλιος. Η Μητέρα Δήμητρα όταν μαθαίνει τα θλιβερά νέα πετά το διάδημα της θεάς, φορά πένθιμα ρούχα και περιπλανιέται επί εννέα μέρες. Τη δέκατη ημέρα, μαζί με την Εκάτη, επισκέπτεται τον Ήλιο από τον οποίο μαθαίνουν την ταυτότητα του απαγωγέα. Η θλίψη της Δήμητρας γίνεται θυμός. Εγκαταλείπει τους θεούς και έρχεται στην Ελευσίνα όπου τη βρίσκουν οι κόρες του βασιλιά Κελεού και την παίρνουν στο παλάτι να φροντίζει τον μικρό αδελφό τους, τον Δημοφώντα.

Η Δήμητρα συμπαθεί το μικρό παιδί και θέλει να το κάνει αθάνατο – το βάνει πάνω στη φωτιά! Η βασίλισσα Μετάνειρα δεν αναγνωρίζει τη θεά και όταν έντρομη βλέπει το παιδί της να καίγεται της μιλά απότομα. Η Δήμητρα την επιπλήττει και μαζί με αυτήν και ολόκληρη την ανθρωπότητα: «Νηϊδες άνθρωποι και αφράδμονες», «ανόητοι άνθρωποι και άφρονες!» Αποσύρεται στον ναό της Ελευσίνας και δεν αφήνει κανένα φυτό να φυτρώσει στη γη. Ο τόπος ερημώνει και οι άνθρωποι σταματούν να προσφέρουν θυσίες στους θεούς. Καθώς η κατάσταση χειροτερεύει, ο Δίας στέλνει τον μαντατοφόρο θεό Ερμή στον αδελφό του, Άδη, με εντολή να επιστρέψει την Περσεφόνη στη μητέρα της. Ο Άδης δέχεται αλλά δίνει κρυφά στην Περσεφόνη έναν σπόρο ροδιού που την υποχρεώνει να επιστρέψει ξανά  στον Άδη. Έτσι, τέσσερις μήνες τον χρόνο η Περσεφόνη θα βασιλεύει στον Κάτω Κόσμο χωρίς να επηρεάζει την καρποφορία. Η Περσεφόνη ανεβαίνει με τον Ερμή στο άρμα του Άδη και επιστρέφει στη γη. Μητέρα και Κόρη ξανασμίγουν. Η θεά Δήμητρα αφήνει τα φυτά να βλαστήσουν και πάλι.

Αλλά τι ήταν ακριβώς τα Ελευσίνια Μυστήρια; Αν και δεν μας είναι γνωστό γιατί καλύπτονταν από τον νόμο της σιωπής, είναι δυνατόν να τα αναπαραστήσουμε, ως έναν βαθμό. Τελούνταν σε δύο φάσεις. Σε μία προκαταρκτική διαδικασία μύησης, τον Απρίλιο, οι μυούμενοι εισάγονταν σε κάποιο ιερό μυστικό. Σύμφωνα με αρχαίους συγγραφείς τα Μικρά Μυστήρια λάμβαναν χώρα στις όχθες του Ιλισού και σχετιζόταν με τον Διόνυσο και τον γάμο της Περσεφόνης στον Άδη. Οι μυημένοι λούζονταν στα κρύα νερά του ποταμού όπου γινόταν θυσίες ζώων. Το ιερατείο της Ελευσίνας συμμετείχε στις τελετές και προετοίμαζε ένα ιερό ποτό, τον κυκεώνα, που προανάγγελλε τα Μεγάλα Μυστήρια για τον Σεπτέμβριο.

Νωρίς το πρωί στα τέλη Σεπτεμβρίου μία πομπή από περίπου τριάντα χιλιάδες ψυχές ξεκινούσε από την Ιερά Οδό και μετά από πορεία δεκαοκτώ χιλιομέτρων έφτανε το δειλινό στην Ελευσίνα. Πρέπει να ήταν μία μαγική εικόνα όταν φθάνοντας κατάκοποι αγνάντευαν από ψηλά το ηλιοβασίλεμα. Την επόμενη μέρα άρχιζαν τα Μεγάλα Μυστήρια στην Ελευσίνα για όσους είχαν μυηθεί στα Μικρά Μυστήρια πριν πέντε μήνες. Αυτοί θα συμμετείχαν στην εποπτεία, μία τελετή ανώτερη από τη μύηση, όπου θα τους αποκαλυπτόταν το μεγάλο μυστικό – πιθανόν μία μορφή οράματος για την οποία δεν έχουμε σαφή ιδέα. Ο νόμος της σιγής ίσχυε από τη στιγμή που οι μύστες συγκεντρώνονταν στο ιερό κι έτσι το άρρητο μυστικό δεν έφτασε ποτέ σε μας.

Πάντως γνωρίζουμε ότι οι μυημένοι έφεραν κλαδιά μυρτιάς, κρατούσαν αναμμένες δάδες και κραύγαζαν «Ίακχος!» –  ένα άλλο όνομα του Διόνυσου. Είχαν νηστεύσει εννέα μέρες και τη δέκατη είχαν πιει τον κυκεώνα. Στην τελετή θα πρέπει να ήταν έντονο το μυστηριακό στοιχείο. Ο ομφαλός της Ελευσίνας ήταν ένας τόπος λατρείας που συμβόλιζε, όπως και στους Δελφούς, το δεσμό ουρανού και γης – στην Ελευσίνα βέβαια ήταν ο δεσμός του κάτω κόσμου με τον ουρανό και τη γη. Οι μυημένοι συγκεντρώνονταν στο Τελεστήριο όπου ιερουργούσε ο Ιεροφάντης. Μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε για την εποπτεία. Φαίνεται ότι προμήνυε τη γέννηση, στη φωτιά, του γιου της Περσεφόνης. Όπως η θεά Δήμητρα είχε βάλει το μικρό Δημοφώντα στη φωτιά για να τον κάνει αθάνατο, έτσι και η γέννηση μέσα στο θάνατο ήταν δυνατή. Οι μυούμενοι είχαν την αίσθηση ότι συμμετείχαν σε ένα όραμα μακαριότητας.

Το είχαν δει πραγματικά ή ήταν ψευδαίσθηση; Δίχως άλλο υπήρχε έντονο υποκειμενικό στοιχείο αλλά η όλη εμπειρία δημιουργούσε ένα αίσθημα ευτυχίας και συγχρόνως ελπίδας, προσδοκίας για το μέλλον. Οι εκτιμήσεις των αρχαίων συγγραφέων για τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι ανάμεικτες. Ορισμένοι μορφωμένοι της εποχής τα θεωρούσαν ιερατική απάτη, ενώ άλλοι θρησκευτική εμπειρία με μήνυμα ελπίδας για τη μεταθανάτια ζωή. Ο Ηρόδοτος τα συνδέει με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ενώ ο Πλάτων κάνει συχνές αναφορές στα έργα «Φαίδρος», «Πολιτεία», «Συμπόσιο» και «Γοργίας». Ο Αριστοτέλης στο «Περί Φιλοσοφίας και Ποιητική» διερεύνησε την εμπειρία της εποπτείας. Ο Ισοκράτης αναφέρεται στην ελπίδα που προσφέρουν στο ανθρώπινο γένος. Ο Σοφοκλής στην τραγωδία «Τριπτόλεμος» μακαρίζει όσους κατέβηκαν στον Άδη έχοντας μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια. Το ίδιο και ο Πίνδαρος που μακαρίζει όσους τα είδαν. Ο Ευριπίδης τα αναφέρει στον Ίωνα και ο Παυσανίας περιγράφει την αρχαία Ελευσίνα. Ο Πλούταρχος αναφέρεται στα Μυστήρια στο «Βίο του Θεμιστοκλή». Η κραυγή «Ίακχος!» κυριαρχεί στην κωμωδία «Βάτραχοι» του Αριστοφάνη.  

Η πρώτη μεταλαμπάδευση των Ελευσίνιων Μυστηρίων έγινε στο ελληνοαιγυπτιακό βασίλειο των Πτολεμαίων. Ένα προάστιο της Αλεξάνδρειας ονομάστηκε Ελευσίνα και εκεί τελούσαν Μυστήρια αντίστοιχα με αυτά της Ελευσίνας. Αυτοί όμως που τα είχαν πραγματικά ενστερνισθεί ήταν οι Ρωμαίοι. Ο Κικέρων στο «Περί Νόμων» τονίζει την ελπίδα που προσφέρουν μπροστά στον θάνατο. Ο αυτοκράτορας Αύγουστος είχε μυηθεί και συμμετείχε σε αυτά μετά τη νίκη του στο Άκτιο. Αναφέρονται πολλοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες που είχαν μυηθεί στα Μυστήρια όπως ο Αδριανός, ο Αντωνίνος Πίος και ο Μάρκος Αυρήλιος. Ο Ιουλιανός ήταν μάλλον ο τελευταίος αυτοκράτορας που είχε μυηθεί. 

Το τέλος, όμως, των Ελευσίνιων Μυστηρίων δεν απείχε πολύ. Το 396 μ.Χ. οι Γότθοι με τον διαβόητο αρχηγό τους Αλάριχο εισέβαλαν στην Ελλάδα καταστρέφοντας τα πάντα στο διάβα τους. Από τα πρώτα ιερά που ισοπέδωσαν ήταν και αυτό της Ελευσίνας. Μαζί τους είχαν στρατευθεί και πολλοί μοναχοί, οι άνθρωποι με τα «μελανά ενδύματα». Είχαν μέχρι τότε περάσει περίπου δύο χιλιετίες από το 1.500 π.Χ., που είχαν λάβει χώρα οι πρώτες τελετές στο ιερό της Ελευσίνας. Η προέλευση του μύθου της Δήμητρας καθώς και οι τελετές έλκουν την καταγωγή τους από την Κρήτη – όπως μαρτυρεί ο Όμηρος στην «Οδύσσεια» και βεβαιώνει αιώνες αργότερα ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που θεωρεί την Κνωσσό κοιτίδα των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

Αυτό που παρέμεινε στην ανθρώπινη μνήμη είναι ο απόηχος μιας μυστηριακής θρησκευτικής τελετής που επηρέασε τον παγκόσμιο πολιτισμό για δύο χιλιετίες, τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό αλλά και τον ρωμαϊκό κόσμο και άφησε το αποτύπωμά της σε άλλες θρησκείες, όπως τον χριστιανισμό. Πρόσφερε στην ανθρώπινη ψυχή τη γαλήνια αντιμετώπιση του θανάτου. Τελικά, το όραμα μακαριότητας που πρόσφεραν τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι η ίδια η τελειότητα του κόσμου. Η ελπίδα να πεθαίνουν οι άνθρωποι με μεγαλύτερη σιγουριά μετά από μια καλή ζωή. Ένα πανανθρώπινο μήνυμα που θα πλανάται πάνω από την Ελευσίνα όταν θα λαμβάνουν χώρα τα καλλιτεχνικά δρώμενα που έχουν τόσο προσεκτικά προετοιμαστεί. Ελευσίνα, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης – της ενωμένης Ευρώπης.