Ο μεγάλος πνευματικός χώρος της κεντρικής Ευρώπης

Έχω ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο. Υπερβάλλω: έχω πάει στις ΗΠΑ, στο Μεξικό, στην Αυστραλία, στη Ρωσία, στη βόρεια Αφρική και έχω γυρίσει ολόκληρη την Ευρώπη. Δεν έχω πάει στην Κίνα - θα πάω κι εκεί. Για μένα, το ωραιότερο, το πιο πνευματικό κομμάτι της γης είναι η Κεντρική Ευρώπη, η Μitteleuropa, η «καρδιά» όπως λέμε της Ευρώπης. Ένας χώρος που ξεκινάει από το Βελιγράδι και φτάνει στο Βερολίνο και στις ακτές του Δούναβη. Η ενοποίηση του Νότου με αυτή την κεντροευρωπαϊκή περιοχή -με την Αυστρία, με την Ουγγαρία, με τη Σλοβενία, με την Κροατία, με τη βόρεια Ιταλία- μου φαίνεται μια από τις μεγάλες κατακτήσεις του 20ού και του 21ου αιώνα. Η σημερινή Mitteleuropa έχει διαδεχτεί την Αυστρο-ουγγρική μοναρχία και έχει επεκταθεί στα κράτη της Βαλτικής και στις γερμανο-πολωνικές πεδιάδες: είναι ένας χώρος με ιδιαίτερη πνευματικότητα· μια πολυμορφία που συνδυάζει τον γερμανικό πολιτισμό με τον σλαβικό. Αποτελεί, νομίζω, τη σύγχρονη Germania Slavica που αποκαταστάθηκε μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και την ένωση χωρών που πριν από το 1947-8 είχαν κοινούς φίλους, κοινούς εχθρούς και κάμποσες διενέξεις μεταξύ τους. Για παράδειγμα, στον γερμανόγλωσσο κόσμο υπήρχαν αντισλαβικές, ιδιαίτερα αντιπολωνικές προκαταλήψεις· μέχρι το 1914 η Mitteleuropa είχε γίνει μέρος μιας γερμανικής ηγεμονικής πολιτικής. Τίποτα απ’ αυτά δεν ισχύει σήμερα: αν και τα εθνοτικά μίση σβήνουν πολύ αργά, στον 21ο αιώνα κανείς δεν θέλει να θυμάται τα πρωσικά και γερμανικά σχέδια που όξυναν τον ανταγωνισμό με τη Βρετανία και πυροδότησαν δύο παγκοσμίους πολέμους. Από αυτούς τους πολέμους δεν προέκυψε τίποτα καλό εκτός από την επιθυμία για ειρήνη, η οποία εξάλλου δεν αφορά όλους. Η Ρωσία δεν φαίνεται να πήρε το μάθημα που πήραν όλοι οι άλλοι.

Ο όρος Mitteleuropa δεν ήταν ποτέ μονάχα γεωγραφικός, όπως δεν ήταν ποτέ μονάχα γεωγραφικοί οι όροι Ευρώπη, Ανατολή και Δύση: είναι όροι που χρησιμοποιούμε ως συνώνυμα για πολιτικές ιδέες ή έννοιες. Γι’ αυτό, σήμερα, μού φαίνεται ενδιαφέρον το ότι η Ευρώπη -κάτω από την τρομερή πίεση του πολέμου στην Ουκρανία- αποκαθιστά τη φυσική της έκταση, από τον Ατλαντικό στα σύνορα με τη Ρωσία. Παλιότερα ίσως ελπίζαμε ότι η Ευρώπη θα έφτανε μέχρι τα Ουράλια, αυτό όμως δεν συνέβη. Η Ρωσία δεν θέλησε να συμμετέχει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, πολύ λιγότερο στην ευρωπαϊκή οικογένεια.

Πρέπει να θυμόμαστε ότι η ιδέα της ευρωπαϊκής οικογένειας γεννήθηκε στην Κεντρική Ευρώπη: οι Γερμανοί φιλόσοφοι πίστευαν στη  βιωσιμότητα μιας Μεγάλης Ευρώπης με τελωνειακή ένωση και ομοσπονδία. Δεν έχουμε φτάσει ακόμα εκεί, πράγμα που δείχνει πόσο δύσκολο είναι να ξεπεραστεί η ιδέα του έθνους-κράτους ακόμα και μετά από έναν αιώνα -τουλάχιστον- εμπορικών, ναυτιλιακών και χρηματοπιστωτικών ενώσεων μεταξύ πολλών κεντροευρωπαϊκών χωρών. Πάντως, η σημερινή προοπτική της ισοτιμίας των μελών στο πλαίσιο της ΕΕ αναδεικνύει την πλούσια ιστορία και πολιτιστική κληρονομιά της Mitteleuropa, από την πολωνική φιλοσοφία μέχρι την τσεχική πρωτοποριακή λογοτεχνία, κι από την ουγγρική κοινωνική θεωρία και επιστήμη μέχρι την αυστριακή λυρική ποίηση και την κοινή κεντροευρωπαϊκή παράδοση της ειρωνείας και της σάτιρας. Σύμφωνα με τον Ουγγρο-εβραίο συγγραφέα György Konrád, το κεντροευρωπαϊκό πνεύμα είναι «μια αισθητική ευαισθησία που επιτρέπει την πολυπλοκότητα και την πολυγλωσσία, μια στρατηγική που βασίζεται στην κατανόηση ακόμη και του θανάσιμου εχθρού», ένα πνεύμα που «συνίσταται στην αποδοχή της πολλαπλότητας ως αξίας». Αυτό νομίζω πως είναι το πνεύμα της ΕΕ που καθιστά την Ευρώπη τον καλύτερο χώρο στον πλανήτη.