Κράτος δικαίου, η ουσία της δημοκρατίας

Παρασκευή, 24 Ιουνίου 2022. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ ανατρέπει τη συνταγματική ισχύ του δικαιώματος στην άμβλωση με μια απόφαση που έρχεται σαν κεραυνός εν αιθρία. Η είδηση γίνεται πρωτοσέλιδο σε ολόκληρο τον κόσμο και το ζήτημα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έρχεται ξανά στο προσκήνιο. Όσο απορροφημένοι και αν είμαστε με την εκάστοτε οικονομική κρίση, απόρροια πολέμου ή πανδημίας, η συζήτηση θα καταλήγει πάντα, έστω και ετεροχρονισμένα, στην ουσία της δημοκρατίας: το κράτος δικαίου.

Ο μόνος τρόπος να λειτουργήσει μία δημοκρατία είναι με βάση το τρίπτυχο «κράτος δικαίου - δικαιοσύνη - ανθρώπινα δικαιώματα», έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες. Το κράτος δικαίου είναι ο μηχανισμός που διασφαλίζει στους θεσμούς να παίρνουν δίκαιες αποφάσεις. Δίκαιες αποφάσεις, δηλαδή δικαιοσύνη, σημαίνει σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα και κατ’ επέκταση ισότητα. Εγγύηση για τη διασφάλιση της ισότητας αποτελεί η αξιοκρατία.

Ο Barack Obama ανέφερε πρόσφατα σε ένα podcast ότι οι Αμερικανοί πολίτες δεν γνωρίζουν τι μπορεί να κάνει το κράτος για αυτούς, παρά διαμορφώνουν άποψη με βάση τι δε λειτουργεί. Το ίδιο ισχύει δυστυχώς και στη χώρα μας. Οι Έλληνες δεν είχαμε ποτέ καλή σχέση με το κράτος, αντιλαμβανόμαστε το κράτος σαν τιμωρό, έναν εχθρό που θα μας βάλει τρικλοποδιές. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών στις δημοσιές υπηρεσίες, στο εθνικό κοινοβούλιο και τα ΜΜΕ είναι στον πάτο. Φταίει όμως ο πολίτης για αυτό; Μια σειρά από στοιχεία δείχνουν πως όχι.

Σύμφωνα με την έκθεση του 2021 της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το κράτος δικαίου, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με τη διαδικασία διορισμού στις ανώτερες θέσεις δικαστών και εισαγγελέων, η μερική ψηφιοποίηση των διαδικασιών δεν επαρκεί όταν εκκρεμούν υποθέσεις προς εκδίκαση για το 2026 ή και αργότερα, ενώ βρισκόμαστε στην κορυφή σε παραβάσεις Ευρωπαϊκού δικαίου.

Το ότι δεν βλέπουμε βελτίωση στην καθημερινότητα του Έλληνα πολίτη όμως δεν αφορά μόνο στην απονομή δικαιοσύνης αλλά πρωτίστως στην έλλειψη αξιοπιστίας στους θεσμούς και τη δημόσια διοίκηση. Η συζήτηση στρέφεται πάντοτε στο μικρό έναντι του μεγάλου κράτους, στην προσέλκυση επενδυτών έναντι δημοσίων επενδύσεων κτλ. Είναι αφοριστικό να μην μπορούμε να αφήσουμε τη μπίλια να κάτσει κάπου στη μέση. Σημασία δεν έχει το πόσο μεγάλο είναι ένα κράτος αλλά πόσο αποτελεσματικό είναι. Οι περιφέρειες και οι δήμοι έχουν διαφορετικές αρμοδιότητες, αλλά συνεννοούνται; Τα υπουργεία έχουν συστηματική επικοινωνία ώστε η χάραξη πολιτικής να είναι ομοιόμορφη; Ο πολίτης έχει επαρκή πληροφόρηση ώστε να εξυπηρετηθεί εύκολα και ταχεία;

Ο δρόμος για ευρωπαϊκές αξιοκρατικές κοινωνίες άνοιξε με ισχυρούς θεσμούς, ανεξάρτητη δικαιοσύνη και αξιοκρατία στη δημόσια διοίκηση. Το Βέλγιο, που βρίσκεται σχεδόν 14 θέσεις πάνω από την Ελλάδα στον δείκτη κράτους δικαίου της Παγκόσμιας Τράπεζας, έμεινε χωρίς εκλεγμένη κυβέρνηση λόγω εκλογικού συστήματος για 592 ημέρες χωρίς να παραλύσει. Πόσο εφιαλτικό θα ήταν ένα τέτοιο σενάριο για τα ελληνικά δεδομένα.

Στον αντίποδα ενός «επιτελικού κράτους» οι Σκανδιναβικές χώρες, που σπάνε κάθε ρεκόρ στο κράτος δικαίου, απαντούν με περισσότερο «κοινωνικό κράτος». Παρατηρούμε υψηλούς φόρους (όχι ιδιαίτερα υψηλότερους από την Ελλάδα) με αντάλλαγμα δημόσια παροχή κοινωνικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου, επενδύσεις σε υπηρεσίες που αφορούν τους πολίτες, επιμερισμό κινδύνου σε ολόκληρη την κοινωνία (κράτος και πολίτες δεν είναι ξένοι) και έγκαιρη προσαρμογή των εργαζομένων στις μεταρρυθμίσεις και την παγκοσμιοποίηση.

Γιατί οι άλλοι μπορούν και εμείς όχι;

Επειδή ζούμε κάτι παράλογο επί δεκαετίες: η έννοια του κράτους έχει ταυτιστεί με την εκάστοτε κυβέρνηση. Για να σπάσει αυτό το απόστημα πρέπει το κράτος - «ξένος» να απεμπλακεί πλήρως από τις πελατειακές πρακτικές και την αναξιοκρατία, οι νόμοι που υπάρχουν να εφαρμόζονται, η δικαιοσύνη να είναι ανεξάρτητη και το κράτος να υπηρετεί τις ανάγκες του πολίτη με κοινωνικό και όχι κατασταλτικό πρόσημο. Μια τέτοια μετάβαση σε ένα πραγματικό κράτος δικαίου δεν θα είναι εύκολη όμως είναι η μόνη ευκαιρία να ζούμε ελεύθεροι σε μια δίκαιη κοινωνία. Μόνο ένα κράτος δικαίου μπορεί να εγγυηθεί τα ανθρώπινα δικαιώματα ώστε να μη βρεθούμε μια μέρα εμείς στον πολιτισμικό μεσαίωνα με τον οποίο φλερτάρουν επικίνδυνα οι ΗΠΑ.