Η Ευρωπαϊκή Ένωση στον κόσμο

Πριν δύο εβδομάδες αρχές Ιουνίου 2022 ένα επιβλητικό πλήθος διαδήλωνε στην κεντρική πλατεία του Τμπίλισι, πρωτεύουσα της Γεωργίας. Ήταν παραμονές του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις Βρυξέλλες και οι Γεωργιανοί ήθελαν να περάσουνένα ηχηρό μήνυμα στους αρχηγούς Κρατών και Κυβερνήσεων των 27 – είμαστε κι εμείς Ευρώπη! Μαζί με την πολύπαθη Ουκρανία, τη γειτονική της Μολδαβία και τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, η ενσωμάτωσή τους στους θεσμούς της ΕΕ αποτελεί υπόσχεση για ένακαλύτερο μέλλον. Πιο πολύ ακόμα από το οικονομικό όφελος που συνεπάγεται η ιδιότητα του μέλους, οι χώρες αυτές προσδοκούν ασφάλεια, μία δημοκρατική διακυβέρνηση κι ένα κράτος δικαίου χωρίς διαφθορά. Ποιος άλλος μπορείνα τα διασφαλίσει αυτά εκτός από την ΕΕ; Τελικά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο παραχώρησε στις 24 Ιουνίου καθεστώς υποψήφιας χώρας στην Ουκρανία και τη Μολδαβία και συμφώνησε στην προοπτική ένταξης της Γεωργίας. Με την προϋπόθεση βέβαια την εμπέδωση αυτών ακριβώς των ευρωπαϊκών αξιών που θα δώσουν ποιότητα στη ζωή τους. Αντίθετα οι χώρες των δυτικών Βαλκανίων απογοητεύθηκαν με την αναβολή της δικής τους υποψηφιότητας αν και η προοπτική ένταξής τους παραμένει ζωντανή.

Η διεύρυνση αντανακλά την έλξη που ασκεί η ΕΕ. Την ίδια έλξη είχε βιώσει και η χώρα μας όταν πριν 41 χρόνια αναζήτησε καταφύγιο σταθερότητας και ασφάλειας στην τότε ΕΟΚ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα). Ήταν για εμάς, όπως τώρα για άλλους, θέμα ποιότητας ζωής αλλά και εθνικής επιβίωσης. Θυμάμαι ότι τότε υπηρετούσα σαν νεαρό μέλος στην ομάδα που διαπραγματεύτηκε την ένταξή μας στην Ένωση κι έζησα από κοντά τις προκλήσεις που παρουσίαζε το εγχείρημα. Χρειάστηκαν ριζικές προσαρμογές σε διοίκηση, εργατική νομοθεσία, γεωργία και βιομηχανία, τραπεζικό σύστημα, δικαιοσύνη – ακόμα και στη διοικητική ορολογία! Η Ελλάδα προχώρησε και εκσυγχρονίστηκε. Ουδείς τολμά να διανοηθεί σήμερα πως θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα εκτός Ευρώπης.

Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα και με αναβαθμισμένο ρόλο ως έμπειρο μέλοςη Ελλάδα πρωτοστάτησε στην ένταξη της Κύπρου στην Ένωση. Μαζί με αυτήν αισθάνθηκαν την έλξη της ΕΕ οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης μετά τον πολιτικό σεισμό της πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού. Είχα ο ίδιος την ευκαιρία να διαπιστώσω τον πρωτεύοντα ρόλο της ΕΕ στην νέα τους πορεία. Τα πρώταχρόνια της νέας χιλιετίας συμμετείχα σε συνέδρια στις ανατολικές χώρες με την ιδιότητα του στελέχους της ΕΕ. Διαπίστωσα ιδίοις όμμασι τις άλλοτε γκρίζεςκαι απομονωμένες πόλεις της ανατολικής Ευρώπης να εξελίσσονταν σε ευημερούσες και σύγχρονες μητροπόλεις. Από τους σύνεδρους του εμπορικού Επιμελητηρίου της Πράγας στους ακαδημαϊκούς του Πανεπιστημίου Μίκολας Ρομέρις του Βίλνιους, κι από τους νέους διπλωμάτες του Υπουργείου Εξωτερικών της Σόφιας μέχρι τους φοιτητές του Πέτς, επικρατούσε αισιοδοξία με την ευρωπαϊκή προοπτική. Ακόμα και στην Άγκυρα όπου είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω το ευρωπαϊκό όραμα όταν οι προοπτικές της γείτονος χώρας στέφονταν προς την Ευρώπη, αρκετοί έβλεπαν θετικά μία ευρωπαϊκή Τουρκία. Με τη διαφορά ότι εκεί οι ευρωπαϊστές με την πάροδο του χρόνου συρρικνώθηκαν, ενώ δικαιωνόταν η αισιοδοξία στις ανατολικές χώρες της Ευρώπης. Οι λαοί εκεί άδραξαν τις ευκαιρίες που τους πρόσφερε η ένταξή τους και αναπτύχθηκαν γοργά. Επίσης επανασυνδέθηκαν με τις ιστορικές τους καταβολές.

Μία άλλη όψη της επιρροής που ασκεί η ΕΕ στον κόσμο είναι ο δημοκρατικός της πυρήνας. Πράγματι η ήπια ισχύς της ΕΕ έχει αποδειχθεί διαχρονικά σημαντικό σημείο αναφοράς αν και συχνά υποτιμάται. Όμως η συνέπεια με την οποία τα κράτη μέλη της ΕΕ τηρούν αναλλοίωτες τις δημοκρατικές αρχές και το κράτος δικαίου αποτελεί πρότυπο εκτός Ευρώπης. Όπως επίσης ότι λειτουργικά η ΕΕ διασφαλίζεται από θεσμούς μέσα από διάλογο και πέρα από πρόσωπα. Και όσον αφορά τις επικρίσεις που διατυπώνονται σχετικά με τις αργές διεργασίεςείχε εύστοχα απαντήσει ένας Ολλανδός διπλωμάτης μετά από ένα υπηρεσιακό γεύμα: «οι ευρωπαϊκές πέψεις είναι συνήθως αρκετά χρονοβόρες». Στηνευρωπαϊκή νομοθεσία υπάρχουν ασφαλιστικές δικλείδες που δρουν αποτρεπτικά σε συμπτώματα διαφθοράς, κι όπου τέτοια διαπιστώνονται δεν μένουν ατιμώρητα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι κύριες επικρίσεις εναντίον της ΕΕ προέρχονται από απολυταρχικούς ηγέτες που δεν διστάζουν να καταπατούν κατοχυρωμένα συνταγματικά δικαιώματα των λαών τους. Έτσι όσοι αισθάνονται θύματα καταπίεσης στρέφονται στην ΕΕ για υποστήριξη και συχνά καταφεύγουν στις χώρες της ΕΕ για να γλυτώσουν. Οι δημοκρατικές διαδικασίες, οι διαπραγματεύσεις και οι συμβιβασμοί, οι διακρατικές πολιτικές, με δύο λόγια η ευρωπαϊκή ατζέντα, όλα μπαίνουν στο μικροσκόπιο άλλων χωρών και συνήθως αποτελούν πυξίδα για τις δικές τους αποφάσεις. Η επιρροή της ήπιας ισχύος της ΕΕ αν και όχι εμφανής έχει πειθώ γιατί απευθύνεται στο αίσθημα ελευθερίας και τον ψυχισμό κάθε δημοκρατικού πολίτη.

Η εξωτερική πολιτική της ΕΕ εκφράζεται σήμερα μέσω ενός σχετικά νέου θεσμικού οργάνου, την ευρωπαϊκή υπηρεσία εξωτερικής δράσης (ΕΥΕΔ). Αν και οι βάσεις της εξωτερικής πολιτικής είχαν ήδη τεθεί από την Συνθήκη της Ρώμης, μόνο μετά τη δεκαετία του ’90 αυξήθηκε σταδιακά η σημασία της καθώς συνοδεύτηκε από μία εμβρυακή πολιτική ασφάλειας και άμυνας. Πάλι αντλώ από προσωπική εμπειρία για τις αντιδράσεις στην ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Όταν την είχα παρουσιάσει σε συνέδριο που  οργάνωσε το Πανεπιστήμιο Βικτόρια του Καναδά το 2003, ο Καναδός και ιδίως ο Αμερικανός πρέσβης την είχαν θεωρήσει τομή στο ρόλο που θα διαδραμάτιζε η ΕΕ στο μέλλον. Σε αντίστοιχο συνέδριο στη Ρίγα της Λετονίας ένα χρόνο αργότερα ήταν ο Ρώσος πρέσβης αυτός που έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά και προβληματισμό. Έκτοτε η εξωτερική πολιτική της ΕΕ έχει εξελιχθεί σημαντικά. Σήμερα η υπηρεσία εξωτερικής δράσης αποτελεί αυτόνομη μονάδα με εκπροσώπους σε όλες τις ηπείρους. Οι θέσεις της έχουν την πολιτική έγκριση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και εκφράζουν τη βούληση της ΕΕ να διαδραματίσει αυξημένο ρόλο στο παγκόσμιο σκηνικό. Έτσι αν κάποιος ρωτήσει σήμερα, όπως παλαιότερα ο παλαίμαχος Αμερικανός διπλωμάτης Χένρι Κίσινγκερ, ποιον θα πάρει τηλέφωνο στην ΕΕ σε περίπτωση κρίσης, υπάρχει απάντηση: τον Γιοζέπ Μπορέλ, επί κεφαλής της ΕΥΕΔ.

Σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο η προσαρμογή της ΕΕ στις νέες συνθήκες δεν είναι πάντα εύκολη. Ο διπλασιασμός ή και τριπλασιασμός των κρατών μελών της μέσα σε μία εικοσαετία σήμαινε ότι προτεραιότητα της ΕΕ ήταν η διεύρυνση και λιγότερο η εμβάθυνση των πολιτικών της. Όμως η εμβάθυνση επείγει, με την έννοια ότι απαιτούνται πρωτοβουλίες για να αντιμετωπίσουν τις νέες συνθήκες. Σαν λύση συχνά διατυπώνεται η ανάγκη φυγής προς τα εμπρός για περισσότερη ενοποίηση. Θα λάβει αυτή τη μορφή μιας νέας πολιτικής πλατφόρμας; Την κατάργηση της ομοφωνίας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις; Θα προχωρήσουν ορισμένα κράτη μέλη μόνα τους σε νέους τομείς όπως η ευρωπαϊκή άμυνα; Μετά την προεδρία Τραμπ η Ευρώπη συνειδητοποίησε ότι θα πρέπει να βασίζεται περισσότερο στις δικές της δυνάμεις. Είναι μία δύσκολη εξίσωση καθώς από τη μία μεριά η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έχει δημιουργήσει νέες προκλήσεις ενώ από την άλλη τα αντικρουόμενα συμφέρονται που δημιουργούν οι συνεχείς διευρύνσειςπεριπλέκουν τη λήψη αποφάσεων. Πάντως η στασιμότητα δεν είναι λύση. Η ΕΕ βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείοόσον αφορά το μέλλον της και τα μάτια του κόσμου είναι στραμμένα πάνω της.

O Χάρης Ξηρουχάκης είναι τ. ανώτερο στέλεχος Ε.Ε.