Η εμβληματική ψυχαναλύτρια Άννα Ποταμιάνου δεν είναι πια μαζί μας

«θνητούς γ᾽ ἔπαυσα μὴ προδέρκεσθαι μόρον»
(«έβαλα τέλος στην κατάσταση που οι θνητοί δεν έβλεπαν τον θάνατο») 
Αισχύλος, Προμηθεύς Δεσμώτης 

Το Σάββατο 28.08.2021 η Άννα Ποταμιάνου, εμβληματική μορφή του ελληνικού ψυχαναλυτικού κινήματος, χάθηκε από την καθημερινότητά μας. Η ψυχαναλυτική κοινότητα της χώρας φτωχαίνει επειδή σίγησε η πιο καθαρή και βαθυστόχαστη φωνή της. Για όσους ευεργετηθήκαμε από την φιλία, την διδασκαλία, την αδιάκοπη έγνοια της και επεξεργασία για όσα συμβαίνουν στο άτομο, στην κοινωνία και στους θεσμούς είναι μια απώλεια γονεϊκής μορφής.

Το κλινικό και θεωρητικό έργο της επικεντρώθηκε στις τραυματικές ψυχικές καταστάσεις, ιδιαίτερα στις οριακές καταστασεις, στις ναρκισσιστικές οργανώσεις και τις ψυχοσωματικές παλινδρομήσεις και αποδιοργανώσεις. Μελέτησε επίσης την τέχνη και τους μύθους. Γενικότερα εμπλούτισε το ψυχαναλυτικό κίνημα στην χώρα μας με την φροϋδική προσέγγιση, όπως αυτή αναπτύχθηκε στις γαλλόφωνες αλλά και στις αγγλόφωνες χώρες.

Η Άννα Ποταμιάνου ήταν διδάσκουσα ψυχαναλύτρια της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων και της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της οποίας διετέλεσε ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος. Ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης υπερασπίστηκε με σθένος την ανάπτυξη του ψυχαναλυτικού κινήματος, χωρίς ποιοτικές εκπτώσεις.

Ούσα μέλος του Ψυχοσωματικού Ινστιτούτου Παρισίων πήρε την πρωτοβουλία και με νεώτερους συναδέλφους της ίδρυσε και οργάνωσε την Ελληνική Ψυχοσωματική Εταιρεία. 

Η επιστημονική και η επαγγελματική της προσφορά είναι παραδειγματική για κάθε ψυχαναλυτή. Λίγοι νοιάστηκαν για την ψυχαναλυτική υπόθεση όσο εκείνη. Θεωρούσε την ψυχανάλυση μια πολύτιμη παρακαταθήκη που παρέλαβε από σπουδαίους δασκάλους και πάσχιζε να την μεταφέρει στην επόμενη γενιά, χωρίς τις ευκολίες που επιβάλλει η σύγχρονη κουλτούρα του μεταμοντέρνου καταναλωτισμού. Συχνά χαρακτηρίστηκε ως «αυστηρή» ή «υπερβολική», όταν προσπαθούσε να κρατήσει την ψυχαναλυτική εκπαίδευση στο επίπεδο που οφείλει να βρίσκεται, ώστε οι νέοι ψυχαναλυτές και ψυχοσωματιστές να τιμούν την λειτουργία τους και να είναι ικανοί να απαντήσουν στις ανάγκες των καιρών.

Πέρα από αυτά η Άννα Ποταμιάνου ήταν μια εξέχουσα μορφή μέσα από το έργο και τη δράση της στην κοινωνία. Συμμετείχε στην αντίσταση κατά των Γερμανών και στις δράσεις του Ελληνικού Ερυθρού Σταύρου. Όμως εκείνο που συγκινεί ιδιαίτερα είναι η απαράμιλλη προσφορά της - με την διδασκαλία, την κλινική εργασία και την θεσμική της παρουσία- στον χώρο της ψυχικής υγείας σε μια καθόλου ευνοϊκή συγκυρία για ονειροπόλους. 

Στην μετεμφυλιακή Ελλάδα ο διχασμός κυριαρχούσε, οι ανεπιθύμητοι αντίπαλοι στέλνονταν σε ξερονήσια. Τα άτομα που υπέφεραν ψυχικά τα «φρόντιζαν» ή τα εγκατέλειπαν σε αφιλόξενα μεσαιωνικά άσυλα ή κλινικές όπου η υποδοχή ήταν το ηλεκτροσόκ. Η πολιτική ηγεσία και οι υπεύθυνοι της ψυχικής υγείας στην χώρα αδιαφορούσαν για τον εκσυγχρονισμό της ψυχιατρικής. Όχι μόνο δεν φρόντιζαν τα άτομα με ψυχικές διαταραχές, αλλά επιπλέον συγκάλυπταν τα οικογενειακά δράματα-εγκλήματα που εξελίσσονταν σε ανήλιαγα υπόγεια ή σε λευκά δωμάτια.

Ήταν τότε που η Άννα Ποταμιάνου, εμπνεόμενη από την προοδευτική ψυχιατρική προσέγγιση στο Παρίσι, εφάρμοσε στην Ελλάδα μια «ανοιχτόμυαλη» προοπτική ψυχιατρικής παρέμβασης, δίνοντας έμφαση στην πρωτοβάθμια φροντίδα. Το 1956, ίδρυσε, οργάνωσε και διηύθυνε το Κέντρο της Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών (ΚΨΥ), με στόχο να λειτουργήσουν υπηρεσίες ικανές να φροντίσουν άτομα με ψυχικές διαταραχές, κρατώντας τα ενταγμένα στην οικογένεια και την τοπική κοινωνία. Δηλαδή να αποφύγουν να τα καταπιούν τα άσυλα. Εκείνη την σκοτεινή περίοδο ήταν η Άννα Ποταμιάνουπου πρόσφερε υπαρξιακή και επαγγελματική διέξοδο σε εκλεκτούς ψυχιάτρους, οι οποίοι στιγματίστηκαν για τις πολιτικές τους απόψεις και αποκλείστηκαν εργασιακά από τον δημόσιο τομέα.

Στο πλαίσιο του ΚΨΥ αναρίθμητα άτομα με ψυχικές διαταραχές επωφελήθηκαν σύγχρονων υπηρεσιών, ασύλληπτων μέχρι τότε στη χώρα μας. Πολλοί επαγγελματίες της ψυχικής υγείας εμπνεύστηκαν από το παράδειγμά της και εκπαιδεύτηκαν στην ψυχοδυναμική θεραπευτική προσέγγιση προσφέροντας με την σειρά τους στο πεδίο της ψυχικής υγείας. Η Άννα Ποταμιάνου διηύθυνε το ΚΨΥ μέχρι το 1968, όταν παραιτήθηκε λόγω της δικτατορίας. Όπως η ίδια μου εκμυστηρεύθηκε, ο Γ. Παπαδόπουλος την κάλεσε στο γραφείο του και της ζήτησε να ανακαλέσει την παραίτησή της. Της υποσχέθηκε μάλιστα ότι θα μεριμνήσει ο ίδιος ώστε να μην διαταραχτεί η λειτουργία του ΚΨΥ. Η Άννα Ποταμιάνου αρνήθηκε ευγενικά την πρόταση του δικτάτορα.

Και άλλοι εκσυγχρονιστές ειδικοί της ψυχικής υγείας απομακρύνθηκαν, παραιτήθηκαν ή διέφυγαν στο εξωτερικό λόγω της χούντας. Αντικαταστάθηκαν από συντηρητικούς ή καθεστωτικούς ψυχιάτρους, όχι πάντα επιστημονικά επαρκείς, όμως πρόθυμους να υπηρετήσουν το καθεστώς και τους θεσμούς που είχε αλώσει σε πανεπιστημιακές και άλλες ψυχιατρικές δομές. Αυτοί με την υπηρεσιακή τους συμπεριφορά, την αδιαφορία και την αναλγησία τους νομιμοποίησαν την ακραία ιδεολογική τάση, που επέβαλλε  την καταστολή και τον περιορισμό των πάσης φύσεως «αποκλινόντων».

Μετά την μεταπολίτευση η Άννα Ποταμιάνου πρωτοστάτησε στην ίδρυση και ανάπτυξη της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας και διηύθυνε και πάλι το ΚΨΥ από το 1994-1998. Αξιώθηκε να εκπαιδεύσει και βοήθησε να ωριμάσουν δεκάδες ψυχαναλυτές, οι οποίοι σήμερα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην ελληνική κοινωνία. Εκατοντάδες ειδικοί της ψυχικής υγείας  σημαδεύτηκαν από την μαθητεία τους κοντά της. 

Για κάποιους ψυχαναλυτές η Άννα Ποταμιάνου παραμένει υπόδειγμα αναλύτριας, η οποία ποτέ δεν βολεύτηκε στις δάφνες της, ποτέ δεν εφησύχαζε, ποτέ δεν ήταν σίγουρη ότι δεν πλανάται, αλλά ήταν σίγουρη ότι κάθε μέρα κρίνεται. Μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής της αναρωτιόταν για όσα έγιναν και όσα δεν έγιναν. Και πίστευε ότι οι νεότεροι μπορούν να επιτύχουν σε όσα απέτυχε εκείνη και οι συνάδελφοι της γενιάς της.

Τώρα μένουμε μόνοι χωρίς την πολύτιμη γνώμη της στην οποία προσφεύγαμε όταν αντιμετωπίζαμε σοβαρά διλήμματα ή αδιέξοδα. Τώρα μας εμπνέει το παράδειγμα της. Η ίδια συμφωνούσε ότι υπάρχουν τρεις αρχές που είναι ο κορμός της υπαρξιακής μας αναζήτησης: Ότι δεν είμαστε παντοδύναμοι, ότι έχουμε μόνο ένα φύλο και ότι κάποια μέρα θα πεθάνουμε. Το τελευταίο είναι δώρο του Προμηθέα στον άνθρωπο.