Πώς εξηγείται η αποφυγή των ανθρώπων να διαμαρτυρηθούν για παραβιάσεις των υγειονομικών κανόνων και η προσπάθεια να τις δικαιολογήσουν
Πολλοί άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες επιδεινώνουν με τη συμπεριφορά τους παλιά και καινούργια προβλήματα: φυλετικές τριβές, εξεγέρσεις, επιδημίες. Όπως γράφει ο ιστότοπος «Slate», η αντικοινωνική συμπεριφορά οφείλεται στην απουσία κουλτούρας της ντροπής που λείπει από τις δυτικές κοινωνίες, αλλά όχι από κοινωνίες της Ανατολής, όπως είναι η Κίνα ή η νότια Κορέα. Στις δικές μας κοινωνίες, πολλοί συνάνθρωποί μας αρνούνται να φορέσουν μάσκες και να κρατήσουν κοινωνικές αποστάσεις ενώ μεταδίδουν με ανέμελο τρόπο την παραπληροφόρηση σχετικά με τα εμβόλια. Η συμπεριφορά αυτή γίνεται ανεκτή τόσο από το νομικό σύστημα, όσο κι από τη συμπεριφορά των άλλων: κανείς δεν ντροπιάζεται για τίποτα.
Αντιθέτως, η κοινωνική κριτική, επειδή δεν εντάσσεται σε λογική ντροπιάσματος κάνει όσους δεν συμμορφώνονται με τα υγειονομικά μέτρα να αισθάνονται ανώτεροι: η ανυπακοή επικροτείται. Το παράδοξο είναι ότι όσοι, για παράδειγμα, ταξιδεύουν εν μέσω της πανδημίας δεν πείθονται ότι η συμπεριφορά τους πολλαπλασιάζει τα θύματα της ιικής πανδημίας: μολονότι οι αρχές -τις οποίες πολλοί άνθρωποι αψηφούν- και πολλές προσωπικότητες με κύρος έχουν κάνει επανειλημμένα εκκλήσεις να μη γίνονται πάρτι, να μη γίνονται συγκεντρώσεις, να μη γίνονται διαδηλώσεις, ταξίδια και πανηγύρια, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των πολιτών κωφεύουν. Ποια είναι η νομική και ηθική συνέπεια γι’ αυτό; Καμία.
Το στοίχημα των δυτικών κοινωνιών είναι να μη στιγματίζουμε κανέναν - και βασίζεται στην ιδέα ότι το να κάνουμε τους άλλους να ντρέπονται για τις πράξεις τους μάς δίνει μια ψεύτικη αίσθηση ελέγχου και ανωτερότητας. Έτσι, οι περισσότεροι άνθρωποι αποφεύγουν να διαμαρτυρηθούν για παραβιάσεις των υγειονομικών κανόνων και προσπαθούν να τις δικαιολογήσουν. Κυρίως όταν οι παραβάτες είναι νέοι φοβούνται μήπως θεωρηθούν κακογερασμένοι, συντηρητικοί και «νεοφοβικοί». Η επίπληξη έχει γίνει συνώνυμη με τη μαγκούρα που κουνάει ο μοχθηρός πρεσβύτης.
Όπως γράφει η Jennifer Jacquet, αναπληρώτρια καθηγήτρια περιβαλλοντικών μελετών στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, η οποία πέρασε πάνω από πέντε χρόνια μελετώντας την ντροπή και εξετάζοντας σε εργαστηριακά πειράματα πώς επηρεάζει τη συμπεριφορά, η ντροπή έχει θετικές πλευρές. Η Jacquet έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Is Shame Necessary?» στο οποίο αναλύει πώς ένα παλιό κοινωνικό εργαλείο μπορεί να αποκτήσει νέες χρήσεις στον σύγχρονο κόσμο,
Η ντροπή είναι μια εμπειρία και ένα συναίσθημα. Όταν ένας μαθητής αντιγράφει σε διαγώνισμα και τον κάνουν τσακωτό η εμπειρία είναι, θα λέγαμε, «ντροπιαστική» κι αν αισθάνεται δυσάρεστα το συναίσθημα είναι «ντροπή». Ο στόχος της ντροπής -η εμπειρία- χρησιμεύει επίσης για να στείλει ένα μήνυμα στους συμμαθητές: τα σκονάκια είναι απαράδεκτη συμπεριφορά. Γενικά μιλώντας, η νομοθεσία και οι κοινωνικές κανόνες έχουν δημιουργηθεί με μέτρο την ντροπή που είναι εγγενώς δημόσια και κοινωνική: πράξεις που προκαλούν ντροπή στερούν τα άτομα από το καλό τους όνομα. Τι συμβαίνει όμως στη σύγχρονη κοινωνία; Εφόσον υπάρχει τέτοια πολυμορφία, εφόσον όλοι χωρίς εξαίρεση εκφράζουν τη γνώμη τους στα κοινωνικά δίκτυα, πάντοτε θα υπάρχουν άτομα και ομάδες που θα επικροτούν επαίσχυντες μορφές συμπεριφοράς αφαιρώντας από όσους παραβιάζουν τους κανόνες και βλάπτουν τους άλλους, το βάρος της δυσάρεστης εμπειρίας. Όταν οι άνθρωποι κάνουν γενικές διακηρύξεις ότι δεν πρέπει να ντροπιάζουμε τους άλλους, αυτό που επικρίνουν στην πραγματικότητα είναι η ύπαρξη και επιβολή κοινωνικών κανόνων.
Σήμερα, για πολύ απτές αιτίες, το να μη φοράς μάσκα είναι σαν να μη φοράς παντελόνι. Αλλά όλοι οι άνθρωποι φοράνε παντελόνι, ή φούστα εν πάση περιπτώσει· δεν κυκλοφορούν γυμνοί. Και το ότι δεν κυκλοφορούν γυμνοί δεν οφείλεται στον φόβο της σύλληψης· οφείλεται σε ένα αίσθημα σεμνότητας σύμφυτο στον πολιτισμό: στον πολιτισμό οι άνθρωποι δεν περιφέρονται ξεβράκωτοι. Όσο περισσότερη είναι η ανοχή του ξεβράκωτου τόσο χειρότερη είναι η αντιμετώπιση της πανδημίας: ο σύγχρονος άνθρωπος στη Δύση δεν ανέχεται τύψεις και ενοχές - και είναι πολύ δύσκολο να τον ντροπιάσει κανείς. Εκτός του ότι η ατομικιστική κουλτούρα βρίσκει πάντοτε δικαιολογίες για τη συμπεριφορά των ανθρώπων, η πρόκληση ντροπής απορρίπτεται ως κανονιστικό κοινωνικό εργαλείο διότι στο παρελθόν έχει χρησιμοποιηθεί για την απόρριψη του σεξ ή για οποιαδήποτε συμπεριφορά παραβιάζει αυταρχικούς κανόνες. Αλλά σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι το πρόβλημα η ντροπή, το πρόβλημα είναι οι κανόνες. Στην εποχή μας τέτοιοι κανόνες δεν υπάρχουν: εξάλλου, από τον απλό πολίτη μέχρι τη μεγάλη πολυεθνική που ίσως ρυπαίνει το περιβάλλον, λίγα αυτιά ιδρώνουν.
Αντιθέτως, σε χώρες με κουλτούρα ντροπής, άνθρωποι που, για παράδειγμα, χρωστούν σημαντικά ποσά σε φόρους ή έχει τύχει να κλέψουν το κράτος, «νιώθουν ντροπή» - κάτι που δεν συμβαίνει βεβαίως στις περισσότερες δυτικές χώρες. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκστρατεία «μη στιγματισμού» των παραβατών στην περίοδο της πανδημίας αφορά τις συμπεριφορές, τις εμπειρίες και τα συναισθήματα των πιο προνομιούχων: εκείνων που εξαπλώνουν τον COVID μπαινοβγαίνοντας σε αεροπλάνα, κάνοντας glamorous γάμους, νοικιάζοντας airbnb για μεγάλα πάρτι. Αλλά κανείς δεν τους ζητεί τον λόγο: η έκφραση «ντρέπομαι για λογαριασμό σου» έχει πάρει κυριολεκτικές διαστάσεις. Ντρεπόμαστε να ζητήσουμε από τους άλλους να είναι καλοί πολίτες και να κάνουν το καθήκον τους - εξάλλου η λέξη «καθήκον» ακούγεται σήμερα κακόφωνη.
12°
