Κόσμος

 «Ποιο είναι το αόρατο νήμα που συνδέει ένα κρεμασμένο σπουργίτι, δυο γυναικεία στόματα, ένα βέλος, ένα κλαράκι, ένα κοντάρι, μια γάτα και έναν παπά; Και ποιος ο αυτουργός των γελοίων εγκλημάτων τούτης της σεβάσμιας οικίας;»

Ένα γελοίο whodunit (εξιχνίαση ενός καθ’όλα ασήμαντου «εγκλήματος») έθεσε στο επίκεντρο του βιβλίου του «Κόσμος» ο σπουδαίος Πολωνός συγγραφέας Βίτολντ Γκομπρόβιτς. Ο «Κόσμος» (1965) είχε για πολλά χρόνια το αμφίβολο «προνόμιο» να είναι το μοναδικό μυθιστόρημα του Γκομπρόβιτς που παρέμενε αμετάφραστο στα ελληνικά. Οι εκδόσεις «Νεφέλη» έσπευσαν να διορθώσουν αυτή την παράλειψη: κατόπιν υπόδειξης μάλιστα του ποιητή και μεταφραστή Βασίλη Αμανατίδη, που όπως αναφέρει στο χορταστικό επίμετρο στο τέλος της έκδοσης, ήταν όνειρο για τον ίδιο να αποδώσει στην ελληνική γλώσσα το τελευταίο μυθιστόρημα του Γκομπρόβιτς που εκδόθηκε πριν τον θάνατό του. Ένα γοητευτικό, αινιγματικό, πολλαπλώς ολισθηρό, αριστούργημα.

Ο αναγνώστης ταξιδεύει μέσα από την αφήγηση του Βίτολντ, ενός φοιτητή που ξεφεύγει για λίγο από την πόλη και την εχθρική ατμόσφαιρα του οικογενειακού του περιβάλλοντος για να περάσει ένα καλοκαίρι στην εξοχή, φιλοξενούμενος, μαζί με έναν γνωστό του, μίας οικογένειας. Καθώς όμως σύντομα ο Βίτολντ αποπειράται, ως ερασιτέχνης ντετέκτιβ, να ξετυλίξει το νήμα μίας σειράς παράξενων, όσο και άνευ σημασίας περιστατικών, τόσο πιο σφιχτά τυλίγεται μέσα σε έναν δαίδαλο αυθαίρετων – ή μήπως όχι; - και πολυπλόκαμων συσχετισμών και αντιστοιχιών.

Η παράνοια και κρυπτικότητα του «Κόσμος» φέρνει ενίοτε στο νου τον Κάφκα. Όμως, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα καφκικό σύμπαν: χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για ένα καθαρά, μοναδικά, γκομπροβιτσιανό σύμπαν. Δεν είναι το σύμπαν του Κάφκα, ένα σύμπαν ασφυκτικό, κλειστοφοβικό, περιοριστικό. Το σύμπαν του Γκομπρόβιτς είναι ταυτοχρόνως ερμητικά κλειστό όσο και προκλητικά ανοιχτό σε μεταμορφώσεις, μετατοπίσεις, διασπάσεις, σχάσεις. Και αυτή η παραδοξότητα, αυτή η σύμμειξη μίας απόλυτης «κλειστότητας» και μίας εξίσου απόλυτης, άνευ συνθηκολόγησης, «ανοιχτότητας» διατρέχει όλο το βιβλίο, σε κάθε σελίδα του. Είναι ένα σύμπαν που συγχρόνως διαστέλλεται και συστέλλεται, υπόκειται σε μία ταυτόχρονη έκρηξη (explosion) και ενδόρρηξη (implosion).

Το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης με τα πολλαπλά κλειδιά είναι ενδεικτικό: οι κατευθύνσεις του μυθιστορήματος είναι συχνά αντιφατικές ή αλληλοδιασταυρούμενες. Ο Γκομπρόβιτς δεν έχει λογοτεχνικό ταίρι. Αν πρέπει να αναζητηθεί κάποιο αδελφό πνεύμα, θα διάλεγα έναν κινηματογραφικό ομόλογο, τον Ρόμαν Πολάνσκι στις πρώιμες ταινίες του. Και στους δύο, κάθε τίναγμα του χεριού ή κίνηση του σώματος ή ζάρωμα της μύτης, είναι φορτισμένο με απειλητική σημασία. Είναι ένα σύμπαν ερωτηματικό, απειλητικό, εχθρικό, δονούμενο με μία σχεδόν λάγνα εχθρότητα. Όπως του Πολάνσκι, ο «Κόσμος» του Γκομπρόβιτς είναι ένας κόσμος πολυεπίπεδος. Τα επίπεδα των νοημάτων χάνονται, καταρρέουν το ένα πάνω στο άλλο, αδυνατεί κανείς να καταλάβει πού ξεθωριάζουν το ένα μέσα στο άλλο, διαμορφώνουν λαβυρινθώδεις, πολύπλοκες κατασκευές, των οποίων τα μοτίβα, το μέγεθος και η γκάμα ξεφεύγουν τελικά από τη λογική, σαν πίνακες του M. C. Escher.

Τι να πει κανείς για τον μεταφραστικό άθλο του Βασίλη Αμανατίδη; Όπως στις προηγούμενες μεταφράσεις του Γκομπρόβιτς στα ελληνικά, πρόκειται για μία μετάφραση διαμεσολαβημένη – όχι όμως μέσω των γαλλικών, όπως άλλοτε, αλλά μέσω των αγγλικών. Ο Αμανατίδης δεν θυσιάζει σχεδόν τίποτα από την ιδιορρυθμία του πρωτότυπου σε λεξιλόγιο, σύνταξη, στίξη, σε απρόβλεπτες, επικίνδυνες σαν ολισθηρές πίστες πάγου, εναλλαγές ύφους και γλώσσας, από τη στεγνή επισημότητα στην πλέον φαιδρή αυτοσχέδια κορακίστικη. Ως ποιητής και περφόρμερ ο ίδιος, φαίνεται να είναι κουρδισμένος στις γκομπροβιτσιανές συγχορδίες. Ανταποκρίνεται με ευαισθησία στα κελεύσματα ενός έτερου ποιητή-περφόρμερ, ποιητικό στόμα δίπλα σε στόμα – μία συνεκδοχή ίσως, αθέλητη ή μη, για μία από τις παραστάσεις που διατρέχουν σταθερά το μυθιστόρημα, την αντιπαραβολή δύο στομάτων.

Το αναλυτικότατο επίμετρο στο τέλος του βιβλίου – μετά από ένα εξίσου λεπτομερές χρονολόγιο – είναι θησαυρός, τόσο για τους αμύητους στον Γκομπρόβιτς, όσο και για τους μελετητές του έργου του. Εκτός από μια εξιστόρηση της προσπάθειάς του και των δυσκολιών που αντιμετώπισε στο να μεταφράσει τον πολυσύνθετο «Κόσμο», ο Αμανατίδης αποκωδικοποιεί ή προσφέρει ερμηνείες για πολλά από τα κρυπτικά σύμβολα του έργου, την κοσμοθεωρία του Γκομπρόβιτς και τις επιρροές του, το αν ήταν εντέλει μοντερνιστής ή μεταμοντερνιστής και τις ειδικές σημασίες που μπορεί να προσλάβει ο «Κόσμος» - ένας πρόδρομος, όπως υπογραμμίζει ο μεταφραστής, της σημερινής υπερκειμενικότητας και υπερσυνδεσμολογίας του διαδικτύου.

Info: Witold Gombrowicz, «Κόσμος», εκδ. Νεφέλη, μτφ. Βασίλης Αμανατίδης