Υπόγειο

Ένας άνθρωπος αποφασιστικά και αιώνια μόνος. Ένας άνθρωπος που κουβαλά στην ψυχή του το υπόγειο. Ένας καταραμένος. Φτωχός, μίζερος, περιθωριακός, τεμπέλης δημόσιος υπάλληλος, ο αντι-ήρωας του Ντοστογιέφσκι έρχεται να αμφισβητήσει στον παράδοξο, βίαιο μονόλογό του κάθε οργανωμένο σύστημα, καθετί που επιτάσσει η κοινή λογική κι ο ορθός λόγος. Καχύποπτος, εκδικητικός, κακός, σκληρός και εχθρικός με τους πάντες, ο πρωταγωνιστής του «Υπογείου» (πρωτοεμφανίστηκε τα τέλη Μαρτίου του 1864 στο λογοτεχνικο-πολιτικό μηνιαίο περιοδικό «Επόχα», που εξέδιδε ο συγγραφέας με τον αδελφό του Μιχαήλ) δηλώνει κατηγορηματικά εχθρός των «αυθόρμητων ανθρώπων της δράσης», των «κανονικών ανθρώπων». Με αποφασιστικότητα χαράζει το δικό του δρόμο διασώζοντας το πιο βασικό, το πιο πολύτιμο, την προσωπικότητά του και την ατομικότητά του – «ο άνθρωπος χρειάζεται απλώς μόνο μια ανεξάρτητη βούληση, ό,τι κι αν κοστίζει αυτή η ανεξαρτησία κι όπου κι αν οδηγεί… Να έχει το δικαίωμα να επιθυμήσει για τον εαυτό του ακόμα και το βλακωδέστατο…». Πρόκειται για έναν άνθρωπο που στέκεται μπροστά στο πεπρωμένο της ζωής του γυμνός και απομυθοποιημένος. Έναν άνθρωπο που αρνείται πεισματικά την ουτοπία της ενσωμάτωσης με τους άλλους – «εγώ είμαι ένας και αυτοί είναι όλοι». Έχοντας επίγνωση του τερατώδους Εαυτού αναζητά την επαφή με την ίδια του την ύπαρξη. Παραδομένος απόλυτα στον τρόμο και τη γοητεία της μοναξιάς (θα παραμείνει μοναχικός ακόμα και όταν σχετιστεί με μια γυναίκα στο «Με αφορμή το υγρό χιόνι», τη νουβέλα που συνοδεύει το μονόλογο), κυριευμένος από συναισθήματα απόγνωσης –«μέσα στην απόγνωση κρύβονται οι πιο καυτές απολαύσεις, ιδίως όταν συνειδητοποιείς το αδιέξοδο της κατάστασής σου»– επινοεί τον εαυτό του αντλώντας δύναμη από κάποια δική του εσωτερική πηγή. Έχοντας επίγνωση της κατάστασής του, αναγνωρίζοντας ότι «η υπέρμετρη επίγνωση είναι αρρώστια», επιδιώκει το καπρίτσιο, την ηδονή, το «να ζει και να επιθυμεί». Για εκείνον η ελευθερία, η ευτυχία ακόμα, περνάει μέσα από τους δρόμους της οδύνης, του πόνου, της αυτομαστίγωσης. Ας του επιτραπεί λοιπόν η δυνατότητα να αμφιβάλλει, να οργίζεται, να σπάει. Τι είναι καλύτερο, αναρωτιέται, η φτηνή ευτυχία ή ο εξυψωτικός πόνος; «Το Υπόγειο αποτελεί σταθμό στη βιβλιογραφία του συγγραφέα όχι μόνο για τον τρόπο αφήγησης, αλλά, και, κυρίως, για τα κεφαλαιώδη φιλοσοφικά ζητήματα που έθετε πρώτη φορά τόσο ολοκληρωμένα και άνευ περιστροφών ο Ντοστογιέφσκι, ζητήματα που θα ξανατεθούν στα μεγάλα μυθιστορήματά του, που έπονται αμέσως μετά και τον καταξιώνουν παγκοσμίως ως μία από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές» σημειώνει η μεταφράστρια.

Οι άνθρωποι κουβαλάμε στην ψυχή μας το «υπόγειο». Εκεί καταχωνιάζουμε όσα δεν τολμάμε να ομολογήσουμε μπροστά στο φόβο μιας ολέθριας κοινωνικής έκπτωσης. Αυτά, τα σκουπίδια της ψυχής, μας αναγκάζει να ομολογήσουμε –έστω στον εαυτό μας– ο συγγραφέας σε αυτό το σκληρό δοκίμιο. Μετά τον «Ηλίθιο» και τους «Δαιμονισμένους» (από τις ίδιες εκδόσεις), άλλη μια εξαιρετική μετάφραση από την Ελένη Μπακοπούλου, η οποία καταφέρνει να αποδώσει άψογα τη διαχρονικότητα των κειμένων του Ρώσου κλασικού.

Υπόγειο, Φιοντόρ Ντοστογέφσκι, μτφ.-σχόλια Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Ίνδικτος, σελ. 186