Gaslighting: Γιατί η λέξη της χρονιάς σημαίνει χειραγώγηση

Πώς ονομάζεται η κατάσταση, στην οποία ένας θύτης κακοποιεί συναισθηματικά κάποιο θύμα σε τέτοιο βαθμό, ώστε το τελευταίο αρχίζει να αισθάνεται ότι έχει τρελαθεί; Αυτή η κατάσταση ονομάζεται “Gaslighting”. Ο όρος δεν είναι μια νέα προσθήκη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον εκδοτικό οίκο λεξικών Merriam-Webster, αυτή είναι η λέξη της χρονιάς. Υπάρχουν πολλαπλές ερμηνείες για τον όρο και διάφορες περιστάσεις στις οποίες αξιοποιείται. 

«Αυτό δεν συνέβη ποτέ» αναφέρει ένας θύτης gaslighting. Το gaslighting είναι μια τεχνική, η οποία αποσκοπεί στο να αμφισβητήσει την αντίληψη ενός ατόμου για την πραγματικότητα. Το θύμα φτάνει τελικά να αναρωτιέται αν κάτι δεν πάει καλά με τον ίδιο. Πιστεύει ότι φέρει έμμεσα την ευθύνη για κάτι που ό,τι συνέβη ή ότι είναι απλώς πολύ ευαίσθητο. Αμφισβητεί την κρίση, τη μνήμη, την αυτοεκτίμηση, ακόμη και τη ψυχική του υγεία. 

Το gaslighting συνδέεται συχνότερα με προσωπικές σχέσεις, αλλά εκδηλώνεται και στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα. Το να προσπαθεί κανείς να πείσει ότι η δολοφονία του George Floyd από τον αστυνομικό ήταν αποτέλεσμα προϋπαρχουσών ιατρικών καταστάσεων είναι gaslighting. Η αξιοποίηση της «μεθόδου» αυτής από κοινωνικά ισχυρά πρόσωπα δημιουργεί τα στερεότυπα και τις κοινωνικές ανισότητες. Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης όλο και περισσότερο για να περιγράψει τον δομικό ρατσισμό, τον σεξισμό και την ομοφοβία. 

Το 2022, οι αναζητήσεις του gaslighting αυξήθηκαν κατά 1740% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Δεν υπήρξε κανένα συγκεκριμένο γεγονός τη φετινή χρονιά, το οποίο να εξηγεί την αύξηση του ενδιαφέροντος για τον όρο. Η περιέργεια του κόσμου, όμως, ήταν διαρκής. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Peter Sokolowski, συντάκτης του λεξικού Merriam-Webster ανέφερε: «Το gaslighting ήταν μια λέξη που ο κόσμος αναζητούσε πολύ κάθε μέρα του χρόνου». Το κίνημα του #MeToo, το Twitter, το Instagram ακόμη και το TikTok, στο οποίο θίγονται συχνά θέματα ψυχικής υγείας, εκτόξευσε την απήχηση του όρου. 

Το λεξικό Merriam-Webster ορίζει το gaslighting ως τη ψυχολογική χειραγώγηση ενός ατόμου για μεγάλο, συνήθως, χρονικό διάστημα, εξαιτίας της οποίας το θύμα καταλήγει να αμφισβητεί την εγκυρότητα των δικών του σκέψεων, την αντίληψη της πραγματικότητας ή τις αναμνήσεις του. Συνήθως οδηγείται σε σύγχυση, απώλεια εμπιστοσύνης και αυτοεκτίμησης, συναισθηματική αβεβαιότητα και εξάρτηση από τον δράστη.

Ο όρος gaslighting με την κυριολεκτική σημασία χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες για να περιγράψει το άναμμα των λαμπτήρων του δρόμου. Το 1938 αξιοποιήθηκε στον τίτλο ενός θεατρικού θρίλερ της βικτωριανής εποχής. Το έργο αφηγείται την ιστορία ενός άνδρα που προσπαθεί να τρελάνει τη νεαρή σύζυγό του. Όσο εκείνη ψάχνει για κάποια κρυμμένα κοσμήματα, εκείνος χαμηλώνει τα φώτα γκαζιού του σπιτιού. Όταν η νεαρή κοπέλα τον κατηγορεί για το χαμήλωμα των φώτων και τους θορύβους που ακούει από τον επάνω όροφο, εκείνος ισχυρίζεται ότι η σύζυγός του φαντάζεται πράγματα. Το 1944, το έργο "Gashlight" έγινε ταινία από τον George Cukor με πρωταγωνιστές τον Charles Boyer και την Ingrid Bergman. Η κινηματογραφική εκδοχή του έργου οδήγησε στην ευρεία χρήση του gaslighting ως όρου που σημαίνει «προσπαθώ να κάνω κάποιον να πιστέψει ότι έχει τρελαθεί».

Το gaslighting μπορεί να εντοπιστεί στη συμπεριφορά ενός «ρομαντικού» συντρόφου, ενός αφεντικού, ενός μέλους της οικογένειας, ενός γιατρού ή οποιουδήποτε άλλου βρίσκεται σε θέση εξουσίας. Οι gaslighters είναι συνήθως άνθρωποι ναρκισσιστές, που επενδύουν περισσότερο στο να πάρουν αυτό που θέλουν, χωρίς να έχουν καμία τύψη και αγνοώντας τις ανάγκες των άλλων. Η Paige L. Sweet, η επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Michigan, η οποία μελετά το gaslighting στις σχέσεις και στο χώρο εργασίας, κατέληξε σε πρόσφατη έρευνα της στο συμπέρασμα ότι το gaslighting είναι πρωτίστως κοινωνιολογικό, παρά ψυχολογικό φαινόμενο. 

Τα θύματα μπορούν να απεμπλακούν από την τοξική κατάσταση του gaslighting με την βοήθεια ενός αγαπημένου προσώπου ή ενός ειδικού. Αλλά, όταν το gaslighting παίρνει την μορφή της κοινωνικής δύναμης, τότε ποιες είναι οι πιθανότητες να σωθεί μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων ή, ακόμα χειρότερα, ένα ολόκληρο έθνος από αυτό;