Στην καρδιά του σκότους

“American Darling”

Ράσελ Μπανκς, εκδ. Πόλις, σελ. 582, € 20

Η Χάνα Μάσγκρεϊβ παντρεύτηκε όχι από έρωτα αλλά από μοναξιά. Παντρεύτηκε νιώθοντας ότι η ζωή της είχε πλέον γίνει μια σειρά από ατέρμονες στιγμές χωρίς πλοκή. Στον Αφρικανό άντρα της, ο καθαγιασμένος δεσμός του μαζί της –σαν να λέμε με την ίδια την «Αμερική»– πρόσφερε πρόσβαση στην εξουσία. Στα μάτια των άλλων Λιβεριανών τον έφερνε σε επαφή με τον έξω κόσμο, με μέρη που οι άνθρωποι πλουτίζουν γρήγορα κι έχουν εξουσία πάνω στις ζωές άλλων ανθρώπων. Γέννησε τα μαύρα παιδιά του, ήταν η επιμελής και περιποιητική λευκή μητέρα, αλλά αποστασιοποιημένη. Ποτέ δεν κατάφερε να δεθεί μαζί τους. Με τα μόνα πλάσματα που δέθηκε στ’ αλήθεια ήταν οι «ονειρευτές» της, όπως αποκαλούσε τους χιμπατζήδες που είχε αναλάβει να προστατεύει. Αλλά θα επανέλθω σε αυτό. Οι τρεις γιοι της, η Μύγα, η Δαιμονολογία και ο Χειρότερος-από-Θάνατο, όπως μερικά χρόνια αργότερα έγιναν γνωστοί, δεν ήταν κακοί· ήταν ο χώρος και ο χρόνος που επηρέασε το πεπρωμένο τους. «Η ελπίδα και η πρόθεσή μου είναι να μας γνωρίσετε και να μην τρομάξετε από μας», επαναλαμβάνει η ηρωίδα καθώς ξετυλίγει αργά και βασανιστικά το κουβάρι της προσωπικής της ιστορίας. Δεν νιώθεις συχνά διαβάζοντας ένα μυθιστόρημα να σου σφίγγεται το στομάχι. Ο Μπανκς όμως έχει ταλέντο σε αυτό.

Το “American Darling” συμβαίνει στη Λιβερία και στις Ηνωμένες Πολιτείες την περίοδο 1975-1991. Η Αμερικανίδα Χάνα και η αφρικανική οικογένειά της παγιδεύονται στον εμφύλιο πόλεμο και εκείνη βρίσκεται αντιμέτωπη με το σπαρακτικό δίλημμα να τους εγκαταλείψει ή να χαθεί μαζί τους. Η απάντηση μάς δίνεται από τις πρώτες σελίδες. Το ερώτημα που παραμένει ως το τέλος είναι το γιατί. Η Χάνα αποφασίζει δέκα χρόνια αργότερα, εξηντάρα πια, να επιστρέψει στην καρδιά του σκότους, στη μακρινή Αφρική, εκεί που ξέρει ότι δεν την περιμένει παρά η απώλεια και η θλίψη. Να επιστρέψει για να μάθει τι απέγιναν οι χαμένοι γιοι της και οι ονειρευτές της, αλλά κυρίως για να μάθει γιατί έφυγε από κει.

Η Χάνα είναι κι εκείνη προϊόν της συγκεκριμένης εποχής και της συγκεκριμένης χώρας. Είναι ένα “american darling”, το χαϊδεμένο αμερικανάκι, μια ιδεαλίστρια αστή. Ταυτόχρονα είναι παιδί εκείνης της απελπισμένης γενιάς των 60ς που μπλέχτηκε στα γρανάζια της πολιτικής από τη «λάθος» μεριά, από τη μεριά ριζοσπαστικών ομάδων που πάλευαν για κοινωνική και φυλετική ισότητα. Είναι μια επαναστατημένη φοιτήτρια που ξεκίνησε την ενήλικη ζωή της αρνούμενη να «μεγαλώσει», μεταμορφώθηκε σε «επικίνδυνη» καταζητούμενη του FBI ως μέλος της Weather Underground – της επαναστατικής οργάνωσης που έδρασε στην Αμερική την ταραγμένη εκείνη δεκαετία με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης μέσω πράξεων βίας. Κυνηγημένη κατέφυγε στη Λιβερία συμμετέχοντας σε μια άλλη οργάνωση, την Peace Corps, που ιδρύθηκε επί Κένεντι από εθελοντές με σκοπό να προσφέρει εξειδικευμένο προσωπικό σε τομείς υγείας, εκπαίδευσης, τεχνολογίας σε χώρες που είχαν ανάγκη.

Εκεί συνάντησε πρώτη φορά τους «ονειρευτές» σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτούμενο από αμερικάνικες φαρμακευτικές εταιρείες με πειραματόζωα χιμπατζήδες, φυλακισμένους σε άθλιες συνθήκες. Γοητευμένη από τα μεγάλα αδιαπέραστα μάτια τους, η Χάνα θα ανακαλύψει ότι μπορεί να αγαπήσει αυτά τα πρωτόγονα, αθώα πλάσματα περισσότερο από το είδος της. Να τους αφοσιωθεί. Να τους επιτρέψει να στοιχειώσουν τα όνειρά της. «Δεν είναι οι μακρινοί προγονοί μας. Είναι τα πρώτα ξαδέλφια μας… Μέσα στην καθημερινή τελετουργία της φροντίδας τους έφτασα να τους βλέπω όπως πραγματικά ήταν, μια πύλη που με οδηγούσε άμεσα στην αρχέγονη μητέρα». (Όλα τα αποσπάσματα με τους χιμπατζήδες είναι συγκλονιστικά.)

Η Λιβερία είναι επίσης ένα προϊόν. Ιδρύθηκε το 1822 από την Αμερικάνικη Εταιρεία Αποικισμού, όταν το «φυλετικό πρόβλημα» στον Βορρά άρχισε να γίνεται από πολιτικό «ηθικό». Και απειλητικό. Οι πρώτοι Αφροαμερικάνοι, μια μειονότητα 4%, απετέλεσαν την πρώτη άρχουσα τάξη που αντιμετώπιζε ως υποδεέστερους τους αυτόχθονες. Διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις ΗΠΑ και αμερικάνικες εταιρείες ανέλαβαν την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της χώρας –μέχρι εξάντλησης φυσικά – υπό την προεδρία των «Αμερικανών» Ουίλιαμ Τάμπμαν και Ουίλιαμ Τόλμπερτ. Η Λιβερία είχε τη μοίρα των αφρικανικών κρατών που είχαν την ατυχία να κρύβουν διαμάντια στα σπλάχνα τους. Βία, διαφθορά, πείνα, εμφύλιοι πόλεμοι, το αιματηρό σκηνικό επαναλήφθηκε και εδώ. Το 1980 ένας επιλοχίας ονόματι Σάμιουελ Ντόου, μετά από επιτυχημένο πραξικόπημα, εγκαινίασε ένα διεφθαρμένο δικτατορικό καθεστώς. Το 1989 ο αφροαμερικανός οικονομολόγος Τσαρλς Τέιλορ (που σήμερα δικάζεται για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης) τον ανέτρεψε μετά από επταετή αιματηρό Εμφύλιο, που άφησε πίσω του 200.000 νεκρούς και 700.000 πρόσφυγες. Το 1999 ο Εμφύλιος γενικεύτηκε και η οικονομία της χώρας κατέρρευσε.

Σε αυτή την κατεστραμμένη χώρα θα επιστρέψει η Χάνα. Εδώ σας προειδοποιώ, μην αφήσετε τον Μπανγκς να σας ξεγελάσει με την κομψή γραφή του. Οι ήρωές του δεν είναι συμπαθητικοί, η Αφρική δεν είναι ένας τόπος με χρώματα και ήχους σαφάρι. Η ουσία του είναι τόσο σκοτεινή και άγρια όσο υπαινίσσονται τα παρατσούκλια των γιων της ηρωίδας του, όσο αιματηρή είναι και η ιστορία της σύγχρονης Λιβερίας, της χώρας που επέλεξε για σκηνικό του μυθιστορήματός του. Σκληρά κι αμείλικτα ερωτήματα τίθενται για τις σχέσεις των ανθρώπων, τις φυλετικές διακρίσεις, την αγριότητα και τη βία, τη δουλεία και την εκμετάλλευση ανθρώπου προς άνθρωπο, τις σχέσεις μας με τα άλλα είδη του πλανήτη.

Ερωτήματα για το κατά πόσον η απληστία και η αδιαφορία μας έχει δραματικές συνέπειες για τα ζώα, για τους συνανθρώπους μας, για την παγκόσμια ειρήνη. «Αν οι άνθρωποι ήταν, όπως τα υπόλοιπα ζώα, ανίκανοι να μιλήσουν, θα ζούσαμε όλοι μαζί ειρηνικά, καταβροχθίζοντας ο ένας τον άλλον μόνο από ανάγκη και ένστικτο. Η δύναμη του λόγου είναι ο λόγος της δύναμης». Αλήθειες αμείλικτες σ’ ένα πολιτικο-ιστορικό μυθιστόρημα με ματαιωμένα όνειρα και τη γεύση που αφήνει η υποψία ότι δεν είμαστε παρά μικρά, ασήμαντα κομμάτια της ιστορίας.