Μέριλιν Γιάλομ

Πώς αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο με θέμα τη βασίλισσα του σκακιού;

Έγραψα ένα βιβλίο σχετικά με τη γέννηση και την εξέλιξη της βασίλισσας του σκακιού με αφορμή μια παρεξήγηση. Όταν έγραφα το προηγούμενο βιβλίο μου («Η ιστορία του γυναικείου στήθους», εκδ. Άγρα) μου είπαν ότι υπάρχει ένα αγαλματίδιο της Παρθένου του 16ου αιώνα που στην πραγματικότητα ήταν μια βασίλισσα του σκακιού. Η έρευνά μου δεν απέδειξε κάτι τέτοιο, ωστόσο το αντικείμενο αυτό με σαγήνεψε. Ανακάλυψα ότι η βασίλισσα έφθασε στο ευρωπαϊκό πεδίο γύρω στο 1000 ως αντικαταστάτρια του αραβικού «βεζίρη» (μια ανδρική φιγούρα που παραμένει στο παιχνίδι στον ισλαμικό κόσμο μέχρι τις μέρες μας). Την ίδια περίοδο εισήχθη στο παιχνίδι κι ο «επίσκοπος» (σημ.: ο αγγλοσαξονικός όρος για τον αξιωματικό) ως αντικαταστάτης του περσικού/ινδικού/αραβικού ελέφαντα. Ανακάλυψα επίσης ότι η βασίλισσα δεν απέκτησε την ανωτερότητά της στις κινήσεις παρά μόνο στα τέλη του 16ου αιώνα.

Ποια μέρη επισκεφτήκατε για να αντλήσετε το υλικό; Θα πρέπει να ήταν ένα συναρπαστικό ταξίδι.

Επισκέφθηκα το Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου, που φιλοξενεί την εκπληκτική συλλογή σκακιού Λιούις. Επίσης την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας για τους επονομαζόμενους «πεσσούς του Καρλομάγνου». Ακόμη το Μουσείο της Λέριδα στην Ισπανία, για τους κρυστάλλινους πεσσούς της Άγκερ. Το Μουσείο Τέχνης Γουόλτερς στη Βαλτιμόρη, όπου φυλάσσεται μια σπάνια βασίλισσα ρομανικού ύφους. Το Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης για τη συλλογή του με μεσαιωνικές βασίλισσες. Επίσης ερεύνησα κι εργάστηκα στη Συλλογή Σκακιού Τζον Γουάιτ στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Κλίβελαντ και στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Χάγης, καθώς και στη «δική» μου Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ.

Παίζετε σκάκι εσείς η ίδια;

Δεν παίζω σκάκι, μα παίζει φανατικά ο σύζυγός μου. Το σκάκι αποτελεί μέρος της ζωής μας τα τελευταία 50 χρόνια.

Το βιβλίο μού θύμισε λίγο τους ακόλουθους στίχους του James Brown: “It’s a man’s man’s man’s world, but it would be nothing without a woman”. Αυτό ήταν τελικά που θέλατε να υπογραμμίσετε;

Δεν είμαι σίγουρη αν οι στίχοι αυτοί του James Brown στοιχειοθετούν την υπόθεση. Θα έλεγα απλώς ότι ενώ ο βασιλιάς είναι το απόλυτο κομμάτι στο σκάκι, η βασίλισσα είναι το πιο ισχυρό.

Από τη διήγησή σας προκύπτει το συμπέρασμα ότι η βασίλισσα του σκακιού είχε μεγαλύτερη δύναμη στις πιο φιλελεύθερες κοινωνίες. Ισχύει κάτι τέτοιο; Ναι, όπως αντίστοιχα και ότι οι γυναίκες έχουν συνήθως περισσότερη ελευθερία στις πιο φιλελεύθερες κοινωνίες.

Ισαβέλλα, Ελεονόρα της Αραγωνίας, Αικατερίνη η Μεγάλη… Στο παρελθόν, επώνυμες γυναίκες-ηγεμόνες υπήρξαν περίφημες σκακίστριες. Γνωρίζετε κάποιο αντίστοιχο σημερινό παράδειγμα από τον πολιτικό κόσμο;

Δεν γνωρίζω κάποια επικεφαλής κράτους ή πολιτική ηγέτιδα στο σημερινό κόσμο που να είναι σπουδαία παίχτρια στο σκάκι. Η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας ήταν η τελευταία που ξέρω.

Γιατί με το πέρασμα του χρόνου το σκάκι έγινε ολοένα και λιγότερο δημοφιλές ανάμεσα στις γυναίκες;

Από το 16ο αιώνα και μετά το σκάκι έπαψε να είναι δημοφιλές ανάμεσα στις γυναίκες. Με τους νέους κανόνες που εισήχθησαν και τις ενισχυμένες δυνάμεις της βασίλισσας και του επίσκοπου, το παιχνίδι έγινε πιο γρήγορο, πιο ανταγωνιστικό και πιο επαγγελματικό. Το γεγονός αυτό έτεινε να αποκλείει τις γυναίκες, ιδίως στους δημόσιους χώρους όπου λάμβαναν χώρα οι παρτίδες.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου είναι αυτό που συσχετίζει την ανάδειξη της βασίλισσας με τη λατρεία της Παρθένου στη μεσαιωνική Ευρώπη. Θα θέλατε να μας το αναλύσετε;

Η λατρεία της Παρθένου, που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη, βοήθησε στο να αναβαθμιστεί η βασίλισσα του σκακιού και τελικά, κατά τον 15ο αιώνα, να ανυψωθεί πάνω από τα υπόλοιπα κομμάτια. Ανακάλυψα τις αποδείξεις γύρω από τη σχέση της Παρθένου και της βασίλισσας σε γαλλικά, αγγλο-νορμανδικά και λατινικά κείμενα του 13ου αιώνα, που ουσιαστικά είναι έργα γύρω από την ηθική και στα οποία η Παρθένος αναμετράται με το διάβολο.

Με ποιον τρόπο συνδέθηκε η βασίλισσα του σκακιού με τα ερωτικά ρομάντζα και τους τροβαδούρους του Μεσαίωνα;

Για μια περίοδο 400-500 χρόνων (1200-1600), το σκάκι υπήρξε, μεταφορικά, το πλέον προσφιλές σύμβολο των ερωτευμένων. Η «λατρεία του έρωτα» που εξαπλώθηκε από τους τροβαδούρους στη Γαλλία και τους μινιστρέλους στη Γερμανία αντέστρεψε τους παραδοσιακούς ανδρικούς - γυναικείους ρόλους και προσέδωσε στη γυναίκα τη δύναμη και την ισχύ του άντρα. Αυτό συνέβη παράλληλα με την εξάπλωση του σκακιού. Μόλις εμφανίστηκε στο προσκήνιο η βασίλισσα, νομιμοποίησε την εμφάνιση των γυναικών παιχτών, και το σκάκι προσέφερε μια δικαιολογία στους εραστές για να αποσύρονται στο ιδιωτικό περιβάλλον των κήπων και των μπουντουάρ, όπου μπορούσαν να «αναμετρηθούν» με τα αισθήματα αλλά και με τους πεσσούς τους.

Πιστεύετε ότι το σκάκι θα ήταν βαρετό αν η βασίλισσα δεν είχε αντικαταστήσει το βεζίρη των Ινδών και των Περσών;

Το σκάκι είναι σαφώς πιο συναρπαστικό ως παιχνίδι με την παρουσία της βασίλισσας.

Θα μας πείτε δυο λόγια για το ακόμα πιο πρόσφατο βιβλίο σας;

Το τελευταίο βιβλίο μου, που εκδόθηκε μόλις τον περασμένο Μάιο στην Αμερική, είναι μια ιστορία των αμερικανικών νεκροταφείων, με φωτογραφίες του γιου μου Ριντ. Ιχνηλατεί 400 χρόνια αμερικανικής ιστορίας μέσω των νεκροταφείων και των ταφικών εδαφών κάθε εποχής. Αυτό τον καιρό ασχολούμαστε και οι δύο με την προώθησή του μέσω εκθέσεων και διαλέξεων. Ενδιαφέρεται κανείς στην Ελλάδα για μια έκθεση με αυτές τις καλλιτεχνικές φωτογραφίες, που χαρακτηρίστηκαν «εκθαμβωτικές» και «υπερβατικές» σε πρόσφατες κριτικές;