Σελίν: Η ωμότητα των πραγμάτων

«Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» του Σελίν, εκδόσεις της Εστίας, σελ. 638, € 25

Η πιο ρεαλιστική αλλά ωμή εικόνα του κόσμου βρίσκεται εδώ, σε αυτές τις 600 σελίδες της Νύχτας. Το «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» του Σελίν, είναι ένα σκάνδαλο, ένα αριστούργημα. Ο Σελίν ένας αναρχικός, ένας βλάσφημος. Ένας τρομοκράτης του λόγου, ένας σαρδόνιος περιθωριακός, ένας αμετανόητος προβοκάτορας. Από τις πρώτες γραμμές καταφεύγεις στο χρονολόγιο για να βεβαιωθείς ότι ο τύπος που φτύνει με τέτοιο άγριο κυνισμό τις σκέψεις του στο χαρτί, που καταλύει με τόση άνεση κάθε ταμπού, γλωσσικό και αφηγηματικό, έζησε τον προηγούμενο αιώνα.

Ο Λουί - Φερντινάν - Ωγκύστ Ντετούς γεννήθηκε το 1894 σε παρισινό προάστιο. Γόνος μικροευγενών από τον πατέρα του, μικροαστικής καταγωγής από τη μητέρα του, τραυματίας από εθελοντική αποστολή στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου, τυχοδιώκτης στο Καμερούν, ειδικός απεσταλμένος της Κοινωνίας των Εθνών σε υγιεινολογικές αποστολές στις ΗΠΑ, Ευρώπη και Δυτική Αφρική, γιατρός στο Παρίσι και πάει λέγοντας.

Η ιστορία του βιβλίου αυτού, για το οποίο έχει χυθεί τόσο μελάνι, ξεκινάει το 1929. Θα πάρει τρία χρόνια στο συγγραφέα να το ολοκληρώσει. (Η ερωμένη του περιγράφει μια βασανιστική εμπειρία και λίγο καιρό μετά θα τον εγκαταλείψει.) Το Ταξίδι στην άκρη της Νύχτας θα δει το φως της δημοσιότητας το 1932. Θα προκαλέσει σάλο. Σκάνδαλο. Ο συγγραφέας, με το ψευδώνυμο Λουί Φερντινάν Σελίν, άγνωστος. Ποιος ήταν αυτός που κατάφερνε ν’ αποτυπώσει την τύρβη της ζωής με τέτοια δύναμη; Το αντιμετωπίζουν ως αριστούργημα, άλλοι το παίρνουν στραβά. Για κάποιους είναι μια νέα μορφή λογοτεχνίας, μια αυτοβιογραφία με γραφή ανήκουστη, φαινομενικά μόνο «λαϊκή». Ένα βιβλίο φτιαγμένο από τα κουρέλια της γλώσσας των λούμπεν – μόνο όμως για να εκφράσει τα αισθήματά τους καλύτερα κι από τους ίδιους. Για άλλους ένα τέρας. Με τον πρωτάκουστο τρόπο που αντιμετωπίζει τη ζωή, τον εντελώς κυνικό, μια ψυχρή φωνή ρεαλισμού που τσακίζει τις αυταπάτες.

Στο στόχαστρο μπαίνουν εξαρχής ο πόλεμος, «μια τεράστια παγκόσμια κοροϊδία», οι πολεμοκάπηλοι, «μην ήμουν λοιπόν ο μόνος δειλός επί της γης; συλλογιζόμουν. Χαμένος ανάμεσα σε δύο εκατομμύρια παλαβούς, ηρωικούς και ξέφρενους κι αρματωμένους… για να τ’ αφανίσουν όλα, πιο λυσσασμένοι κι από σκυλιά, λατρεύοντας τη λύσσα τους», ο θάνατος. Ο Σελίν δεν βρίσκει καμία ομορφιά, κανένα ηρωικό συναίσθημα στον πόλεμο. Και δεν είναι μόνο ο παραλογισμός του πολέμου. Είναι ολόκληρη η «δυστυχία του πολιτισμού» και ο παραλογισμός της ίδιας της ζωής, μια φάρσα την οποία οφείλει να ξεσκεπάσει. «Η αλήθεια τούτου του κόσμου είναι ο θάνατος. Πρέπει να διαλέξεις ή το τέρμα ή το ψέμα. Εγώ δεν μπόρεσα ποτέ να σκοτωθώ».

Χωρίς να δίνει ιδιαίτερη σημασία στην πλοκή, ο αρνητικός ήρωάς του, ο Μπαρνταμού, διασχίζει τη ζωή σαν μόνο για να μας τα πει χύμα. Και τι ζωή: μπλέκει από λάθος του στη δίνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να τη γλιτώσει θα πάει στην Αφρική, θα το σκάσει στη Νέα Υόρκη, θα επιστρέψει στη Γαλλία και θα ασκήσει το επάγγελμα του γιατρού φτωχός ανάμεσα σε φτωχούς, θα προσφέρει τις υπηρεσίες του σε φρενοκομείο. Όλες οι περιπέτειες κι οι συναντήσεις του ήρωα είναι αφορμές για σφοδρούς, απειλητικούς μονολόγους. Κι ο μισάνθρωπος ήρωας του Σελίν έχει μια «καλή κουβέντα» για όλους –το χιούμορ δεν του λείπει–, για τους διανοούμενους «είχε το βίτσιο των διανοούμενων, ήταν υπερφίαλος», για τις γυναίκες «δουλικά απ’ τη φύση τους», για τον έρωτα «η αγάπη είναι το άπειρο στο επίπεδο των κανίς, κι έχω μια αξιοπρέπεια εγώ!».

Δύσπιστος με τους ανθρώπους «που μόνο αυτούς πρέπει να φοβάσαι, πάντοτε», δηκτικός με τους πλούσιους «αν δεν είσαι πλούσιος πάντα θα είσαι χρήσιμος», αλλά και τους φτωχούς και τους νέγρους «κι έπειτα έφτασαν οι κατοικίδιοι νέγροι για να μου προσφέρουν, χαχανίζοντας, την πελώρια αχρηστία τους». Ούτε στους Αμερικανούς θα χαριστεί και φυσικά ούτε στους συμπατριώτες του – «άχρηστοι και σιχαμένοι, ικανοί για κάθε βλακεία». Ούτε βέβαια στον εαυτό του...

Λίβελοι γράφτηκαν εναντίον του για τα τρία εξωφρενικά αντισημιτικά κείμενα που δημοσίευσε τα επόμενα χρόνια (κείμενα πάντως, και όχι πρακτικές), για τα οποία μετά τον πόλεμο διώχθηκε, εξορίστηκε, φυλακίστηκε, κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία. Ο ίδιος θεωρούσε ότι παρεξηγήθηκε. Κι αν μισήθηκε από τους συμπατριώτες του, υπήρξε είδωλο για πολλούς Αμερικανούς συγγραφείς της μπιτ γενιάς (με τον Μπάροουζ και τον Γκίνσμπεργκ να τον επισκέπτονται στο σπίτι του στο Παρίσι, όπου ζούσε αποτραβηγμένος λίγο πριν το θάνατό του το 1961). Αλλά πραγματικά, η Νύχτα του, που τόσο επιμελώς φρόντισε να σκεπάσει με το πέπλο του μίσους και της ειρωνείας, είναι ένα βαθιά υπαρξιακό, ένα (σχεδόν) ποιητικό βιβλίο, ένα αληθινό μυθιστόρημα. Μια κραυγή υπέρ των καταφρονεμένων αυτού του κόσμου, μια οργισμένη καταγγελία –«σχεδόν κάθε επιθυμία ενός φτωχού ανθρώπου είναι μια τιμωρητέα παράβαση»– για την κατάρρευση των ηθικών και πνευματικών αξιών της εποχής του. Ο γιατρός που απογυμνώνει τη μιζέρια των προλετάριων, οικτίρει τη Δύση για την εμπορευματοποίηση και τη μαζικοποίηση, αναδεικνύει τη φρίκη και τη σχιζοφρένεια της σύγχρονης ζωής, γελοιοποιεί τους αποικιοκράτες, τους διανοούμενους, τους καπιταλιστές, προφητικά φτάνει ως τις μέρες μας. Σήμερα μόνο καταλαβαίνει κανείς πόσο συνολική ήταν η κοσμοθεωρία του, πόσο επαναστατική άποψη είχε για το σύγχρονο κόσμο.

Η άριστη μετάφραση της Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλου μειώνει ως διά μαγείας το δέος μπροστά τις 600 σελίδες. Ψαγμένη λέξη προς λέξη, πιστή στο πνεύμα του βιβλίου, ζωντανεύει τον εκρηκτικό του λόγο και βοηθάει τον αναγνώστη να βυθιστεί στο σελινικό συμπάν. Εξαιρετικό και το επίμετρο. «Κανείς» γράφει στο οπισθόφυλλο «δεν θα επιστρέψει αλώβητος από την άκρη της νύχτας». Ο Φερδινάνδος Μπαρνταμού δεν είναι παρά ένας μηδενιστής, ένας ελεεινός. Αλλά πάλι, δεν μας ζητήθηκε ποτέ να θαυμάσουμε αυτόν τον ήρωα. Μας ζητήθηκε μόνο να παραιτηθούμε από τις ψευδαισθήσεις μας.