Χαμένοι στη μετάφραση

Τιμώντας την παγκόσμια ημέρα Μετάφρασης, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας και Επιστημών του Ανθρώπου (ΕΚΕΜΕΛ) σε συνεργασία με το Βρετανικό Συμβούλιο, το Γαλλικό Ινστιτούτο, το Ινστιτούτο Γκαίτε, το Ινστιτούτο Θερβάντες και το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο απένειμε τα Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2008. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο καλόγουστο κτίριο του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών (Πατησίων 47) και η A.V. ήταν εκεί. Παρακάτω, τέσσερις από τους βραβευθέντες απαντούν στις ίδιες ερωτήσεις...

❶ Πόσα χρόνια ασχολείσαι με τη μετάφραση και ποια είναι τα βιβλία που ξεχωρίζεις από αυτά που έχεις μεταφράσει έως σήμερα;

❷ Ποιες ήταν οι γλωσσικές-υφολογικές ιδιαιτερότητες του βιβλίου για το οποίο βραβεύτηκες;

❸ Ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στην Ελλάδα ένας μεταφραστής ως επαγγελματίας;

❹ Πότε χαρακτηρίζεις μια μετάφραση ως επιτυχημένη;

Τιτίκα Δημητρούλια

Βραβείο μετάφρασης γαλλόφωνης λογοτεχνίας για το βιβλίο «Υπόθεση Τουλάγεφ» του Victor Serge (εκδ. Scripta)

❶Από το 1985. Κάθε μετάφραση, τα βιβλία, τα λιμπρέτα, τα ποιήματα, τα θεωρητικά κείμενα, έχει τη γοητεία της, είναι σα να βάζεις κάθε φορά ένα στοίχημα με τον εαυτό σου και με τη γλώσσα.

Δεν μπορώ να ξεχωρίσω βιβλία και δουλειές, παρότι είναι αλήθεια ότι αγαπώ πολύ τον Βικτόρ Σερζ. Εξίσου αγαπώ όμως και τον Μαριβό ή τον Φλομπέρ, ή τον Αραγκόν. Μετάφραση σημαίνει αφοσίωση στο εκάστοτε κείμενο και μέσα από αυτό στη γλώσσα καθαυτή.

❷ Ο Βικτόρ Σερζ ήταν ένας πολιτικός ακτιβιστής, κυνηγημένος – γι’ αυτό άλλωστε και πολλά κείμενά του χάθηκαν. Ήταν από τους πρώτους που μίλησαν για το σταλινικό ολοκληρωτισμό και στο βάθος υπήρξε ξένος όπου κι αν πήγαινε, ό,τι κι αν έκανε. Δεν εννοώ απλώς τις διαρκείς απελάσεις, από τη Γαλλία ως αναρχικός, από την ΕΣΣΔ ως αντικαθεστωτικός και τα λοιπά. Εννοώ ότι η λογοτεχνία τον θεωρούσε άντρα πολιτικό και η πολιτική λογοτέχνη. Δύσκολη μοίρα. Ήταν βαθύτατα καλλιεργημένος, μεταφραστής, γνώρισε στους Γάλλους όλους τους μεγάλους Ρώσους ποιητές των αρχών του αιώνα. Πέρα από τη ρωσική λογοτεχνία, ήταν βαθύς γνώστης της γαλλικής λογοτεχνίας αλλά και των μεγάλων Αμερικανών της εποχής, όπως ο Ντος Πάσος, και συνομιλητής του Γκράμσι, του Λούκατς, του Μπρετόν. Η πολυκύμαντη ζωή και η τεράστια παιδεία του περνάνε και στο μυθιστόρημά του: ύφος που παραπέμπει στους Ρώσους κλασικούς και τεχνικές του μοντερνισμού, πολιτική αργκό της εποχής (το βιβλίο αναφέρεται στις δίκες της Μόσχας). Αλλά και μια ποίηση που έχει να κάνει και πάλι με τα διαβάσματα και τις φιλίες του (Μπλοκ, Μαγιακόφσκι, Γεσένιν, Μαντελστάμ κ.ά.) αλλά και το ρομαντισμό της στράτευσής του. Λένε ότι μετάφραση είναι αυτό που χάνεται στη μετάφραση. Το δύσκολο είναι να δώσεις έστω και αυτό το λίγο από μια εποχή, έναν κόσμο, ένα συγγραφέα.

❸ Η μετάφραση δεν είναι δουλειά που πληρώνεται καλά. Είναι δύσκολη δουλειά και ο μεταφραστής συχνά είναι αφανής ή διαφανής. Από την άλλη, δεν υπάρχει ένα θεσμικό πλαίσιο άσκησης του επαγγέλματος, όπως στο εξωτερικό. Αδιαμφισβήτητα ωστόσο το επίπεδο των μεταφράσεων έχει ανέβει σημαντικά τα τελευταία χρόνια – κι αυτό οφείλεται ίσως και στην εκπαίδευση των μεταφραστών που ριζώνει σιγά-σιγά στη χώρα μας.

❹ Η κριτική και η αξιολόγησή της είναι από τα δυσκολότερα πράγματα. Προφανώς προσαρμόζεται στον τύπο του κειμένου. Σε ένα φιλοσοφικό ή εικαστικό κείμενο η ορολογία είναι πολύ πιο σημαντική από ό,τι σε κάποια λογοτεχνικά κείμενα. Από την άλλη, υπάρχουν «σχολές», τάσεις στη μετάφραση που επηρεάζουν και την κριτική της: αυτοί που υποστηρίζουν τη διατήρηση του ξένου στοιχείου και οι άλλοι που τάσσονται υπέρ της αφομοίωσής του, λόγου χάρη. Αν με δυο λόγια μπορώ να εκφράσω την άποψή μου, πιστεύω ότι μια καλή μετάφραση οφείλει να μεταφέρει το κείμενο στην άλλη γλώσσα και την άλλη κουλτούρα, με σεβασμό τόσο στο ξένο, το έτερο, όσο και στο αυτό, το εντόπιο, στο κοινό και την κουλτούρα υποδοχής. Και βέβαια, αυτό που έλεγε ο μεγάλος ψυχαναλυτής Πονταλίς, ότι η μετάφραση δεν πρέπει να «μυρίζει» μετάφραση, γιατί είναι σαν τις μυρωδιές της κουζίνας όταν ετοιμάζεις ένα τραπέζι, σου κόβουν την όρεξη.

Στέλλα Δούκα, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Δάειρα Ζιούβα, Ζήνα Κουφοπούλου, Βαρβάρα Κυριακοπούλου με την επιμέλεια του

καθηγητή τους Νίκου Πρατσίνη

Βραβείο της ισπανόφωνης λογοτεχνίας συλλογικά για το βιβλίο «Ο Αλφανουί» του Rafael Sanchez Ferloso (εκδ. Λαγουδέρα)

❶ Ασχολούμαστε με το άθλημα από 6 ως 26 χρόνια ο καθένας… Ξεχωρίζουμε τα βιβλία:

α) Ν. Πρατσίνης: “Junky”, του Ουίλιαμ Μπάροουζ (εκδ. Απόπειρα, σε συνεργασία με την Ντ. Σώτηρα), «Ναυάγια», του Α. Κ. Καμπέθα ντε Βάκα (εκδ. Στοχαστής)

β) Κλ. Ελαιοτριβιάρη: «Ο Πλατέρο κι εγώ» του Χουάν Ραμόν Χιμένεθ (εκδ. Παπαδόπουλος)

γ) Στ. Δούκα: «Η ωραία Οτερό» της Κάρμεν Ποσάδας (εκδ. Ενάλιος)

γ) Δ. Ζιούβα: «Ο Αλφανουί» με διαφορά (και όσον αφορά την ικανοποίηση από το αποτέλεσμα) και “Espia de Dios” του Χουάν Γκόμεθ Χουράδο (εκδ. Πατάκης, υπό έκδοση)

δ) Β. Κυριακοπούλου & Ζ. Κουφοπούλου: «Ο Αλφανουί». Λόγω της μεταφραστικής εμπειρίας σε ομαδική εργασία και του συναισθηματικού δεσμού που δημιούργησε ανάμεσά μας. Η βράβευσή του δικαίωσε τη δουλειά 4 χρόνων.

❷ Το γλωσσικό ιδίωμα απλό, κοφτό, πυκνό και ευθύβολο, ειρωνικό και απροσδόκητο, που θυμίζει τον αφηγηματικό λόγο των χωρικών της Καστίλης (αφήγηση παρατακτική και «άτσαλη» αν και επιμελώς «πεποιημένη»), με τη γεμάτη θυμοσοφία πολυσημία του, ενώ παράλληλα υπαινίσσεται τη χρήση της γλώσσας από τους κλασικούς του Χρυσού Αιώνα των ισπανικών γραμμάτων (1500-1700), π.χ. Θερβάντες, Κεβέδο, Λόπε ντε Βέγα κ.λπ. Κάτι τέτοιο δύσκολα «έρχεται στα ελληνικά» –ο πειρασμός για γλωσσικά και υφολογικά ακραίες «λύσεις» ήταν μεγάλος. Μας «διέσωσε» η ομαδική εργασία στη μεταφραστική επιμέλεια (brainstorming «ελεγχόμενο» συλλογικά με στόχο επιλογές που δεν βλάπτουν την αναγνωσιμότητα). Άλλη ιδιαιτερότητα συνιστά το γεγονός ότι το έργο είναι μη κατατάξιμο (παραπέμπει εξίσου στο λατινοαμερικανικό μαγικό ρεαλισμό ενός Μάρκες όσο και στη λογοτεχνία της ενηλικίωσης/μαθητείας, αλλά και στο είδος της picaresca, δηλ. της λογοτεχνίας της «περιπλάνησης και της αλητείας», με μεγάλη παράδοση στα ισπανικά γράμματα).

❸ Η μετάφραση λογοτεχνίας είναι με διαφορά το πιο κακοπληρωμένο –και δύσκολο– είδος μετάφρασης στην Ελλάδα. Οι αξιόλογες λογοτεχνικές μεταφράσεις δηλώνουν το μεράκι του μεταφραστή. Ο μεταφραστής που «καταθέτει την ψυχή του» στο έργο δύσκολα αμείβεται, ηθικά (κυρίως) αλλά και… οικονομικά!

❹ Από το μεταφρασμένο έργο πρέπει να αναδύονται τα χρώματα και οι μυρωδιές του πρωτοτύπου και η γλώσσα να ρέει (κατά το δυνατό) στο ύφος του ξένου συγγραφέα. Να ρέει αβίαστα, χωρίς να «σκάει μύτη» το πρωτότυπο πουθενά, αλλά και χωρίς να φαίνεται ο κόπος που κρύβεται πίσω. Όπως το μπαλέτο… Η μετάφραση θα πρέπει να μας ταξιδεύει, απλά και μόνο χάρη στο γεγονός ότι μας μεταφέρει την αίσθηση που προκαλεί το πρωτότυπο.

Παναγιώτης Σκόνδρας

Βραβείο μετάφρασης ιταλικής λογοτεχνίας για το βιβλίο «Καπούτ» του Curzio Malaparte (εκδ. Μεταίχμιο)

❶ Η πρώτη μεταφραστική απόπειρα κυκλοφόρησε στα τέλη του 1987 και έγινε με πολύ πάθος, πολλή αγωνία και μεγάλη άγνοια. Θα ξεχώριζα τα βιβλία με τα οποία ένιωσα ιδιαίτερη συγγένεια ή που μου έδωσαν πολλά, παρότι ορισμένα με δυσκόλεψαν ιδιαίτερα ή έγιναν σε δύσκολες δικές μου περιόδους: «Οι επτά αγγελιοφόροι» (Ντίνο Μπουτζάτι), «Άνθρωποι, διηγηθείτε την ιστορία σας» (Αλμπέρτο Σαβίνιο), «Η αυτού ελαφρότης ο Περελά» (Άλντο Παλατσέσκι), «Βάναυση αγάπη» (Έλενα Φεράντε), «Αλλοπαρμένες μεγαλοφυΐες» (Φεντερίκο ντι Τρόκιο), «Η αστόλιστη βασίλισσα» (Μαουρίτσιο Ματζάνι) και «Καπούτ» (Κούρτσιο Μαλαπάρτε).

❷ Το «Καπούτ» είναι μια εφιαλτική περιδιάβαση, γλωσσική και πολιτισμική, σε πολλές χώρες της Ευρώπης που ταλαιπωρήθηκαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο. Αυτό είχε πολύ μεγάλο όγκο δουλειάς και αναζήτησης πληροφοριών, μια και δεν είχα υπομνηματισμένη έκδοση στα χέρια μου. Υφολογικά κινήθηκε σε πολλά επίπεδα (λυρικό, περιγραφικό, ονειρικό, σκληρά ρεαλιστικό, σαρκαστικό, παραληρηματικό, ακόμα και υπερρεαλιστικό.) Αρρώστησα κυριολεκτικά για να το φέρω εις πέρας, αλλά άξιζε τον κόπο.

❸ Χρόνια τώρα οι περισσότεροι διαμαρτύρονται για τις χαμηλές αμοιβές, αλλά το αποκλείω να βρεθεί ποτέ τρόπος ώστε να γίνει επαρκής οικονομική αποτίμηση μιας μετάφρασης. Η πίεση του χρόνου είναι κάτι δύσκολο (η επιβίωση σε αναγκάζει να δουλέψεις διάφορα πράγματα ταυτόχρονα), ενώ η μετάφραση θέλει μια περίοδο επώασης μέσα σου. Θα πρόσθετα και το μεγάλο διανοητικό κόπο, που πολλές φορές εξαντλεί όσο και η σκληρή σωματική δουλειά. Εργάτες είμαστε όλοι μας.

❹ Τον καλύτερο χαρακτηρισμό έχει δώσει η σημαντική Ελληνίδα ποιήτρια και μεγαλειώδης μεταφράστρια κ. Τζένη Μαστοράκη: «Η μετάφραση οφείλει να είναι και πιστή και ωραία». Μοιάζει αντιφατικό και ανέφικτο, αλλά η μετάφραση είναι με τον τρόπο της ένα κυνήγι του ανέφικτου. Τελεσίδικες μεταφράσεις δεν νομίζω να υπάρχουν. Αυτό είναι και ο μεγάλος σταυρός που έχει να σηκώσει ένας μεταφραστής.

Γιώργος Δεπάστας

Βραβείο μετάφρασης γερμανικής λογοτεχνίας για το βιβλίο «Απληστία» της Elfriede Jelinek (εκδ. Εκκρεμές)

❶ Ασχολούμαι με τη μετάφραση 18 χρόνια. Τα βιβλία που ξεχωρίζω είναι ο «Θάνατος του Δαντόν» του Γκέοργκ Μπίχνερ, το «Τράνζιτο» της Άννα Ζέγκερς και φυσικά η «Απληστία» της Ελφρίντε Γέλινεκ, γιατί το θεωρώ πολύ σημαντικό έργο.

❷ Η συγγραφεύς δημιουργεί δικές της λέξεις, η γλώσσα της είναι μια κατασκευή που δύσκολα μεταφέρεται σε άλλη γλώσσα και επιβάλλει στο μεταφραστή να αναζητήσει αντιστοιχίες.

❸ Ως επάγγελμα είναι κακοπληρωμένο. Αν μου αρέσει ένα βιβλίο, πρέπει πρώτα να βρω εκδότη και ύστερα να αρχίσω τη μετάφραση, αλλιώς μπορεί να μου μείνει στο συρτάρι. Και φυσικά η έγκριση του εκδότη εξαρτάται από τα δικαιώματα, από το μέγεθος του βιβλίου, από την εμπορικότητα του συγγραφέα. Εργάζομαι λοιπόν ύστερα από αναθέσεις, τις οποίες κι εγώ αναλαμβάνω εφόσον τα κείμενα με ενδιαφέρουν.

❹ Αν κρίνω ότι αποδίδω σωστά το ύφος του συγγραφέα, αν στην ανάγνωση το κείμενο κυλάει αβίαστα και αν δημιουργήσω στον αναγνώστη την εντύπωση πως δεν διαβάζει το βιβλίο σε μετάφραση αλλά στην πρωτότυπη γλώσσα του.