Γιον Φόσε | Διανοητικό Serendipity: Ή πώς το σύμπαν συνωμοτεί, αν θες να συνωμοτήσει

Και τι είναι αυτό το «κάτι παρόμοιο»; Αυτό που στα Αγγλικά λέμε serendipity και στα Ελληνικά «ευτυχής συγκυρία» ή ευτυχείς συμπτώσεις.

Και μου συμβαίνει κυρίως με συνδέσεις διανοητικές: όταν μία ιστορία με οδηγεί σε κάποια άλλη, μια πληροφορία σε ένα τελείως νέο κόσμο, που όμως είναι συνδεδεμένος με κάτι που με απασχολούσε ήδη χωρίς να το υποψιάζομαι. Κι έτσι η μία νέα γνώση φέρνει την άλλη και, σαν μπάλες του μπιλιάρδου, αλληλοεφάπτονται και οδηγούν σε πυροτεχνήματα ανακάλυψης.

Επί του προκειμένου, προετοίμαζα τη μηνιαία Λέσχη Ανάγνωσης Νορβηγικής Λογοτεχνίας που έχουμε στο Ζάτοπεκ για τις 29 Ιανουαρίου (ώρα 19.00, αν ενδιαφέρεστε). Βιβλίο του μήνα είναι «Το Άλλο Όνομα», οι δύο πρώτοι τόμοι της Επταλογίας του νομπελίστα Νορβηγού Γιον Φόσε, από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μια μετάφραση-άθλο του Σωτήρη Σουλιώτη (για την οποία τιμήθηκε, δικαίως, με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης).

Η ιστορία δεν έχει τόσο σημασία, ωστόσο για λόγους κατανόησης θα δώσω μια αδρή της εικόνα: ο ζωγράφος Άσλε, κάτοικος ενός χωριού κάπου στα δυτικά φιορδ, βρίσκεται προ μιας μεγάλης νέας έκθεσης στην Γκαλερί Μπάιερ στο Μπέργκεν. Έχει κατέβει στην πόλη για να πάρει προμήθειες και καμβάδες για το σπίτι και, κατά τη διάρκεια της οδήγησης, σκέφτεται έναν άλλο ζωγράφο, συνονόματο, που –εν αντιθέσει με τον Άσλε 1— πιθανόν να βρίσκεται στο διαμέρισμά του στο Μπέργκεν με τον σκύλο του, λιπόθυμος από το ποτό, μόνος και χωρισμένος. Η σκέψη του Άσλε 2 τυραννάει τον Άσλε 1 παρά όποιες άλλες σκέψεις κάνει ο δεύτερος (για τη γυναίκα του, για τη ζωγραφική, για τον Θεό, για τον γείτονά του Όσλαϊκ) κι έτσι κάποια στιγμή αποφασίζει να γυρίσει πίσω στην πόλη και να βρει τον Άσλε 2 όντως λιπόθυμο πάνω στο χιόνι, σχεδόν νεκρό.

Αυτή λοιπόν είναι η αρχή μιας σειράς εφτά βιβλίων, που καθένα αντιστοιχεί σε ένα εικοσιτετράωρο (βιβλίων, παρεμπιπτόντως, που διαβάζονται νεράκι κι άρα δύνανται, θεωρητικά, να διαβαστούν σε πραγματικό χρόνο, φτάνει να έχει κανείς τον χρόνο και το κέφι) και στα οποία ο Γιον Φόσε, μεταξύ άλλων, εξερευνά την ίδια του τη θρησκευτική πίστη μέσα από τις σκέψεις του ζωγράφου Άσλε.

Ο Γιον Φόσε γεννήθηκε σε μια Λουθηρανική οικογένεια (όπως οι περισσότεροι Νορβηγοί). Στα 16 του εγκατέλειψε την Εκκλησία της Νορβηγίας και δήλωνε άθεος μέχρι που, μέσα από τα γραπτά του Μάρτιν Χάιντεγκερ και, κυρίως, του Γερμανού μυστικιστή Μάιστερ Έκχαρτ (1260-1328) ανακάλυψε εκ νέου τη χριστιανική του πίστη και, μετά τον 3ο γάμο του, ασπάστηκε τον Καθολικισμό. Όμως τίποτα στο νέο του τρόπο θέασης του Χριστιανισμού δεν είχε να κάνει με τα κηρύγματα της παιδικής του ηλικίας.

Μία από τις κύριες ιδέες του Μάιστερ Έκχαρτ είναι ότι δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τον Θεό παρά μόνο με τρόπο αποφατικό: δηλαδή μόνο για το τι δεν είναι, και ποτέ για το τι όντως είναι. Πρέπει, επιμένει, να αδειάσουμε το μυαλό μας και την ψυχή μας από τις ιδέες και τις αντιλήψεις που έχουμε γι’ Αυτόν και μόνο τότε θα μπορέσουμε να βρούμε χώρο εντός μας για την παρουσία Του.

Ένας τρόπος για να γίνει κάτι τέτοιο—για να απαλλαγεί κανείς από τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις που έχει για τον Θεό και να προσπαθήσει να Τον βιώσει εκ νέου—είναι ο χριστιανικός διαλογισμός, έτσι όπως τον περιέγραψε η Αγία Τερέζα της Άβιλας ως μέρος της πρακτικής που οδηγεί από την προσευχή στην εκστατική, μυστική συνειδητότητα της θείας φύσης (του Gottheit του Έκχαρτ).

Και γιατί μας ενδιαφέρουν όλα αυτά εδώ; Γιατί στο τέλος του πρώτου από τα επτά βιβλία (άρα στο τέλος του πρώτου μισού του «Άλλου Ονόματος») ο εξαντλημένος Άσλε 1 κάνει ακριβώς αυτό: διαλογίζεται μέσα από προσευχή, μέχρι που τον παίρνει ο ύπνος.

Οπότε έπρεπε να πάω κι εγώ να ψάξω όχι μόνο τον Έκχαρτ αλλά και την Τερέζα της Άβιλας, τώρα.

Έμαθα λοιπόν πως η Τερέζα της Άβιλας (1515-1582) ήταν υπεύθυνη για τη μεταρρύθμιση των Καρμελιτών μοναχών, ενός αναχωρητικού τάγματος που λέγεται ότι ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα από μοναχούς που έφτασαν στην Ιουδαία με την 3η Σταυροφορία. Κατοίκησαν στις σπηλιές όπου διέμενε και ο προφήτης Ηλίας όταν έκανε θαύματα πολεμώντας τους προφήτες του θεού Βάαλ (Μεγάλο μπιφ οι Ιουδαίοι με τους οπαδούς του Βάαλ, ίσως θυμάστε: σ’ εκείνον είχαν ξανακυλήσει όσοι κατασκεύασαν και λάτρευαν το χρυσό μοσχαράκι ενώ περίμεναν να κατέβει ο Μωυσής από το όρος Σινά με τις 10 εντολές. Άλλη ιστορία αυτό, βεβαίως.)

Εν πάσει περιπτώσει, στις σπηλιές του Προφήτη Ηλία οι Καρμελίτες ιδρύουν το τάγμα τους. Ονομάστηκαν δε έτσι γιατί οι σπηλιές αυτές βρίσκονταν στο όρος Καρμέλ (ή Κάρμηλος, όπως το λέμε, ξενερουά, στα Ελληνικά) στο σημερινό βόρειο Ισραήλ, πάνω από την πόλη της Χάιφα. (Additional level of serendipity 1: To μοναστήρι τους, που υπάρχει ακόμα, ονομάζεται Stella Maris. Πέντε πόντοι σε όποιον γνωρίζει ποιος, προσφάτως εκλιπών, συγγραφέας ονόμασε έτσι το τελευταίο του βιβλίο. Hint: κι αυτό από τις εκδόσεις Gutenberg εκδίδεται).

Κοιτάξτε τώρα πώς συνδέονται όλα αυτά για μένα: από το καλοκαίρι έχω αρχίσει να κάνω μαθήματα Εβραϊκών (καθημερινά στο duolingo – it works! – και μια φορά την εβδομάδα ονλάιν). Το πανεπιστήμιο της Χάιφα προσφέρει καλοκαιρινά εντατικά μαθήματα εκμάθησης της εβραϊκής και, ενώ πάντα σκεφτόμουν στη θεωρία ότι ήθελα να ακολουθήσω αυτό το πρόγραμμα, τώρα βρίσκομαι πιο κοντά του από ποτέ (όταν με το καλό τελειώσει όλη αυτή η τρέλα). Additional level of serendipity 2: Έχω ήδη πάει στο Παν/μιο της Χάιφα, όπου με ξενάγησαν οι ευγενέστατοι καθηγητές και μαθητές του εκεί Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών (ναι, υπάρχει!).

Έφτασα λοιπόν από την παλιά μου αγάπη –τη Νορβηγία– στην πιο πρόσφατή μου αγάπη –την εβραϊκή γλώσσα– μέσω των αναχωρητών χριστιανών μυστικιστών που ενέπνευσαν τον Γιον Φόσε. Αυτό ακριβώς είναι το διανοητικό serendipity: όταν όλα έρχονται και δένουν μεταξύ τους αναπάντεχα και σε κάνουν να νιώθεις ότι καλά κάνεις αυτό που κάνεις.

Θα μου πείτε: οι συνδέσεις πάντα υπήρχαν, τις είδα όμως μόνο όταν άρχισα να παρατηρώ τι συμβαίνει. Αληθές. Αν θες να αγοράσεις ένα κόκκινο Γκολφ, θα βλέπεις ξαφνικά παντού κόκκινα Γκολφ. Πόσοι από εμάς όμως έχουμε την πολυτέλεια του χρόνου να καθίσουμε και ν’ ακολουθήσουμε αυτά τα πληροφοριακά και διανοητικά μονοπάτια, αν δεν είμαστε φοιτητές, ερευνητές ή, καλή ώρα, αρθρογράφοι; Γι’ αυτό μια συμβουλή (προς εαυτόν): όταν συμβαίνουν όλα αυτά, καθίστε και σημειώστε τα. Κάπως έτσι βρέθηκα πριν δέκα χρόνια, από το πουθενά, να βγαίνω από το δρόμο προς τη Σμύρνη της Τουρκίας, να γνωρίζω τη Φώκαια της Μ. Ασίας και, μέσα από τη Γαλήνη του Βενέζη, τις φωτογραφίες του Φελίξ Σαρτιώ, το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Τατάκη και της Ανιές Σκλάβος, το βιβλίο του Εμρέ Ερόλ, να κάνω διδακτορική έρευνα για τον πρώτο διωγμό της Μ. Ασίας το 1914 και να έχω τώρα ένα διδακτορικό… (Οκ, θέλει και τρέλα, δε λέω).

***

Additional level of serendipity 3: Ο λόγος που το όνομα Καρμέλ με συγκινεί τόσο πολύ δεν είναι ούτε ο προφήτης Ηλίας, ούτε η ίδια η Χάιφα, ούτε οι Καρμελίτες μοναχοί – αλλά κάτι άλλο. Υπάρχει ακόμα ένα Καρμέλ, στην Καλιφόρνια, όπου έζησε κι έχτισε (με τα χέρια του) το σπίτι του ένας από τους αγαπημένους μου ποιητές, ο Αμερικανός Ρόμπινσον Τζέφερς, για τον οποίο έχω γράψει μάλιστα και ποίημα με τίτλο, τι άλλο; Καρμέλ. Ο Τζέφερς θα ταίριαζε μούρλια στον Γιον Φόσε. Να ένα μεταφρασμένο απόσπασμα από το ποίημά του Carmel Point: Πρέπει ν’ από-κεντρώσουμε το μυαλό μας από τον εαυτό μας· / Πρέπει ν’ από-ανθρωποποιήσουμε λίγο τις απόψεις μας, και να γεμίσουμε αυτοπεποίθηση/ Όπως ο βράχος κι ο ωκεανός που μας γέννησαν.