Σωματογραφία: Η Εύα Στάμου μιλάει για το νέο της ψυχογραφικό μυθιστόρημα

Συναντώ την Εύα Στάμου στο γραφείο της, στην αρχή της οδού Μιχαλακοπούλου, απέναντι από το ξενοδοχείο Divani Caravel. Εκτός από πεζογράφος και αρθρογράφος, η Στάμου είναι και Δρ. Ψυχολογίας, με προϋπηρεσία σε κέντρα υποστήριξης εφήβων με ψυχικές διαταραχές και στο Psychiatric Hospital του Γιορκ, στην Αγγλία. Για την συνέντευξη, καθόμαστε σε μία αίθουσα με θερμά χρώματα, αναπαυτικές καρέκλες και κάδρα με ζωγραφικά έργα στους τοίχους, όπου γίνονται οι ομαδικές συνεδρίες.

Το νέο μυθιστόρημα της Στάμου, «Σωματογραφία», από τις εκδόσεις Αρμός, είναι ένα αφήγημα «για τα πάθη του σώματος και τις ανάγκες της ψυχής». Στιγμιότυπα από την ερωτική σχέση δύο γυναικών, δύσκολες οικογενειακές σχέσεις, παράτολμες κινήσεις, εθισμοί κι ένας αστερισμός εφήμερων γνωριμιών μας δίνονται σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση και εξομολογητικό ύφος από την νεαρή πρωταγωνίστρια, που βρίσκεται σε μία διαρκή αναζήτηση της ταυτότητάς της. Η συγγραφέας μίλησε στην Athens Voice για το συγκλονιστικό της βιβλίο, που ο αναγνώστης είναι δύσκολο να αφήσει από τα χέρια του πριν διαβάσει μέχρι και την τελευταία του σελίδα.

Το νέο σας μυθιστόρημα φέρει τον τίτλο «Σωματογραφία». Ποια είναι η βαθύτερη σχέση του τίτλου με την ιστορία που αφηγείστε;

Σε όλα μου τα βιβλία ασχολούμαι με το σώμα, κυρίως με την εμπειρία του σώματος. Όπως έχουν αναφέρει και κάποιοι κριτικοί, οι ιστορίες μου παρουσιάζουν μία «σωματικότητα». Εδώ, το έχω φτάσει στα άκρα και αυτό ακριβώς υποδηλώνει ο τίτλος, ότι η πρωταγωνίστρια ασχολείται με την παρατήρηση των σωμάτων και των χαρακτηριστικών που τα συνδέει με τη συμπεριφορά των ανθρώπων ή τις σχέσεις που έχουν μεταξύ τους. Βέβαια, πέρα από αυτό, υπάρχει και μια άλλη ιστορία στο μυθιστόρημα, δύο ερωτευμένων γυναικών που αποφασίζουν να συζήσουν. Γιατί λοιπόν επέλεξα αυτόν τον τίτλο; Ειδικά σε αυτό το βιβλίο, ήθελα να μιλήσω για σώματα που είναι περιθωριοποιημένα και αποκλεισμένα. Υπάρχουν ιεραρχίες σωμάτων, καλώς ή κακώς: το όμορφο ή το άσχημο, το νέο ή το γερασμένο, το σώμα που ακολουθεί τους κανόνες της ετεροκανονικότητας ή εκείνο που βρίσκεται στον αντίποδά της. Το σώμα μιας νεαρής λεσβίας είναι στο περιθώριοˑ ή, μάλλον, ήταν γιατί η ιστορία του βιβλίου είναι τοποθετημένη 20 με 25 χρόνια πίσω, όταν τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα για τα γκέι άτομα. Έτσι σκέφτηκα να τα συνδέσω όλα αυτά: γράφω για μια γυναίκα που αισθάνεται ότι βρίσκεται στο περιθώριο, ότι το σώμα της έχει καταπιεστεί επί σειρά ετών, από την οικογένεια αρχικά και στη συνέχεια από τους άλλους που την περιβάλλουν και έτσι οδηγήθηκα να δώσω στο βιβλίο τον τίτλο «Σωματογραφία». Εκτός βέβαια από αποκλεισμένο, το σώμα της είναι παραμελημένο και κακοποιημένο και από την ίδια, με τις ουσίες που χρησιμοποιεί, και φυσικά με το γεγονός ότι έχει πρόβλημα με την διατροφή της (προς το τέλος βλέπουμε ότι έχει στομαχικές διαταραχές, ότι κάνει εμετούς, παίρνει ηρωίνη κλπ.). Άλλωστε, όπως μας δείχνουν οι σχετικές έρευνες, αλλά και η εμπειρία μου ως ψυχοθεραπεύτρια, πολλά νεαρά γκέι άτομα έχουν θέματα με ουσίες ή είναι εθισμένα στο αλκοόλ. Πρόκειται για σώματα που ταπεινώνονται από την κοινωνία, με αποτέλεσμα συχνά να οδηγούνται στην αυτοτιμωρία. Για εμένα, σώμα και ψυχή είναι ένα πράγμα. Αυτή η γυναίκα που αισθάνεται ότι πηγαίνει κόντρα στο σεξουαλικό κατεστημένο, τιμωρείται από την κοινωνία. Αναφέρω κάποια περιστατικά όπου ορισμένοι χαρακτήρες στο βιβλίο γίνονται επιθετικοί απέναντί της, μα υπονοούνται και άλλα γεγονότα τα οποία δεν αναφέρονται καθαρά στο μυθιστόρημα, αλλά μπορούμε να τα αντλήσουμε από την εμπειρία μας ή να τα φανταστούμε. Έτσι, είναι λογικό η ηρωίδα να φτάσει να τιμωρεί το ίδιο της το σώμα, όταν βλέπει πως είναι ένα σώμα που δεν αγαπιέται και δεν χαίρει εκτίμησης ή έστω αποδοχής.

Η κεντρική χαρακτήρας του βιβλίου μπορεί να πειραματίζεται σεξουαλικά ή με επικίνδυνες ουσίες, όμως φροντίζει να επισκέπτεται τακτικά την ψυχοθεραπεύτριά της. Ποιος είναι ο ρόλος της ψυχανάλυσης και της ψυχοθεραπείας στο έργο αυτό;

Στην ιστορία που αφηγείται το βιβλίο, η ψυχοθεραπεύτρια και η ψυχοθεραπεία γενικότερα υποκαθιστούν ως ένα βαθμό την οικογένεια. Η κεντρική ηρωίδα θέλει να φύγει από την οικογένειά της, γιατί αισθάνεται ότι καταπιέζεται. Είναι φυσικό όλοι οι νέοι άνθρωποι να θέλουν να ζήσουν αυτόνομα, όμως αυτή έχει ακόμα περισσότερους λόγους να θέλει να φύγει νωρίτερα, αλλά δεν μπορεί μόνη της να καταλάβει τι ακριβώς πρέπει να κάνει. Χρειάζεται κάποιον να την καθοδηγεί. Δεν λειτουργεί, βέβαια, με τον ίδιο τρόπο για όλους η ψυχοθεραπεία, ούτε είναι πανάκεια, αλλά για την συγκεκριμένη πρωταγωνίστρια έχει αυτό τον ρόλο.

Τι ανακαλύπτει η κεντρική χαρακτήρας για την σεξουαλικότητά της από αυτή την εμπειρία της; Είναι ένα βιβλίο που αφορά αποκλειστικά την γκέι κοινότητα;

Νομίζω ότι υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που στη ζωή τους έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν κάτι διαφορετικό, ερωτικά. Η κοπέλα αυτή δεν είναι απαραίτητα λεσβία, όπως λέει και η ίδια σε κάποιο σημείο, όμως θέλει να παραβιάζει τα όρια. Με την φίλη της την Μ., επιχειρούν την ανατροπή μέσα από μία μη-παραδοσιακή σχέση. Παραβιάζει επίσης όρια έχοντας σχέσεις με μη-κατάλληλους ερωτικούς συντρόφους, όπως έναν κατά πολύ μεγαλύτερο της άντρα, και κάποιον άλλο νεότερο που δεν μπορεί να έρθει σε ερωτική διέγερση μαζί της, αλλά εκείνη συνεχίζει να τον αναζητά. Αυτοί είναι σταθμοί στην πορεία της, κατά την οποία προσπαθεί να ανακαλύψει τον εαυτό της και να εναντιωθεί με το σώμα της στις κοινωνικές νόρμες που μας υποδεικνύουν με ποιον πρέπει να κάνουμε έρωτα ή ποιον πρέπει να ερωτευτούμε. Είναι πολλοί οι παράγοντες που παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση της σεξουαλικής προτίμησής μας. Σε καμία περίπτωση δεν ξυπνάμε ένα πρωί και αποφασίζουμε ποιον θα ερωτευτούμε. Είναι, λοιπόν, μια πορεία αυτή, της κεντρικής ηρωίδας, στο τέλος της οποίας επιστρέφει σε αυτό που της είναι πιο οικείο και της αρέσει περισσότερο. Άλλοι δεν επιστρέφουν και αποφασίζουν να αλλάξουν σεξουαλική ταυτότητα ακόμα και στη μέση ηλικία. Κάποιος ο οποίος μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου οι περισσότεροι γύρω του είναι ετεροφυλόφιλοι, μπορεί αρχικά να θεωρήσει ότι έτσι είναι και εκείνος. Αργότερα μπορεί να νιώσει έλξη για ένα άτομο του ίδιου φύλου και να αλλάξουν τα πράγματα. Η σεξουαλικότητα κάποιες φορές είναι ρευστή, αλλά αυτό δεν ισχύει απαραίτητα για όλους τους ανθρώπους. Κάποιοι συνειδητοποιούν ποια είναι η πραγματική τους σεξουαλική ταυτότητα με το πέρασμα του χρόνου. Η σεξουαλικότητα έχει πολλές διαφορετικές εκφάνσεις, δεν είναι ένα πράγμα που προσεγγίζεται και αναλύεται εύκολα. Εγώ ήθελα να γράψω ένα βιβλίο το οποίο δεν θα αφορά απαραίτητα κουήρ άτομα, που οπωσδήποτε θα έχουν παρόμοιες εμπειρίες. Θα έλεγα μάλιστα ότι μπορεί να ενδιαφέρει περισσότερο άτομα που δεν έχουν τέτοιου είδους εμπειρίες, για να τους κάνει να αντιληφθούν την πραγματικότητα μέσα από τα μάτια ενός γκέι ατόμου και να γίνουν πιο ανοιχτόμυαλοι. Σε όλα μου τα βιβλία υπάρχουν γκέι χαρακτήρες, μόνο που οι αναφορές είναι συνήθως πιο σύντομες. Έχουν πρωταγωνιστήσει γκέι χαρακτήρες σε διηγήματά μου, αλλά είναι η πρώτη φορά που σε ένα μυθιστόρημα οι κεντρικές ηρωίδες έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά.

Η κεντρική χαρακτήρας προέρχεται από μία οικογένεια με διάφορα προβλήματα, κυρίως ψυχολογικής φύσης. Είναι αυτό που την ωθεί τελικά στις εξαρτήσεις;

Η καταπίεση που έχει βιώσει στην παιδική ηλικία και την εφηβεία της, κάπως πρέπει να ξεπεραστεί από την ίδια. Ζει μια σειρά από δοκιμασίες μέσα από το σώμα της το οποίο, όπως είπαμε, καταλήγει να κακοποιεί. Μπορεί να περνάει καλά κάποιες φορές, αλλά οι συνέπειες της χρήσης ναρκωτικών ουσιών για την ερωτική της σχέση αλλά και τις φιλικές επαφές είναι αρνητικές. Στην προσπάθειά της να φύγει από το σπίτι και να βάλει τέλος στην επιτήρηση του σώματός της από τους γονείς της, μπαίνει τελικά σε έναν άλλο μικρόκοσμο. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στο κεφάλαιο όπου κάνουν ένα ταξίδι στη Μυτιλήνη, για να παρευρεθούν σε ένα φεστιβάλ γυναικών. Εκεί, η πρωταγωνίστρια αρχίζει να δυσφορεί γιατί συνειδητοποιεί ότι της έχει μπει μια «ταμπέλα», την οποία δεν έχει ακριβώς επιλέξει. Είναι αρκετά ανοιχτή για να δοκιμάσει κάποια πράγματα, όμως δεν ξέρει ακριβώς ποια είναι και πού πηγαίνει. Επίσης, ορισμένα πράγματα που κάνουν άλλες λεσβίες στην παρέα τους, την απωθούν με παρόμοιο τρόπο που την απωθούσαν όταν τα έκαναν άντρες, όπως για παράδειγμα ότι μιλούν υποτιμητικά και σεξιστικά για άλλα σώματα.

Η ερωτική σχέση μεταξύ της πρωταγωνίστριας και της Μ. είναι κάτι που την εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία δεν ήταν το ίδιο κοινωνικά αποδεκτό με σήμερα. Τι έχει προσφέρει αυτή η κοινωνική αλλαγή;

Τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα εκείνη την εποχή για τα γκέι άτομα. Σκόπιμα η ιστορία τοποθετείται χρονικά πριν το woke, το metoo και όλα αυτά που σήμερα μας έχουν απελευθερώσει και έχουν δημιουργήσει και ένα νοητικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούμε να κινηθούμε νιώθοντας πιο προστατευμένοι. Κάποιος ομοφοβικός θα το σκεφτεί δεύτερη φορά σήμερα πριν σου επιτεθεί. Πριν από 25 χρόνια, τα πράγματα ήταν πολύ πιο δύσκολα για δύο γυναίκες που περπατούσαν στο δρόμο χέρι-χέρι ή αγκαλιασμένες. Σίγουρα θα δέχονταν μπούλινγκ ή επιθέσεις. Αυτό το κομμάτι δυστυχώς δεν είναι αποκύημα φαντασίας. Αυτό που με χαροποιεί είναι ότι τα ανίψια μου, για παράδειγμα, που σήμερα βρίσκονται στην εφηβεία, κάποια ρατσιστικά αστεία κατά των γκέι ατόμων δεν τα καταλαβαίνουν καν. Είναι πολύ όμορφο να βλέπεις τέτοιου είδους αλλαγές από την μία γενιά στην άλλη. Ελπίζουμε βέβαια ότι θα αλλάξει και ακόμα περισσότερο αργότερα, ότι δηλαδή θα έρθει μια εποχή που δεν θα το συζητάμε καν με αυτό τον τρόπο, που τα πράγματα θα είναι ακόμα πιο ελεύθερα και ανοιχτά.

Η ιστορία τοποθετείται χρονικά γύρω στο 2000-2004. Βλέπουμε κάποια χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία διαδραματίζεται, τα οποία σήμερα έχουν αλλάξει άρδην. Μπορεί να γίνει και μία ταξική ή κοινωνική ανάγνωση του βιβλίου;

Προσπαθώ στα βιβλία μου να αναφέρομαι πάντα τόσο στην έμφυλη, όσο και στην ταξική διάσταση. Νομίζω πως χρειάζονται και τα δύο για να κατανοήσουμε καλύτερα την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Δεν είναι τυχαίο ότι οι χαρακτήρες έχουν την άνεση να παίρνουν ό,τι ναρκωτικό θέλουν, να καταναλώνουν αδιάκοπα, να ταξιδεύουν κλπ. Θέλω να δείξω πώς ήταν πριν από 25 χρόνια άνθρωποι που κινούνταν σε μία συγκεκριμένη κοινωνική τάξη. Γράφω ότι η πρωταγωνίστριά μου ζει στα Βόρεια Προάστεια και έχει τελειώσει ένα καλό ιδιωτικό σχολείο. Τα αναφέρω όλα αυτά για να δείξω από πού προέρχεται όταν συναντά μια κοπέλα που βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος και ίσως είναι ακόμα πιο εύπορη, ξοδεύοντας τα λεφτά της με μεγάλη άνεση. Έχει μια δουλειά χωρίς να την χρειάζεται πραγματικά, καθώς είναι εισοδηματίας. Σε αυτό το βιβλίο, δεν επέλεξα να μιλήσω για ανθρώπους που ξεκινούν από το περιθώριο και αγωνίζονται για να τα φέρουν βόλτα, οι οποίοι ίσως παίρνουν ναρκωτικά για άλλους λόγους, μα για άτομα της μεσαίας τάξης που η οικονομική τους άνεση τους διευκολύνει τόσο να επιδίδονται χωρίς ενοχές σε μια σειρά από απολαύσεις, όσο και να κακοποιούν συστηματικά το σώμα τους.

Όσον αφορά την χρήση ουσιών από άτομα της γκέι κοινότητας, έχει καλυτερεύσει σήμερα η κατάσταση;

Σύμφωνα με έρευνες για το πώς ζουν τα νεαρά γκέι άτομα σήμερα, η κατάσταση δεν έχει γίνει πολύ καλύτερη. Είναι περίεργο αυτό: ενώ τα πράγματα βελτιώνονται και υπάρχει περισσότερη ελευθερία να δηλώσει κανείς μια διαφορετική σεξουαλική ταυτότητα ή να συστήσει τον ή την σύντροφό του αντίστοιχα, φαίνεται ότι το πρόβλημα συνεχίζει να υπάρχει. Στην Ευρώπη και στην Αμερική εξακολουθούν να κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τα ετεροφυλόφιλα άτομα της ίδιας ηλικίας. Ας μην ξεχνάμε ότι αποτελεί και συνήθεια μιας κοινότητας ή μέρος μιας κουλτούρας και συνεπώς δεν είναι εύκολο να αλλάξει μέσα σε μία γενιά. Επίσης, καθώς ζούμε σε μια πατριαρχική κοινωνία, για τα αγόρια είναι σήμερα πιο εύκολο να δηλώνουν την σεξουαλική τους ταυτότητα στους κοινωνικούς τους κύκλους. Για τις γυναίκες παραμένει ακόμα δύσκολο. Μια γυναίκα μπορεί μεν να κάνει σχέση με μια άλλη γυναίκα πιο εύκολα από ό,τι στο παρελθόν, αλλά το να το βγάλει όλο αυτό προς τα έξω, να το δηλώσει και να επιβάλει αυτή τη σχέση στους γονείς και το οικογενειακό της περιβάλλον είναι τελικά δυσκολότερο. Ένας άντρας πάντα έχει μεγαλύτερη δύναμη στην πατριαρχική κοινωνία που ζούμε. Βλέπουμε για παράδειγμα την περίπτωση του κυρίου Κασσελάκη. Ποια Ελληνίδα πολιτικός έχει κάνει κάτι αντίστοιχο ή πρόκειται να το κάνει στο άμεσο μέλλον; Είμαστε κατά κανόνα πιο σκληροί απέναντι στις γυναίκες.

Γιατί επιλέγετε να αφηγηθείτε τη συγκεκριμένη ιστορία σε α’ πρόσωπο; Τι προσφέρει αυτό στο βιβλίο;

Καθιστά πιο εύκολη την ταύτιση με την ηρωίδα και τους κεντρικούς χαρακτήρες. Ήθελα να μιλάει σε α’ πρόσωπο και να μιλάει αρκετά απλά. Δεν είμαι εγώ αυτή η γυναίκα. Εγώ είμαι μια μεγαλύτερη γυναίκα, η οποία έχει διαβάσει Φουκώ, και Τζούντιθ Μπάτλερ. Δεν θέλω αυτό να αντανακλάται στην ηρωίδα μου. Εκείνη κάνει πράγματα χωρίς να τα συνειδητοποιεί, χωρίς να σκέφτεται ότι παραμελεί το σώμα της, ή να καταλαβαίνει πάντα τους λόγους για τους οποίους της φέρονται άσχημα στο κοινωνικό της περιβάλλον. Επιχείρησα να δημιουργήσω μιαν αφηγηματική αμεσότητα, να φαίνεται ότι μιλάει με ειλικρίνεια, σαν μία εξομολόγηση. Δεν διευκρινίζω σε ποιον εξομολογείται. Μπορεί να είναι στον αναγνώστη, μπορεί στην ψυχοθεραπεύτρια, ίσως σε μία φίλη ή έναν εραστή που γνώρισε χρόνια αργότερα. Ο καθένας μπορεί να σκεφτεί ό,τι θέλει. Ήθελα να δημιουργήσω την αίσθηση ότι βρίσκεσαι σε ένα δωμάτιο με αυτή τη γυναίκα και χαμηλόφωνα αρχίζει να σου εξομολογείται μία περιπέτεια που βίωσε πριν από χρόνια και γι’ αυτήν είναι ακόμα σημαντική. Ήταν ένα ορόσημο στη ζωή της και γι’ αυτό το αναφέρει. Σε μία σκηνή, μάλιστα, τη βλέπουμε πιο μεγάλη, όταν έχει παντρευτεί πια, θέλοντας να δείξω ότι δεν συνέχισε αυτή τη ζωή. Είναι κάτι που πέρασε, αλλά που της άφησε σημάδια, θετικά και αρνητικά.

Είχατε κάποιες συγκεκριμένες λογοτεχνικές επιρροές γράφοντας αυτό το έργο;

Πάντα ήθελα να γράψω ένα βιβλίο που να εστιάζει σε γκέι χαρακτήρες. Γενικά, διαβάζω πολύ φεμινιστική λογοτεχνία, και αυτό μπορεί να με έχει επηρεάσει. Επίσης διαβάζω και παρακολουθώ πάρα πολύ θέατρο. Προσπαθώ πάντα να δίνω μια παραστατικότητα στα κείμενά μου. Σε άλλα βιβλία μου ίσως να είναι ακόμα πιο έντονο αυτό. Σε κάποιες ενότητες υπάρχουν αρκετοί διάλογοι, για παράδειγμα. Με επηρεάζουν επίσης αναγνώσματά από τον τομέα της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας. Το θέατρο και η φεμινιστική φιλοσοφία επηρεάζουν σχεδόν εξίσου τον τρόπο σκέψης μου και το πώς θέλω να προσεγγίζω την έμφυλη πραγματικότητα. Αποφεύγω το μελόδραμα. Υιοθετώ μια ρεαλιστική γραφή, που με απλό και άμεσο τρόπο περιγράφει γεγονότα και συναισθήματα. Ο στόχος μου δεν είναι να προκαλέσω μια παροδική συγκίνηση στον αναγνώστη, αλλά πρωτίστως να τον κάνω να σκεφτεί, να αναρωτηθεί, να αμφισβητήσει τις βεβαιότητές του. Μάλιστα, στο δοκίμιό μου «Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας», αναφέρομαι συγκεκριμένα στα ανάλαφρα και τυποποιημένα αφηγήματα ερωτικού περιεχομένου, που συχνά κατακτούν τις πρώτες θέσεις στις λίστες των «ευπώλητων» βιβλίων. Εκεί, εξηγώ πως πρόκειται για ένα είδος παραλογοτεχνίας, που με έντονο το συγκινησιακό στοιχείο προσπαθεί να χειριστεί τον αναγνώστη. Συχνά και στην Ελλάδα, υπάρχουν συγγραφείς που παρουσιάζονται ως «σοβαροί», αλλά καταφεύγουν σε αυτό τον τρόπο γραφής. Αυτά δεν μου αρέσουν ούτε ως συγγραφέα, αλλά ούτε και ως αναγνώστρια.

Το βιβλίο έχει μία σχεδόν κινηματογραφική δυναμική. Θα μπορούσατε να το φανταστείτε ως ταινία ή ως σειρά;

Πολύ ωραίο θα ήταν αυτό. Ίσως κάποια αποσπάσματα θα μπορούσα να τα φανταστώ ως μέρος μιας θεατρικής παράστασης. Υπάρχει μια αμεσότητα στο νέο μου βιβλίο που ίσως ταιριάζει στο σύγχρονο θέατρο. Νομίζω πως πολλοί συγγραφείς το έχουν αυτό στο νου τους, αλλά βέβαια δεν είναι πάντα εύκολο να συμβεί.