«Το ταξίδι των μάγων» του Τ. Σ. Έλιοτ: Το βίωμα των μεγάλων κοινωνικών αλλαγών

Είχα γνωρίσει αποσπασματικά το έργο του μεγάλου ποιητή Τόμας Στερνς Έλιοτ (1888–1965) στα χρόνια της εφηβείας μου κυριότερα μέσα από τις μεταφράσεις στα ελληνικά (βλ. Έρημη Χώρα) που έγιναν από τον εθνικό μας ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Όμως κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο Λονδίνο για μια επταετία (1987-1994) γνώρισα βαθύτερα τον Έλιοτ και μπήκε έτσι στο πετσί μου η γραφή του αφού διάβασα την ποίηση του με πάθος, ιδιαίτερα όταν ταξίδευα με το τρένο μεταξύ London Bridge και Greenwich. O Τάμεσης κυλούσε γκρίζος και μεγαλοπρεπής στα αριστερά μου όπως τον παρατηρούσα μέσα από τα θαμπωμένα τζάμια του υπέργειου σιδηρόδρομου ενώ στα χέρια μου κρατούσα μια έκδοση τσέπης των ποιημάτων του Έλιοτ από τον εκδοτικό οίκο Faber & Faber που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο ποιητής. Διαβάζω στα «Πρελούδια»: «The winter evening settles down with smell of stakes in passageways», (μτφρ) «Βασιλεύει το χειμωνιάτικο απόγευμα, ώρα έξι, τα αποκαΐδια καπνισμένων ημερών. Μια μπόρα δυνατή τυλίγει τα απόβλητα σαπισμένων φύλλων γύρω από τα πόδια σου και εφημερίδων από έρημους πάγκους. Κάνουν θόρυβο οι στάλες σε σπασμένες γρίλιες και καπέλα καμινάδων, στη γωνιά του δρόμου ένα άλογο μοναχικό χτυπά τις οπλές του και ξεφυσά, έπειτα το άναμμα των φαναριών». Μια μοναδική απόδοση της ατμόσφαιρας του χειμερινού Λονδίνου που μόνον όσοι έζησαν εκεί για καιρό μπορούν να αντιληφθούν μέσα από τις λέξεις του Έλιοτ.

Ο σπουδαίος Τ. Σ. Έλιοτ που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας υπήρξε άνθρωπος σπάνιας μόρφωσης και πνευματικής καλλιέργειας που είχε προοδευτικά υιοθετήσει μια χριστιανική-μεταφυσική θεώρηση ζωής και είχε απορρίψει τον ιστορικό υλισμό και τις μαρξιστικές ιδέες. Θεωρούσε την ιδέα του θεού ως κατάκτηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού ισχυριζόμενος ότι σε αντίθετη περίπτωση η αξία του Θεού θα αντικατασταθεί από ανθρώπινα είδωλα. Έλεγε χαρακτηριστικά ότι: «Αν δεν έχετε τον Θεό τότε θα είσαστε υποχρεωμένοι να προσκυνάτε τον Χίτλερ ή τον Στάλιν, ακόμη και αν ένας ευρωπαίος δεν πιστεύει ατομικά στην αξία της χριστιανικής πίστης όλα όσα πράττει και εκφράζει έχουν τις ρίζες τους στην κληρονομιά του χριστιανικού πολιτισμού, αν ο χριστιανισμός εξαφανισθεί κάποια μέρα τότε μαζί του θα εξαφανιστεί ολόκληρος ο πολιτισμός μας». Ο Έλιοτ  υπήρξε λάτρης της ελληνικής σοφίας και τόνιζε ότι προκειμένου να διασωθεί ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θα πρέπει να αναβαπτίζεται στις πηγές του και να ανανεώνεται αδιάκοπα στην Ελλάδα και στη Ρώμη. Σήμερα στα πλαίσια της μεγάλης ευρωπαϊκής κρίσης (που δεν είναι μόνον οικονομική αλλά επίσης πολιτισμική) τα κείμενα και η σκέψη του Έλιοτ είναι επίκαιρα όσο ποτέ. Στη συνέχεια, στα πλαίσια και της τρέχουσας περιόδου των Χριστουγέννων θα παραθέσω σε μετάφραση το υπέροχο ποίημα του Τ. Σ. Έλιοτ με τίτλο «Το ταξίδι των μάγων» (Journey of the Magi) που γράφτηκε το 1927:

«Έπεσε πάνω στα κρύα ο ερχομός του, μέσα στου χρόνου την πιο άσχημη εποχή. Για ένα ταξίδι, και μάλιστα τόσο μακρύ, ύπουλοι οι δρόμοι και άγριος ο καιρός, ακριβώς πάνω στην καρδιά του χειμώνα. Και πληγιασμένες οι καμήλες, με πόδια πρησμένα να αντιστέκονται, να ξαπλώνουν πάνω στο λιωμένο χιόνι. Κάποιες στιγμές το μετανιώναμε, νοσταλγούσαμε τα θερινά παλάτια μας απάνω στις πλαγιές, τις κάμαρες μας, τις λυγερές κοπέλες που μας κέρναγαν σερμπέτια. Κι έπειτα οι γκρινιάρηδες καμηλιέρηδες να βλαστημούν και να το σκάνε γυρεύοντας ποτό και θηλυκά, και τις νύχτες να σβήνουν οι φωτιές και καταλύματα να μην υπάρχουν, οι πόλεις αφιλόξενες και τα χωριά εχθρικά χρεώνοντας πολλά. Δύσκολος καιρός για μάς. Τέλος διαλέξαμε νύχτα να ταξιδεύουμε, να λαγοκοιμόμαστε, με τις φωνές να φωνάζουν στα αυτιά μας κράζοντας πως όλα αυτά ήταν μια καθαρή τρέλα.

Έπειτα το ξημέρωμα σε εύκρατη φτάσαμε κοιλάδα, υγρή, πέρα από το σύνορο του χιονιού, μοσχοβολούσε η βλάστηση εκεί, με γάργαρο ποτάμι κι ένα νερόμυλο να μαστιγώνει το σκοτάδι και τρία δέντρα στο χαμηλό ουρανό. Κι ένα γέρικο άσπρο άλογο να ξεμακραίνει καλπάζοντας στο βοσκοτόπι. Κατόπι φτάσαμε σε καπηλειό πούχε μια δράνα πάνω από τη μπασιά, έξι χέρια σε ορθάνοιχτη πόρτα έπαιζαν ασήμι στα ζάρια και πόδια κλωτσούσαν τα αδειανά από κρασί φλασκιά. Όμως δεν ήξεραν τίποτε να μας πουν και συνεχίσαμε αδιάκοπα και νύχτα φτάσαμε, ούτε λεπτό νωρίτερα, το μέρος εκείνο βρήκαμε. Ήτανε για μας μια γερή ανταμοιβή. Πάει πολύς καιρός που έγιναν όλα αυτά, θυμάμαι καλά, όμως θα το ξανάκανα. Ετούτο όμως να γράψεις καλά. Ετούτο γράψε.

Το δρόμο αυτό τον πήραμε για Γέννηση ή για Θάνατο; Σίγουρα μια Γέννηση υπήρξε, είχαμε πολλές μαρτυρίες και αμφιβολία καμμιά. Είχα αντικρύσει γέννηση και θάνατο, όμως θαρρούσα πως δεν έμοιαζαν καθόλου. Ήταν η Γέννηση αυτή σκληρή αγωνία και πικρή για μας, εκείνα τα Βασίλεια. Όμως κι εκεί, στον αρχαίο νόμο μέσα, δε βρήκαμε αναπαμό, μ’ ένα λαό που έγινε ξένος καθώς γαντζώνονταν πάνω στους θεούς του. Θα έπρεπε να χαιρόμουνα με έναν άλλο θάνατο».

Το ποίημα είναι μια αφήγηση του ταξιδιού από τη σκοπιά ενός από τους μάγους. Αυτό σημαίνει ότι τα γεγονότα αφηγήθηκαν από την σκοπιά του πρώτου προσώπου, που σημαίνει ότι τα αφηγήθηκε ένας αυτόπτης μάρτυρας με εμπειρία του ιστορικού γεγονότος. Ακολουθεί το σταθερό θέμα του Έλιοτ για την αποξένωση, τη λύπη και το αίσθημα αδυναμίας σε έναν κόσμο που έχει πλέον αλλάξει. Από αυτή την άποψη, με έναν αφηγητή (μάγο) ο οποίος θρηνεί που έζησε την εποχή εκείνη, το ποίημα παραπέμπει επίσης σε μια σειρά από έργα του ίδιου του Έλιοτ. Ο Μάγος θρηνεί ουσιαστικά το τέλος της εποχής των Αστρολόγων που κλείνει-ως ιστορική περίοδος-με την Γέννηση του Χριστού η οποία άνοιξε την πόρτα σε έναν νέο ανατέλλοντα κόσμο. Αντί για μια γιορτή με βάση τα θαύματα του ταξιδιού, το ποίημα είναι σε μεγάλο βαθμό ένα παράπονο για ένα ταξίδι που ήταν επίπονο και κουραστικό. Το ποίημα επί της ουσίας σχολιάζει τις μεγάλες δυσκολίες που βιώνει η ανθρωπότητα κατά τη διάρκεια μεταβατικών περιόδων οι οποίες οδηγούν σε μείζονες κοινωνικές αλλαγές και εξελίξεις. Οι νέες εποχές τρομάζουν, δημιουργούν κυματισμούς και απειλούν την προηγούμενη σταθερότητα  μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία. Ίσως μια παρόμοια περίοδο βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα βαδίζοντας-με ανησυχία- προς την ενθρόνιση του ψηφιακού κόσμου και της τεχνητής νοημοσύνης. Γέννηση ή Θάνατος; είναι πάλι το ερώτημα του σύγχρονου ανθρώπου ενώ ατενίζει το αβέβαιο μέλλον της εποχής του Μετα-Ανθρωπισμού.

ΥΓ. Θεωρώ ότι η ποίηση δεν μεταφράζεται αλλά έκανα μια προσπάθεια να αποδώσω το υπέροχο αυτό ποίημα του Τ. Σ. Έλιοτ στα ελληνικά από την πρωτότυπη έκδοση των Faber-Faber (TS Eliot: The complete poems and plays), με βοήθησε βέβαια η ανάγνωση αρκετών προηγούμενων μεταφράσεων στην ελληνική γλώσσα.