Τι είναι η πλουτοκρατία;

Δυο βιβλία που κυκλοφόρησαν φέτος —το «The Mechanics of Changing the World: Political Architecture to Roll Back State & Corporate Power» του John Macgregor και το «The People's Declaration to End Plutocracy» του Vince L Marcanti δείχνουν απαισιοδοξία: είναι άραγε η πλουτοκρατία το ζοφερό μας μέλλον;

Η πλουτοκρατία μέσα από δύο βιβλία

Η πλουτοκρατία ή πλουταρχία είναι μια κοινωνία που κυβερνάται ή ελέγχεται από ανθρώπους με μεγάλο πλούτο ή εισόδημα. Αν και η πρώτη γνωστή χρήση της λέξης στα αγγλικά χρονολογείται από το 1631, όταν  θεωρητικοποιούνταν τα πολιτικά συστήματα, η πλουτοκρατία δεν έχει ρίζες σε καμιά συγκεκριμένη πολιτική φιλοσοφία: ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια ανεπιθύμητη οικονομικο-κοινωνική κατάσταση ή για να προειδοποιήσει ότι η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων «πλουσίων».

Σε όλη την ιστορία των κοινωνιών, πολιτικοί στοχαστές και φιλόσοφοι έχουν καταδικάσει τους «πλουτοκράτες» επειδή αγνοούν τις κοινωνικές τους ευθύνες και χρησιμοποιούν την ισχύ τους για να επιτύχουν τους δικούς τους σκοπούς επιδεινώνοντας τη φτώχεια και τις ταξικές συγκρούσεις: οι πλουτοκράτες διαφθείρουν τις κοινωνίες με την απληστία και τη φιληδονία τους. Ανάμεσα στα ιστορικά παραδείγματα πλουτοκρατιών είναι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μερικές πόλεις-κράτη στην Αρχαία Ελλάδα, η Καρχηδόνα, οι λεγόμενες «σινιορίες» της ιταλικής χερσονήσου όπως η Βενετία, η Φλωρεντία και η Τζένοβα, η προπολεμική αυτοκρατορία της Ιαπωνίας. Σύμφωνα με τον Noam Chomsky και τον Jimmy Carter, οι σύγχρονες Ηνωμένες Πολιτείες μοιάζουν με πλουτοκρατία. Μάλιστα, μερικοί θεωρητικοί, όχι μόνο από τον χώρο της αριστεράς, χρησιμοποιούν τον όρο dollarocracy: Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Kevin Phillips, συγγραφέα και σύμβουλο του Richard Nixon, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια πλουτοκρατία στην οποία παρατηρείται «συγχώνευση χρήματος και κυβέρνησης», ενώ σύμφωνα με τον Paul Volcker, πρώην πρόεδρο της Federal Reserve, στη δεκαετία του 1980 οι ΗΠΑ «εξελίσσονταν σε πλουτοκρατία».

Ένα σύγχρονο παράδειγμα πλουτοκρατίας είναι το Σίτυ του Λονδίνου, γνωστό και ως Square Mile, το οποίο έχει ξεχωριστό εκλογικό σύστημα τοπικής διοίκησης από εκείνο του υπόλοιπου Λονδίνου. Πάνω από τα δύο τρίτα των ψηφοφόρων δεν κατοικούν στην περιοχή, αλλά είναι εκπρόσωποι επιχειρήσεων και άλλων φορέων που καταλαμβάνουν χώρους στο Σίτυ, με ψήφους κατανεμημένες ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων τους. Η αιτιολόγηση αυτής της συμφωνίας είναι το ότι οι περισσότερες από τις υπηρεσίες που παρέχονται από τη City of London Corporation χρησιμοποιούνται από τις επιχειρήσεις της πόλης. Περίπου 450.000 μη κάτοικοι αποτελούν τον ημερήσιο πληθυσμό της μικρής αυτής περιοχής, ξεπερνώντας κατά πολύ τους 7.000 μόνιμους κατοίκους της.

Στην πολιτική ορολογία και ιδιαίτερα στην προπαγάνδα της φασιστικής Ιταλίας, της ναζιστικής Γερμανίας και της Κομμουνιστικής Διεθνούς, τα δυτικά δημοκρατικά κράτη αναφέρονταν πάντοτε ως πλουτοκρατίες. Την παράδοση συνεχίζει μέχρι σήμερα το ΚΚΕ με υπονοούμενα εξίσου αντισημιτικά και συνωμοσιολογικά με εκείνα των Ναζί οι οποίοι κατηγορούσαν τους Εβραίους για υπερβολική συγκέντρωση πλούτου και εξουσίας. Η κομμουνιστική αριστερά ταυτίζει την πλουτοκρατία με την εισοδηματική ανισότητα, η οποία, σε ορισμένες υπανάπτυκτες χώρες και στις ΗΠΑ, επηρεάζει το πολιτικό σύστημα διαβρώνοντας τους θεσμούς. Πράγματι, σε ό,τι αφορά τις ΗΠΑ, έχουν υπάρξει ιστορικές περίοδοι —η Χρυσή Εποχή, η Προοδευτική Εποχή—  όπου τα μονοπώλια, τα trusts, είχαν τεράστια ισχύ, και άλλες όπου αυτή η ισχύς υποχωρούσε: ο [ρόεδρος Τheodore Roosevelt έγινε γνωστός ως ο «καταστροφέας» για την επιθετική χρήση του αντιμονοπωλιακού νόμου, μέσω του οποίου κατάφερε να διαλύσει πανίσχυρους ομίλους όπως οι σιδηρόδρομοι και η Standard Oil, οι οποίοι είχαν γίνει bête noire: θεωρούνταν, όχι αδίκως, ότι επέβαλλαν μια μορφή τυραννίας. Αλλά ο νόμος antitrust που θεσπίστηκε το 1890 με σκοπό να εμποδίσει τις μεγάλες βιομηχανίες να εξελιχθούν σε μονοπώλια και να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη ξεπεράστηκε από τις εξελίξεις: η αμερικανική πλουτοκρατία συνέχισε να ενισχύεται εξαιτίας της δημιουργίας ενός ολιγομελούς στρώματος υπερπλουσίων οι οποίοι υπολογίζονται σήμερα στο 1% του αμερικανικού πληθυσμού που κατέχει πάνω από το 90% του πλούτου. Αν και οι ΗΠΑ καθιέρωσαν την προοδευτική φορολογία το 1913, στη δεκαετία του 1970, οι οικονομικές ελίτ χρησιμοποίησαν την ολοένα αυξανόμενη πολιτική τους δύναμη για να μειώσουν τους φόρους τους και σήμερα χρησιμοποιούν με επιτυχία αυτό που ο πολιτικός επιστήμονας Jeffrey Winters αποκαλεί «βιομηχανία υπεράσπισης εισοδήματος» για να μην πληρώνουν φόρους επειδή συμβάλλουν στην ανάπτυξη και, ως εργοδότες, εκμηδενίζουν την ανεργία. Εξάλλου, όπως έγραφε ο Bob Herbert στους New York Times το 1998, οι σύγχρονοι Αμερικανοί πλουτοκράτες ταυτίζονται με την «Donor Class», με όσους χρηματοδοτούν τα πολιτικά κόμματα —όχι χωρίς ανταλλάγματα. Τα μέλη της Donor Class πιστεύουν ότι τα συμφέροντά τους δεν αποκλείνουν από εκείνα της ευρύτερης κοινωνίας μολονότι συνήθως κάνουν τα πάντα για να μην αυξηθεί ο φορολογικός τους λογαριασμός. Το ζήτημα της φορολογίας είναι κεντρικό στην ανάπτυξη ή στην αναχαίτιση της πλουτοκρατίας.

Αν και η έννοια της πλουτοκρατίας είναι πιο περίπλοκη από την εισοδηματική κατάσταση των ανθρώπων που λαμβάνουν αποφάσεις, στις χώρες που διοικούνται από «εκατομμυριούχους» —όπως οι HΠΑ, η Ρωσία, η Σαουδική Αραβία, η Ζιμπάμπουε— παρατηρείται συνήθως είτε ταχεία οικονομική ανάπτυξη, είτε κατάρρευση λόγω εξάντλησης πόρων. Στη δεύτερη περίπτωση οι ελίτ προσπαθούν να συσσωρεύσουν τον πλούτο που μειώνεται ή να αυξήσουν τα χρέη για να διατηρήσουν τη σταθερότητα, κάτι που τείνει να εμπλουτίζει πιστωτές και χρηματοδότες.  Η πικρή αλήθεια είναι ότι οι οικονομίες της ελεύθερης αγοράς τείνουν να παρασύρονται σε μονοπώλια και ολιγοπώλια λόγω της μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας των μεγαλύτερων επιχειρήσεων. Θέλω να πω ότι η πλουτοκρατία δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με την κλεπτοκρατία, αν και σε όλες τις πλουτοκρατικές κοινωνίες, από τις μπανανίες μέχρι τις μεταβιομηχανικές όπως εκείνες της Δύσης, υπάρχει ο παράγοντας της εταιροκρατίας κατά την οποία παγκόσμιες επιχειρήσεις ελέγχουν σημαντικό μερίδιο του παγκόσμιου πλούτου, παρακάμπτοντας τα συνδικάτα και παραβιάζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα, μονοπωλώντας τα μέσα ενημέρωσης και την τεχνολογία, επιδεινώνοντας την κλιματική καταστροφή και ιδιωτικοποιώντας τις δημόσιες υπηρεσίες. Η εταιροκρατία είναι κάτι αρκετά χειροπιαστό που επηρεάζει τη νομοθεσία, καταργεί την αξιοκρατία και ευνοεί την ανάπτυξη μιας υπερ-τάξης, μιας μορφής ολιγαρχίας. Το φαινόμενο καθρεφτίζεται με σαφήνεια στα ΜΜΕ: η συγκέντρωση ΜΜΕ σε λίγα χέρια σημαίνει συγκέντρωση πλούτου, αλλά πρωτίστως διαμόρφωση πολιτικών στάσεων, επιρροή πολιτική και κοινωνική.