Έρως και Ασθένεια: το μοριακό βλέμμα και ο ρόλος της επιθυμίας

Ένα αληθινό αριστούργημα (*) στην σειρά των Ιατρικών Ανθρωπιστικών Eκδόσεων που εμπνευσμένα επιλέγει και διευθύνει ο «εξ απαλών ονύχων» φίλος και συνοδοιπόρος Παθολόγος & Πρόεδρος των SOS Ιατρών Γιώργος Θεοχάρης. Συνδέεται και με τον λόγο του Miles Little στην πρώτη έκδοση της σειράς με τίτλο «Ανθρώπινη Ιατρική/Humane Medicine» όπου εκεί αναφέρονται οι δύο κοσμοθεωρίες αντίληψης της ιατρικής, το κυρίαρχο μάλλον «Βιοθετικιστικό» και ο αντίποδας του το «Βιοανθρώπινο» μοντέλο. Στο Έρως  και  Ασθένεια ο συγγραφέας David Morris, όχι γιατρός όπως ήταν ο Miles Little, αλλά καθηγητής αγγλικής φιλολογίας προσεγγίζει εδώ το θέμα του με έναυσμα την ασθένεια της συζύγου του.

Έρως και Ασθένεια: Ένα βιβλίο από τον David Morris 

Με βάση το οπισθόφυλλο του βιβλίου το Έρωτας και Ασθένεια εξερευνά τον ρόλο της επιθυμίας στην ασθένεια, προσφέρει μια εναλλακτική ματιά: μια αντισυμβατική, βαθιά ανθρώπινη διερεύνηση του τι σημαίνει να ζεις με την ασθένεια και μέσα από την ασθένεια. Όταν αντιμετωπίζουμε την ασθένεια, απαιτείται επιτακτικά κάτι πέρα από τις εξαιρετικά πολύτιμες προόδους της βιοϊατρικής στη θεραπεία και την πρόληψη. Η επιθυμία, με τις πολλές αμφιέσεις της, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην ασθένειας, όπως μας δείχνει ο Morris. Συναισθήματα, όνειρα, και ιστορίες —ακόμα και το ειδύλλιο και ο ερωτισμός— διαμορφώνουν τα βιώματα των ασθενών και των φροντιστών. Η αντίληψή μας για τον κόσμο στον οποίο εισερχόμαστε μέσα από την ασθένεια —συχνά έναν κόσμο δριμύτατης οδύνης— διαμορφώνεται από την επιθυμία.

O Morris-σε ένα παράλληλο κάπως τρόπο με τον Miles Little και τα δύο μοντέλα ιατρικής κοσμοαντίληψης-βάζει εδώ τους όρους «Ιατρικός Λόγος» και «Ιατρικός Έρωτας» για να διαχωρίσει τον ορθολογικό τρόπο αντίληψης της ιατρικής (τον αποκαλεί και μοριακό βλέμμα με επιτυχία) από τον κόσμο της επιθυμίας, των ονείρων, των ιστοριών και οπωσδήποτε των συναισθημάτων των ασθενών. Πατάει αρχικά ο Morris και πάνω στην προσέγγιση της Suzan Sontag μετά το βίωμα της ασθένειας της που θεωρεί την ασθένεια «νυχτερινή ζώνη της ζωής».

Η χαρισματική αφήγηση του Morris, μέσα από σημαντικές πηγές και σπουδαίο documentation, ανατρέχει σε μύθους, χρονικά, απομνημονεύματα, πίνακες ζωγραφικής, επιτελέσεις, και αφηγήματα προκειμένου, εξετάζοντάς τα διεξοδικά, να κατανοήσει το πώς η ασθένεια συνυφαίνεται με όλα όσα μας είναι εξόχως αγαπημένα και πολύτιμα. Αντλώντας από πολιτισμικές πηγές πολλών αιώνων και πολλών διαφορετικών μέσων, το Έρωτας και Ασθένεια μας τείνει το χέρι και μας συνοδεύει στην μακριά νύχτα της νόσου, δείχνοντάς μας πώς να ανακαλύψουμε δημιουργικές επιθυμίες εκεί όπου δεν δέσποζαν παρά μονάχα η απόγνωση και η ήττα.

Η μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο ζωντανή και σε ελληνική γλώσσα προσιτή (με δεδομένη την ιδιαίτερη κατηγορία του δοκιμίου που ανήκει το βιβλίο αυτό) στον μέσο αναγνώστη από τον εξαιρετικά έμπειρο και ικανό μεταφραστή-επιμελητή Γιώργο-Ίκαρο Μπαμπασάκη. Το βιβλίο αυτό για εμένα-ίσως το καλύτερο της σειράς αυτής-αποτελεί μέγιστη κατάθεση στην ενότητα των Ιατρικών Ανθρωπιστικών εκδόσεων, συγκλονιστική εμπειρία η μελέτη του. Πολλά συγχαρητήρια αξίζουν στους συντελεστές της ελληνικής έκδοσης (Γιώργος Θεοχάρης και Ίκαρος Μπαμπασάκης) και στις εκδόσεις Παπαζήση. Ακολουθεί σύντομη συνομιλία με τον μεταφραστή του βιβλίου και επιμελητή γενικότερα της ελληνικής έκδοσης Γιώργο-Ίκαρο Μπαμπασάκη:

Εσένα πού σε πήγε και πώς σε άγγιξε το βιβλίο αυτό, Ίκαρε, μια και η έννοια της ασθένειας μας αφορά όλους είτε ως βιωμένη πραγματικότητα προσωπικά ή στο στενό μας περιβάλλον είτε ως φόβος ασθένειας; 

Φίλε μου εκλεκτέ, το βιβλίο Έρως και Ασθένεια, καθώς είναι ένα πολύπτυχο καλειδοσκοπικό έργο, με οδήγησε στο να δω με άλλο μάτι πια τη σχέση της ασθένειας με την ίαση αλλά και, κάτι που πραγματικά με συντάραξε, να αναθεωρήσω αρκετές στέρεες αντιλήψεις μου για την τέχνη και τη φιλοσοφία.

Η περιπλάνηση του Morris στους λαβυρίνθους της οδύνης (η σύζυγός του νόσησε και η ζωή του συγγραφέα άλλαξε άρδην), οι αγωνιώδεις του προσπάθειες να διαχειριστεί μια ολοένα και πιο ζοφερή κατάσταση, στο σημαντικό αυτό βιβλίο, συνδιαλέγονται με τα εικαστικά, με τον στοχασμό, με τη λογοτεχνία.

Οι τέχνες και ο στοχασμός βοήθησαν καταλυτικά τον Morris στο να συλλάβει μια πρωτοποριακή, και βαθύτατα ανθρώπινη, έννοια (medical eros / ιατρικός έρωτας) και να τη θέσει στην υπηρεσία μιας νέου τύπου ιάσεως που δεν αρκείται μόνο στα σημαντικότατα επιτεύγματα της βιοϊατρικής και της τεχνοεπιστήμης αλλά ευαισθητοποιείται προς πτυχές τόσο των νοσούντων όσο και των θεραπόντων οι οποίες έμεναν αφανείς και αδιερεύνητες στο περιθώριο.

Ο όρος ιατρικός έρωτας αποκτά κάποια σημασία πέραν της αντίληψης του ως την απέναντι όχθη του ιατρικού λόγου; Τι περιλαμβάνει τελικά η έννοια ιατρικός έρωτας; Άλλωστε αποτελεί κυρία έννοια μέσα στο βιβλίο. 

Ο Morris αντιπαραθέτει τις δύο αυτές έννοιες (και πρακτικές, ασφαλώς) προκειμένου να τις συμφιλιώσει. Αντιλαμβάνεται ορθά ότι κακώς η μία αποκλείει την άλλη. Η λογική της εμμένουσας στην τεχνοεπιστήμη βιοϊατρικής δεν αρκεί, φρονεί ο συγγραφέας, όπως δεν αρκεί η εμμονή σε δεισιδαίμονες, έστω ρομαντικές και ποιητικές, στάσεις που οδηγούν στην άρνηση της τεχνοεπιστήμης. Χρησιμοποιεί δεκάδες ιστορίες και παραδείγματα από όλο το φάσμα του πολιτισμού προκειμένου να υποστηρίξει τούτη τη συμφιλίωση και θεωρεί ότι ο ιατρικός έρωτας τελικά είναι —ή οφείλει να γίνει— σύμμαχος του ιατρικού λόγου.

Η έννοια της επιθυμίας συνδέεται με την έννοια του ιατρικού έρωτα όμως όταν η επιθυμία γίνεται εθισμός απαιτεί την παρέμβαση του ιατρικού λόγου, αυτό το ζήτημα διαχειρίζεται ο Morris στο τελευταίο μέρος του βιβλίου. Μπορεί σήμερα ο ιατρικός λόγος να συνεργαστεί αρμονικά με τον ιατρικό έρωτα; Πώς το βιβλίο απαντάει σε αυτό το ερώτημα τελικά; 

Όταν η επιθυμία υπερβαίνει τα εσκαμμένα, οφείλει η λογική εσκεμμένα να παρέμβει, ειδάλλως οδηγούμαστε σε ολέθρους. Από την άλλη, όταν ο ορθολογισμός φτάνει σε σημείο σκλήρυνσης και αποκλείει ή παραβλέπει την αγνωσία και την επιθυμία, ως σκοτεινές, όψεις της ανθρώπινης ψυχονοητικής ιδιοσυστασίας, καλόν είναι να τον αποδιαρθρώνουμε μεθοδικά ώστε να εισαχθούν εντός του και στοιχεία που θεωρούνταν παράλογα, ακραία, σκοτεινά. Σε αυτό συμβάλλει πολύ ο διάλογος των επιστημόνων με τους καλλιτέχνες και τους στοχαστές, ένας διάλογος η καταγωγή του οποίου εντοπίζεται στις δραστηριότητες των λεγόμενων ιστορικών αβανγκάρντ (Φουτουρισμός, Νταντά, Υπερρεαλισμός). Λόγω του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο διάλογος αυτός ανακοπηκε, αλλά στον μεταπόλεμο άρχισε να διεξάγεται εκ νέου —λόγου χάριν, με την στοχαστική και ιαματική τέχνη του Joseph Beuys— και σήμερα πια είναι γόνιμος και ανθηρός.

Ο Morris μέσα στο βιβλίο συνδέει την  αγνωσία τόσο με τον έρωτα όσο και με την ασθένεια. Έχεις κάποιο δικό σου σχόλιο πάνω σε αυτό με βάση το βιβλίο; 

O Morris, όπως πολλοί θαρραλέοι στοχαστές, επιχειρεί να φωτίσει, να διαυγάσει (σύμφωνα με τον Κορνήλιο Καστοριάδη) στάσεις και καταστάσεις που εκλαμβάνονταν ως ανορθολογικές, ακατανόητες, θολές, και έτσι θεωρούνταν απειλητικές από τα καθεστώτα και, συνήθως, καταστέλλονταν. Ο Morris μας καλεί να επανεξετάσουμε τις στάσεις και τις καταστάσεις αυτές, να προβούμε σε μια βαθύτερη εξερεύνηση και κατανόησή τους, να τις δούμε σαν αρωγούς μιας νέας αντίληψης για τις σχέσεις των ανθρώπων τόσο στην καθημερινότητά μας όσο και στις κρίσιμες στιγμές της ασθένειας και της φθοράς.

Μου έκαναν επίσης εντύπωση οι όροι "μοριακό βλέμμα" και "η ασθένεια ως νυχτερινή ζώνη της ζωής" όπως το θέτει η Sontag. Που σε πήγαν εσένα αυτοί οι όροι; 

Το μοριακό βλέμμα είναι το βλέμμα της βιοτεχνολογίας, της τεχνοεπιστήμης, της βιοϊατρικής, είναι το βλέμμα που λαμβάνει υπόψιν μόνο τα δεδομένα, τις μετρήσεις, τα όσα εντοπίζουν τα μηχανήματα και οι υπολογιστές. Αλλά, ακριβώς, υπάρχει μια νυχτερινή ζώνη, αυτή των συναισθημάτων, όπου συντελούνται μικροεκρήξεις ψυχικής εξέγερσης. Υπάρχουν ασθενείς που δεν επιθυμούν να ιαθούν σύμφωνα με τα κελεύσματα της τεχνοεπιστήμης και προτιμούν να ζήσουν όπως ζούσαν, με ισχυρότερη ένταση μάλιστα, μες στην (θεωρούμενη καταστροφική) πανδαισία του έρωτα, των καταχρήσεων, της έντασης. Προτιμούν, όπως μαθαίνουμε από περιπτώσεις σπουδαίων καλλιτεχνών, να αναλωθούν στις φλόγες της δημιουργικότητας και της συναισθηματικής φόρτισης παρά να περάσουν σε μιαν ιαματική ανάπαυλα. Τέτοιες ήταν, όπως μετά βεβαιότητας γνωρίζουμε, οι περιπτώσεις του Ρομπέρτο Μπολάνιο, του Χαλίλ Γκιμπράν, και του Γκυ Ντεμπόρ που αψήφησαν τις νουθεσίες της βιοϊατρικής και έκαναν μέχρι την τελευταία τους πνοή τα δικά τους. 

Από ποιους θα διαβαστεί άνετα αυτό το βιβλίο τελικά; Φαντάζομαι έναν σύγχρονο νέο γιατρό να το διαβάζει, πώς θα αντιδρούσε πιστεύεις στον όρο ιατρικός έρωτας; 

Το Έρως και Ασθένεια μπορεί άνετα να διαβαστεί από όλους μας. Πρόκειται για έναν συγκερασμό φιλοσοφίας, ιατρικής, θεωρίας, αφήγησης βιωμένων στιγμών, και χρονικού, με λογοτεχνικές αρετές και ρέοντα λόγο. Και μας αφορά όλους μιας και προτάσσει και προτείνει μιαν αναθεώρηση των αξιών που διέπουν τη σύγχρονη κοινωνική ζωή. Αφορά νοσούντες και υγιείς, νεαρούς και ηλικιωμένους, λόγιους και μη, ακριβώς διότι δείχνει ότι υπάρχουν κρυφοί δεσμοί ανάμεσα σε πράγματα που θεωρούσαμε ασύμβατα, ακόμα και εχθρικά μεταξύ τους. Με μια λέξη, θα έλεγα ότι πρόγραμμα/πρόταγμα του Morris είναι να βάλουμε την ποίηση, την ποιητικότητα, στη ζωή μας.

Αντιμετώπισες εσύ κάποιες δυσκολίες στο έργο σου ως επιμελητής και μεταφραστής του βιβλίου; Όταν το μετάφραζες μπορούσες να σκεφτείς τις αντιδράσεις ενός average (μη μυημένου στην τέχνη και την φιλοσοφία) γιατρού όταν το διαβάζει; Και στον αντίποδα, πώς θα το διάβαζε ένας ασθενής που έχει βιώσει την εμπειρία μιας σοβαρής ασθένειας;

Οι δυσκολίες ήταν πολλές αλλά γόνιμες, καθώς ο Morris αντλεί υλικό από ένα αχανές ορυχείο, αυτό που ανθρώπινου πολιτισμού σε όλες του τις εκφάνσεις, από την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία, αλλά και από την καθημερινή ζωή. Θεωρώ ότι τόσο οι γιατροί όσο και οι ασθενείς θα σαγηνευτούν από τον απαστράπτοντα πλούτο αυτού του πονήματος και θα δελεαστούν, από την ισχυρή και υψίστης ακριβείας επιχειρηματολογία του Morris, στο να επανεξετάσουν ποιο είναι το νόημα της ζωής, ποια είναι η αποστολή της ιατρικής, ποιο είναι το λειτούργημα της τέχνης.

(*) David B. Morris: ΕΡΩΣ και ΑΣΘΕΝΕΙΑ. Μετάφραση-Επιμέλεια-Επίμετρο: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης. Διεύθυνση Σειράς Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές: Γεώργιος Θεοχάρης/SOS ΙΑΤΡΟΙ. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2024 (τίτλος πρωτοτύπου: Eros and Illness, David B. Morris).