Μέντη Μέγα: Συνδέοντας τον χορό με τη ζωή

Είναι η χορογραφία μια οικουμενική γλώσσα; Έχει σημασία ποια/-ος χορεύει τι, πότε και που; Ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο για την τέχνη του χορού, το πρώτο του είδους που εκδίδεται στα ελληνικά, με τίτλο «Σώματα παρόντα: μια εισαγωγή στη θεωρία του χορού» κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις University Studio Press. Η ιδέα του γεννήθηκε μέσα σε μια αίθουσα διδασκαλίας ιστορίας του χορού, όπως σημειώνει στο εισαγωγικό της κείμενο η Μέντη Μέγα, χορεύτρια, χορογράφος και καθηγήτρια ιστορίας του χορού, αυτοσχεδιασμού και χορογραφίας, που το επιμελήθηκε. Πρόκειται για μια εισαγωγή στη θεωρία του χορού, μέσα από την ανθολογία 17 θεωρητικών κειμένων ανάλυσης για τον χορό και τις παραστατικές τέχνες. Με παλαιότερο ένα του 1913 και νεότερο ένα που επανεκδόθηκε το 2022, τα κείμενα, που συνοδεύονται από ξεχωριστές εισαγωγές, ανιχνεύουν τη σύνδεση του χορού με τη ζωή και με ζητήματα που απασχόλησαν τον άνθρωπο διαχρονικά. Ζητήσαμε από την Μέντη Μέγα να μας πει περισσότερα.

Γιατί σε ένα βιβλίο θεωρίας του χορού ο τίτλος είναι σώματα και ο υπότιτλος χορός;
 Ήθελα ο τίτλος ΣΩΜΑΤΑ ΠΑΡΟΝΤΑ να σηματοδοτεί με κάποιον τρόπο τη διεύρυνση του πεδίου του χορού. Τα όρια σήμερα μεταξύ του χορού και των υπόλοιπων παραστατικών τεχνών, δηλαδή το θέατρο, την περφόρμανς από τα εικαστικά και τη μουσική, είναι δυσδιάκριτα και ρευστά. Επίσης ο τίτλος παίζει με τη διττή έννοια της λέξης παρόντα. Αναφέρεται σε σώματα του παρόντος χρόνου, που ενσωματώνουν τη σύγχρονη εποχή και τις σύγχρονες ιδέες, και ταυτόχρονα παράγουν σύγχρονη γνώση και σκέψη. Ταυτόχρονα, τα σώματα είναι παρόντα στο χώρο. Καθώς οι ορισμοί του χορού τείνουν να γίνουν όλο και πιο ρευστοί, η παρουσία του σώματος μοιάζει να είναι η μόνη σταθερά, η μόνη ασφαλής αφετηρία για περαιτέρω σκέψη και κίνηση. Στην ακαδημαϊκή ανάλυση, η έννοια της παρουσίας σήμερα τείνει να αντικαταστήσει την έννοια της κίνησης ως πρώτης ύλης του χορού.

Το βιβλίο σας απευθύνεται σε σπουδαστές και χορευτές ή μπορεί να ενδιαφέρει και ευρύτερα κοινό χωρίς ειδικές γνώσεις ή ακαδημαϊκό ενδιαφέρον και με ποιον τρόπο;
Το βιβλίο καλύπτει πολλά και κατά τη γνώμη μου πολύ ενδιαφέροντα θέματα, όπως πχ. τα μαζικά χορευτικά και γυμναστικά θεάματα του Γ΄ Ράιχ και η σχέση τους με τη σωματική κουλτούρα της εποχής της Βαϊμάρης, ή το φαινόμενο της παρένδυσης των χορευτριών του Ρομαντικού Μπαλέτου στη Γαλλία του 19ου αιώνα (δηλαδή το φαινόμενο να υποδύονται γυναίκες τους αντρικούς ρόλους). Είμαι σίγουρη πως όσες/όσοι αγαπούν την ανάγνωση θα γοητευτούν από πολλά κείμενά του κι ας μην έχουν άμεσο επαγγελματικό ενδιαφέρον. Άλλωστε ένα από τα κριτήριά μου για τη επιλογή τους ήταν να αρέσουν σε μένα προσωπικά σαν κείμενα, να έχουν μια συγγραφική σπίθα και να εξάπτουν γενικότερα το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Αναμφίβολα, τα θέματα του βιβλίου θα ενδιαφέρουν άτομα από το ευρύτερο πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών από το χώρο της ανθρωπολογίας, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας και της θεωρίας της τέχνης γενικότερα. Δεν μπορώ, ωστόσο, να αρνηθώ πως όταν έγραφα τις εισαγωγές για τα κείμενα και τις ενότητες του βιβλίου απευθυνόμουν νοητά στις σπουδάστριες και στους σπουδαστές του χορού στη χώρα μας, στις/στους οποίες/-ους άλλωστε είναι αφιερωμένο το όλο εγχείρημα. 

Στις σελίδες του εμφανίζονται ηχηρά ονόματα της ιστορίας του χορού (όπως η Martha Graham, ο Merce Cunningham, η Pina Bausch και η Yvonne Rainer), αλλά και του σήμερα (όπως ο Boris Charmatz, η Vera Mantero, ο Jérôme Bel και η Ivana Müller). Με ποια κριτήρια επιλέξατε τα κείμενα;
Τα ηχηρά ονόματα σίγουρα δεν αποτέλεσαν το κριτήριο. Η επιλογή των κειμένων για το ΣΩΜΑΤΑ ΠΑΡΟΝΤΑ ήταν ιδιαίτερα κρίσιμη εφόσον είναι το πρώτο βιβλίο αυτού του τύπου που εκδίδεται στην Ελλάδα. Για να λειτουργήσει σαν μια εισαγωγή στη θεωρία του χορού έπρεπε να καλύψει ένα εύρος θεμάτων, χωρίς να θεωρεί σχεδόν καμία γνώση ως δεδομένη. Υπάρχουν βέβαια βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, καθώς πρωτότυπες μελέτες για το χορό από Ελληνίδες και Έλληνες συγγραφείς, ωστόσο δεν υπάρχει ένα ελληνικό βιβλίο που να επιχειρεί να χτίσει ένα έδαφος, ένα γνωστικό υπόβαθρο για τη θεωρητική σκέψη γύρω από το χορό. Θέλησα να καλύψω μια γκάμα θεμάτων που θα ήταν χρήσιμα για τις/τους χορεύτριες/-ευτές και τις/τους χορογράφους του σήμερα. Επίσης, θέλω να επισημάνω πως δεν είναι ένα βιβλίο ιστορίας χορού, με την έννοια πως δεν θα βρείτε σε αυτό μια ενιαία ιστορική αφήγηση. Επέλεξα κείμενα που αναλύουν ένα διακριτό θέμα και αναπτύσσουν έναν συλλογισμό γύρω από αυτό, όχι κείμενα που εστιάζουν στην μετάδοση πληροφορίας. Η ικανότητα ανάπτυξης ενός συλλογισμού είναι κάτι που θεωρώ πως λείπει σήμερα από τους αποφοίτους του ελληνικού σχολείου και παραμένει ζητούμενο για όσες/-ους θέλουν να εμβαθύνουν σε μια τέχνη.

Μπορείτε να μας πείτε περιληπτικά τι πραγματεύεται η κάθε μια από τις 5 ενότητες του βιβλίου;
Η Α ενότητα «γράφοντας την Ιστορία | καταγράφοντας το χορό» θα μπορούσαμε να πούμε οτι διερευνά τη σχέση χορού και γραφής. Θέτει ερωτήματα γύρω από το πώς γράφεται η ιστορία του χορού, από ποιόν και με τί στόχο και αντιπαραβάλλει την πράξη της ιστοριογραφίας με την πράξη σημειογραφικής καταγραφής του ίδιου χορού ή με άλλες σύγχρονες χορογραφικές πρακτικές που σχετίζονται με την ιστορία και το γράψιμο.
Η Β ενότητα «τελετουργία και επιτέλεση | ένα μετα-αποικιακό βλέμμα» επιχειρεί να συνδέσει το μακρινό παρελθόν του χορού στο πλαίσιο προϊστορικών θρησκευτικών τελετών με τους σύγχρονους προβληματισμούς πολλών καλλιτεχνών. Συχνά, οι προβληματισμοί αυτοί -εμποτισμένοι από τις ιδέες της μεταμοντέρνας κριτικής θεωρίας ειδικά όσον αφορά στις πολιτισμικές σπουδές- αντιμετωπίζουν το παρελθόν και την πολυμορφία του χορού στον κόσμο μέσα από ένα μετα-αποικιακό βλέμμα, ερχόμενοι σε ευθεία αντίθεση με μεγάλο μέρος της παραγωγής του μοντέρνου χορού του 20ού αιώνα.
Ο τίτλος της Γ ενότητας, «πολιτική και έθνος | οικονομία και συνθήκες παραγωγής» συνδέει το χορό με έννοιες που πολλοί θεωρούν ασύμβατες με αυτόν. Τα κείμενα της ενότητας αυτής δείχνουν ότι η σχέση με την πολιτική, για παράδειγμα, δεν είναι αυτό που λέμε «φορετή», δηλαδή «πάμε να φτιάξουμε έναν πολιτικό χορό», αλλά εγγενής. Κάθε χορός έχει μια πολιτική και οικονομική διάσταση, είτε την επιλέγουμε συνειδητά ή όχι. Οι συνθήκες παραγωγής του, οι σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στους συντελεστές, ο τόπος, ο χώρος και ο χρόνος της παρουσίασης, όλα αυτά και πολλά ακόμα στοιχεία κουβαλούν ένα πολιτικοοικονομικό ιδεολογικό φορτίο και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που θα προσλάβει το κοινό την παράσταση.
Στη Δ ενότητα «πολιτισμός και ταυτότητα | αναπαραστάσεις του φύλου» εισάγονται ζητήματα πολιτισμού και ταυτότητας. Τα κείμενα εξηγούν πώς σωματοποιείται ο πολιτισμός και εκφράζεται μέσα από την καθημερινή κίνηση, αλλά και τις πιο στυλιζαρισμένες μορφές κίνησης, όπως είναι τα διάφορα είδη χορού. Παράλληλα, σε ατομικό επίπεδο σωματοποιείται και επιτελείται κάθε πτυχή της ταυτότητας, συμπεριλαμβανομένου και του φύλου, διαμορφώνοντας την πολύπλοκη διελκυνστίδα της πολιτικής της ταυτότητας. Η σχέση όλων των παραπάνω με την παραστατική και επιτελεστική φύση του χορού δίνει στην ενότητα αυτή μεγάλο ενδιαφέρον κατά τη γνώμη μου.
Τέλος, στην ενότητα Ε «οντολογικά ερωτήματα | φιλοσοφία και κίνηση (ή ακινησία)» ο προβληματισμός ανοίγεται στη φιλοσοφική διάσταση του χορού και τίθενται ορισμένα οντολογικά ερωτήματα, ερωτήματα δηλαδή γύρω από τον ορισμό, τη λειτουργία και το μέλλον του.

Υπάρχει κάποιος ενιαίος προβληματισμός που διατρέχει το βιβλίο ή κάθε θεματική ενότητα αποτελεί και ένα ξεχωριστό πεδίο;
Θα έλεγα πως αυτό που διατρέχει το βιβλίο είναι μια πρόθεση γεφύρωσης. Μέσα από τις εισαγωγές των ενοτήτων προσπαθώ να γεφυρώσω τη θεωρία με την πράξη, περιγράφοντας παραστάσεις που κατά τη γνώμη μου εικονογραφούν τις θεματικές των κειμένων της κάθε ενότητας. Μέσα πάλι από τις εισαγωγές των ίδιων των κειμένων προσπαθώ να δημιουργήσω μια γέφυρα προς ένα περιεχόμενο που μπορεί να μοιάζει εκ πρώτης όψεως απόμακρο, αλλά στην πραγματικότητα αφορά άμεσα τις καθημερινές πρακτικές των ανθρώπων που ασχολούμαστε με το χορό. 

Έχετε κάποιον αγαπημένο χορογράφο ή καλλιτεχνικό ρεύμα που σας έχει επηρεάσει ιδιαίτερα;
Η επιλογή των παραστάσεων που αναλύω για τις εισαγωγές των ενοτήτων αναμφίβολα προδίδει κάποιες προτιμήσεις μου. Υπάρχει ένα κομμάτι της σύγχρονης παραγωγής που αισθάνομαι ότι είναι εξαιρετικά κουρδισμένο και συντονισμένο με την σύγχρονη πραγματικότητα και τις σύγχρονες απαιτήσεις της ζωής. Όχι τις απαιτήσεις της αγοράς της τέχνης, αλλά τις απαιτήσεις ενός κοινού που είναι περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένο, πολιτικά συνειδητοποιημένο και κριτικό απέναντι στην φαντασμαγορία και την φωταψία της μαζικής κουλτούρας. Με ενδιαφέρει πολύ η δουλειά χορογράφων που αντιστέκονται σε μια σειρά από χαρακτηριστικά της πολιτιστική βιομηχανίας που δεχόμαστε άκριτα, όπως η ωμή βία, η ακραία ταχύτητα, οι υπερβολικές εντάσεις. Τα στοιχεία αυτά μουδιάζουν τις αισθήσεις μας, αντί να τις ενεργοποιούν και συμπιέζουν τη φαντασία αντί να την τροφοδοτούν. Θεωρώ πως για να αντιμετωπίσουμε την σαρωτική πραγματικότητα που μας περιβάλλει είναι σημαντικό να διασφαλίσουμε για εμάς και τα παιδιά μας ένα παρόν και ευαίσθητο σώμα, ενεργοποιημένες αισθήσεις και μια ζωηρή φαντασία.   

Πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για το χορό και τη χορογραφία και πώς για τη διδασκαλία;
Ο δρόμος μου ήταν αρκετά συμβατικός θα έλεγα. Ξεκίνησα σαν μικρό κορίτσι από το μπαλέτο και στη συνέχεια ανακάλυψα τον μοντέρνο, τον σύγχρονο χορό και τον αυτοσχεδιασμό στην ΚΣΟΤ, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Μετά την αποφοίτηση και τις μεταπτυχιακό μου, πέρασα γύρω στα 8 χρόνια χορεύοντας σε ομάδες χορού, παίζοντας σε θεατρικές παραστάσεις και διδάσκοντας τεχνική σύγχρονου και αυτοσχεδιασμό. Αυτό που ίσως έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι το γεγονός που αποτέλεσε αφορμή για να αρχίσω να κάνω δικές μου παραστάσεις. Το γεγονός αυτό ήταν η -σχεδόν από τύχη- παρακολούθηση, ως ακροάτριας, κάποιων διαλέξεων για τη θεωρία του χορού στο Paris 8 στο St. Denis του Παρισιού που με οδήγησε στο να αγοράσω τα δύο πρώτα μου σοβαρά βιβλία θεωρίας χορού: το Dancing Women της Sally Banes και το The Male Dancer του Ramsay Burt. Η συγκυρία αυτή με οδήγησε στο να γράψω κάποια άρθρα για το χορό στο περιοδικό Highlights και στη συνέχεια να αρχίσω να διδάσκω ιστορία χορού. Τα μαθήματα αυτά της ιστορίας χορού ήταν που οδήγησαν, μέσα από ένα μακρύ και περίπλοκο μονοπάτι, στην έκδοση αυτού του βιβλίου.

Ποια είναι η άποψή σας για τη σύγχρονη σκηνή του χορού στη Ελλάδα; Πώς πιστεύετε ότι έχει εξελιχθεί τα τελευταία χρόνια;
Η σύγχρονη σκηνή του χορού στην Ελλάδα είναι εφτάψυχη και παραμένει ολοζώντανη. Παρά τις δυσκολίες και τις αδράνειες που έχει να αντιμετωπίσει εδώ και δεκαετίες είναι εξαιρετικά παραγωγική και δραστήρια. Οι άνθρωποι του χορού και ο χώρος συνολικά δουλεύει σκληρά, προσαρμόζεται στις συνθήκες, ανοίγοντας νέους χώρους, προτείνοντας νέα μαθήματα και εργαστήρια, διευρύνοντας τους ορίζοντές του προς πρακτικές που τον φέρνουν σε επαφή με όλο και περισσότερες κοινωνικές ομάδες. Ο χορός δεν αποτελεί πλέον μια ενασχόληση μόνο για μικρά κοριτσάκια σε ερασιτεχνικές σχολές, αλλά έχει αρχίσει να ανοίγεται σε όλες τις ηλικίες, σε άτομα με αναπηρία, σε ανέργους, μετανάστες, μπαίνοντας παντού από τα μουσεία και τους δημόσιους χώρους, μέχρι τις φυλακές και τα ΚΑΠΗ. Μένει να αντιληφθεί η πολιτεία και η τοπική αυτοδιοίκηση αυτήν την δυναμική και να συνειδητοποιήσει τη σημασία του χορού και των σύγχρονων παραστατικών τεχνών σήμερα και την δυναμική που θα μπορούσαν να έχουν οι παρεμβάσεις τους στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει αναμφίβολα μια αδυναμία άρθρωσης τεκμηριωμένου λόγου από την πλευρά των δρώντων του χορού. Πολλά πράγματα συμβαίνουν από ένστικτο, καλή θέληση και αγάπη για το αντικείμενο, αλλά δεν έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν βαθείς μετασχηματισμούς γιατί αδυνατούν να δουν την μεγάλη εικόνα ή να συνομιλήσουν στο πλαίσιο ενός σύγχρονου επιστημονικού λόγου. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που αναμένουμε με τόση αγωνία το σχέδιο νόμου για την Ανώτατη Σχολή Παραστατικών Τεχνών που θα τεθεί σύντομα σε δημόσια διαβούλευση και γιατί πρέπει να δούμε κάθε του λεπτομέρεια με τεράστια προσοχή. Πρέπει αυτή η ευκαιρία να αξιοποιηθεί στο μέγιστο βαθμό, ώστε να προκύψει ένα πανεπιστήμιο αντάξιο των προσδοκιών και των αναγκών του χώρου του χορού.

Info: Σώματα παρόντα: Μια εισαγωγή στη θεωρία του χορού, Επιμέλεια, μετάφραση, εισαγωγικά κείμενα Μέντη Μέγα, επιστημονική επιμέλεια Στεριανή Χ. Τσιντζιλώνη, εκδόσεις University Studio Press, σελ.384, €27