Ο Έρασμος του Τσβάιχ

Αν Έρασμος ζούσε στην παράλογη εποχή μας χωρίς αμφιβολία διάφοροι φανατικοί θα τον είχαν κάνει #canceled. Γιατί αν υπήρχε ένα πράγμα που μισούσε αυτό ήταν ο φανατισμός. Σε όλη του τη ζωή πολέμησε κάθε μορφή του, σε θρησκευτικό, εθνικό ή κοσμοθεωρητικό επίπεδο. Ο θρίαμβος της λογικής ήταν και ο θρίαμβος του Έρασμου.

«Θριαμβευτική ήττα» του πρώτου αληθινού, συνειδητού Ευρωπαίου, του υπεράνω φυλών, εθνών, τάξεων οραματιστή μιας ενωμένης, φιλειρηνικής και καλλιεργημένης πνευματικά ανθρωπότητας και πρώτου θεωρητικού της λογοτεχνίας του πασιφισμού χαρακτηρίζει ο Στέφαν Τσβάιχ τον Έρασμο, τη βιογραφία του οποίου δημοσίευσε τον Ιούνιο του 1934 στη Βιέννη με τίτλο «Θρίαμβος και Τραγωδία του Έρασμου από το Ρότερνταμ».

Στέφαν Τσβάιχ: Ο Έρασμος και η εποχή του

Το βιβλίο Στέφαν Τσβάιχ «Έρασμος: Θρίαμβος και Τραγωδία» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Athens Review of Books, σε μετάφραση Δημήτρη Δημοκίδη και επιμέλεια-επίμετρο Έφης Παπαδόδημα, είναι μια βιογραφική και στοχαστική μελέτη για τη ζωή και το έργο ενός από τους σημαντικότερους ουμανιστές της Αναγέννησης. Ο Τσβάιχ, ένας από τους σημαντικότερους και πολυμεταφρασμένους συγγραφείς του γερμανόφωνου κόσμου, γνωστός για τη βαθιά ψυχολογική ανάλυση των χαρακτήρων και τη διεισδυτική του γραφή, αφηγείται την πορεία του Έρασμου, ως διανοούμενου και κριτικού της εποχής του. Μιας εποχής σφοδρών πολιτικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων, που επηρέασαν βαθιά τον τρόπο σκέψης και τις κοινωνικές δομές της Ευρώπης.

Ο Τσβάιχ σκιαγραφεί τον Έρασμο ως μια σύνθετη και μερικές φορές αμφιλεγόμενη προσωπικότητα: ένας διανοούμενος, με μεγάλη πίστη στην παιδεία και τη λογική, αφοσιωμένος υπέρμαχος της ειρήνης και της ανοχής αλλά και με μεγάλο φόβο για κάθε ανοιχτή σύγκρουση. Στη ζωή του προσπάθησε  να γεφυρώσει τις διαφορές μεταξύ των Καθολικών και των Προτεσταντών, ωστόσο, αυτή η ουδετερότητά του τον οδήγησε σε αποξένωση και από τις δύο πλευρές. Στο βιβλίο ο συγγραφέας παρουσιάζει με ενσυναίσθηση την τραγική ειρωνεία της ζωής του Έρασμου: αν και προσπάθησε να σώσει την Ευρώπη από τον θρησκευτικό διχασμό, η ιστορική στιγμή που έζησε τον έκανε να μοιάζει αβέβαιος και ανίσχυρος μπροστά στα γεγονότα.

Ο Έρασμος από το Ρότερνταμ έζησε στην Αναγέννηση, στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, μια εποχή ταραγμένη και ενδιαφέρουσα, που χαρακτηριζόταν από την άνθηση των γραμμάτων, των τεχνών και της επιστήμης. Η επιστροφή στα αρχαία κείμενα και η ανάπτυξη του ουμανισμού έφεραν ανανέωση της γνώσης και έθεσαν τις βάσεις για μια πιο κριτική και ανεξάρτητη προσέγγιση του κόσμου. Παράλληλα, το 1517, ο Μαρτίνος Λούθηρος ανάρτησε τις 95 θέσεις του, πυροδοτώντας τη Μεταρρύθμιση, που οδήγησε στη διάσπαση της Καθολικής Εκκλησίας και στη γέννηση του Προτεσταντισμού. Ως απάντηση, η Καθολική Εκκλησία ξεκίνησε την Αντιμεταρρύθμιση, σε μια προσπάθεια να διατηρήσει την επιρροή της και να αναχαιτίσει την άνοδο των Προτεσταντικών κινημάτων. Αυτή η θρησκευτική διαμάχη μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών εξελίχθηκε σε σειρά συγκρούσεων με βαθιές πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες. Οι συγκρούσεις κατέληξαν σε αιματηρές συρράξεις, γνωστές ως θρησκευτικοί πόλεμοι, που συνέπεσαν με τις ευρύτερες πολιτικές συγκρούσεις ανάμεσα σε μεγάλα ευρωπαϊκά βασίλεια και αυτοκρατορίες.

Μέσα στη δίνη των γεγονότων, ο προσεκτικός Έρασμος, παρότι υποστήριξε τον ουμανισμό και την ανανέωση της εκκλησίας μέσω της κριτικής και της μόρφωσης, δεν υποστήριξε τη ρήξη με την Καθολική Εκκλησία όπως ο Λούθηρος. «Μακάρι να ήταν πιο συγκρατημένος» σχολίαζε την έλλειψη μέτρου Λούθηρου. Η διαρκής προσπάθειά του για ειρήνη και διάλογο τον έφερε σε δύσκολη θέση, καθώς ούτε οι Προτεστάντες ούτε οι Καθολικοί τον θεωρούσαν απόλυτα δικό τους. Αυτή η μετριοπαθής προσέγγιση που τον έκανε να φαίνεται δειλός σε μια εποχή παραφροσύνης, διχασμών και πολεμικών συγκρούσεων, έκαναν τους σύγχρονους του αλλά και μεταγενέστερους να τον χλευάζουν ως άτολμο και καιροσκόπο, επισημαίνει ο Τσβάιχ.

Χαρακτηριστική της ικανότητας του Στέφαν Τσβάιχ, να ζωντανεύει ιστορικές προσωπικότητες, διερευνώντας όχι μόνο τα γεγονότα της ζωής τους, αλλά και το εσωτερικό τους ταξίδι, τις αμφιβολίες, τις φιλοδοξίες τους, η βιογραφία αυτή, ένα ψυχολογικό πορτρέτο και όχι επιστημονική πραγματεία, χαρακτηρίστηκε από γνωστούς ομότεχνους του Τσβάιχ, όπως ο Τόμας Μαν και ο Αλεξάντερ Λέρνετ-Χολένια, ως η καλύτερη βιογραφία του Έρασμου.

Με τον τίτλο της "Θρίαμβος και Τραγωδία" ο Τσβάιχ υπογραμμίζει την αντίθεση μεταξύ της μεγάλης φήμης και επιρροής που απέκτησε ο Έρασμος (ο "θρίαμβος") και της προσωπικής του απογοήτευσης (η "τραγωδία"), καθώς οι προσπάθειές του για συμφιλίωση και διατήρηση της ειρήνης δεν ευδοκίμησαν. Κι αν πέθανε κατατρεγμένος κι αποκαμωμένος μια που κανείς πια δεν ήθελε να τον ακούσει, όπως σημειώνει, παρέμεινε μέχρι το τέλος αταλάντευτα ουμανιστής και σταθερά πολέμιος κάθε οπισθοδρομικότητας. Ένας ελεύθερος και αδέσμευτος άνθρωπος.

Info: Στέφαν Τσβάιχ «Έρασμος: Θρίαμβος και Τραγωδία», μετάφραση Δημήτρης Δημοκίδη, επιμέλεια-επίμετρο Έφη Παπαδόδημα, εκδόσεις Athens Review of Books, σελ. 275