Βιβλιο

Σονέτα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

«Μ’ αυτό το κλειδί ο Σαίξπηρ ξεκλείδωσε την καρδιά του»

Σονέτα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: Το ποίημα της ημέρας είναι το 18 από το βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αντίποδες

Μία νέα επιλογή τριάντα τεσσάρων σονέτων του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ σε νέα μετάφραση και σχολιασμό από τον Ερρίκο Σοφρά, κυκλοφορησε από τις εκδόσεις Αντίποδες. Το ποίημα της ημέρας είναι το Νο. 18

Σονέτα - Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Σε μέρα θερινή πώς να σε βάλω πλάι;
Την ξεπερνάς σε ομορφιά, σ’ απαλοσύνη ∙
Σκορπίζει ο άνεμος τα πέταλα του Μάη,
Λίγο διαρκεί το καλοκαίρι κι αργοσβήνει.
Το μάτι τ’ ουρανού κάποτε φλόγες βγάζει
Κι είναι συχνά θαμπό τ’ ολόχρυσό του χρώμα ∙
Ό,τι είναι όμορφο απ’ την ομορφιά του αδειάζει,
Στου κύκλου τα γυρίσματα πέφτει στο χώμα.
Αιώνιο θα ‘ναι το δικό σου καλοκαίρι,
Θα σου ανήκει πάντοτε η ομορφιά σου,
Μες στη σκιά του ο Θάνατος δε θα σε φέρει,
Σ’ αιώνιες γραμμές φέγγει η συνέχειά σου.
Όσο οι άνθρωποι ζουν, το μάτι όσο αντικρίζει,
Θα ζει το ποίημα αυτό ζωή να σου χαρίζει.

Το Σονέτο 18

Το Σονέτο 18 είναι ίσως το πιο πολυμεταφρασμένο σονέτο του Σαίξπηρ, με άδηλο το φύλο του ερωτικού αντικειμένου. Το ποίημα δε σκιαγραφεί καθόλου το νέο, αντίθετα περιγράφει ζωηρά μια καλοκαιρινή μέρα, που ο νέος υποτίθεται πως θα την ξεπεράσει σε ομορφιά. Καθώς έχει τελειώσει η ενότητα των «σονέτων της τεκνογονίας», το 18 είναι το πρώτο που εγκωμιάζει το νέο άντρα εισάγοντας το μοτίβο του exegi monumentum (της δημιουργίας δηλ. ενός ποιητικού μνημείου). Το εγώ του ποιήματος καυχάται πως ο στίχος του θα ζει όσο υπάρχουν άνθρωποι, ενώ σε κατοπινά σονέτα απολογείται για το φτωχό του πνεύμα και τους αδύναμους στίχους του, που είναι ανεπαρκείς να υμνήσουν την υπεροχή της νιότης. Η καλοκαιρινή μέρα υστερεί από πολλές απόψεις (είναι πολύ ζεστή, πολύ τραχιά), κι ωστόσο μένει κανείς με την εντύπωση πως ο Ωραίος Νέος είναι στην πραγματικότητα ωσάν μια θριαμβική θερινή αιθρία, όμορφη, ζεστή, ηλιόλουστη και το κάλλος του αναδεικνύεται θαυμάσια μέσα από τη σύγκριση.
*«Μες στη σκιά του ο Θάνατος δε θα σε φέρει» ∙ πρβλ. εάν γάρ και πορευθώ εν μέσω σκιάς θανάτου, ου φοβηθήσομαι κακά (Ψαλμ. 22:4)

Τα Σονέτα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Τα Σονέτα του Σαίξπηρ (Shakespeare's sonnets) είναι ο τίτλος μιας συλλογής 154 άτιτλα αριθμημένα σονέτα που γράφτηκαν από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ όταν ήταν 45 ετών και δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1609. Αν και χειρόγραφα του συγγραφέα δεν έχουν διασωθεί, τα σονέτα θεωρείται ότι γράφτηκαν από τον Σαίξπηρ στη διάρκεια αρκετών ετών, από το 1595 ως το 1605 περίπου, ωστόσο είναι αβέβαιο εάν ο εκδότης, Τόμας Θορπ τα εξέδωσε με την άδεια του Σαίξπηρ.

Τα σονέτα πραγματεύονται θέματα όπως ο πόθος, ο έρωτας, η αγάπη, η απιστία, η ζήλια, η ομορφιά, ο ομοερωτισμός, ο μισογυνισμός, η σκληρότητα, το πέρασμα του χρόνου και η θνητότητα. Όπως σημειώνει στην εισαγωγή ο Ερρίκος Σοφράς: «Τα Σονέτα είναι ποιήματα λατρείας, απόλυτης αφοσίωσης, τέλειας απόγνωσης, όπου το εγώ των ποιημάτων, ο λυρικός ομιλητής, λαχταρά, απογοητεύεται, εκλιπαρεί, ταπεινώνεται, νοσταλγεί, σπαράσσεται. Ο Σαίξπηρ υμνεί την ωραιότητα του φίλου του, αν και ξέρει πως θα ξεθωριάσει· βεβαιώνει για την ακεραιότητά του γνωρίζοντας πως είναι πρόσκαιρη· εγκωμιάζει την τιμιότητα και το κάλλος μιας γυναίκας που δεν είναι ούτε ενάρετη ούτε όμορφη· δε σταματά να παραδέχεται τη διχασμένη και ασήμαντη ζωή του. Κι όμως, σ’ ένα σύμπαν φθοράς, έχοντας επίγνωση πως όλα είναι λειψά και λίγα, αποζητά επίμονα κάτι που θα διαρκέσει μετασχηματίζοντας τον πόνο, την αδυναμία και το εύθραυστο του έρωτα σε πρωτάκουστη μουσική και πυκνό νόημα».

Τα πρώτα σονέτα (1 έως 126) είναι αφιερωμένα σε έναν νεαρό άνδρα - η γλώσσα του Σαίξπηρ μερικές φορές φαίνεται να δείχνει ότι ο φίλος του είναι κάποιος με υψηλότερη κοινωνική θέση από τον ίδιο - τα πρώτα 17 τον προτρέπουν να παντρευτεί και να κάνει παιδιά, προκειμένου να απαθανατίσει την ομορφιά του περνώντας την στην επόμενη γενιά. Αυτά είναι τα Σονέτα της Τεκνοποίησης.

Τα περισσότερα από τα υπόλοιπα (18 έως 126) εκφράζουν τον έρωτα και τον θαυμασμό του ποιητή στον νεαρό άνδρα. Ο ποιητής αναφέρεται στον νεαρό με ρομαντική και στοργική γλώσσα, γεγονός που έχει οδηγήσει αρκετούς σχολιαστές να προτείνουν μια ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ τους, αν και άλλοι την ερμηνεύουν ως πλατωνικό έρωτα. Στο τέλος του σονέτου 33, ο Σαίξπηρ συγκρίνει τον όμορφο νεαρό με τον ήλιο, του οποίου τη μεγαλοπρέπεια θαυμάζει αλλά που μερικές φορές κρύβεται από τα σύννεφα. Ο ποιητής χρησιμοποιεί την εικόνα των σύννεφων ως σύμβολο προδοσίας, υπονοώντας ότι ο νεαρός μπορεί να μην είναι πιστός. Όμως, λόγω της έλξης του προς τον άντρα, τον συγχωρεί.

Τα άλλα σονέτα (127 έως 152) είναι αφιερωμένα στην ερωμένη του ποιητή, την αποκαλούμενη Σκοτεινή Κυρία γιατί τα μαλλιά της λέγεται ότι είναι μαύρα και το δέρμα της σκούρο. Αυτά τα σονέτα έχουν έναν ρητά σεξουαλικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με εκείνα που γράφτηκαν για τον νεαρό. Ο ποιητής και η κυρία διατηρούσαν μια παθιασμένη σχέση, αλλά αυτή ήταν άπιστη, ίσως τον απατούσε με τον νεαρό. Ταπεινά, ο ποιητής περιγράφει τον εαυτό του φαλακρό και μεσήλικα την εποχή της σχέσης. Η ταυτότητα του αντίπαλου ποιητή, ο οποίος εμφανίζεται στα σονέτα 78 έως 86, παραμένει επίσης μυστήριο. Αν ο προστάτης και φίλος του Σαίξπηρ ήταν ο Πέμπροκ, ο Σαίξπηρ δεν ήταν ο μόνος ποιητής που ύμνησε την ομορφιά του.

Τα τελευταία 30 σονέτα ασχολούνται με διάφορα ζητήματα, όπως η απιστία του νεαρού με την ερωμένη του ποιητή, η επιθυμία να ελέγξει την επιθυμία και τον πόθο του, η κοινωνική κριτική. Τα δύο τελευταία σονέτα (153 και 154) είναι αλληγορικές επεξεργασίες ελληνικών επιγραμμάτων που αναφέρονται στον «μικρό θεό της αγάπης» Έρωτα.

Η αφιέρωση στον κύριο WH

Παρά την εκτεταμένη αρχειακή έρευνα, άλυτο παραμένει το ερώτημα για την ταυτότητα του «κυρίου WH», «του μόνου δημιουργού των Σονέτων του Σαίξπηρ», στον οποίο είναι αφιερωμένη η έκδοση του 1609. Η αφιέρωση αναφέρει τον ποιητή ως «πάντα ζωντανό», έκφραση που τροφοδοτεί τη διαμάχη γύρω από την πατρότητα των έργων του Σαίξπηρ, επειδή αυτό το επίθετο χρησιμοποιείται για νεκρό. Επίσης ο Σαίξπηρ, αντί να εκφράσει τη λατρεία του για ένα σχεδόν θεϊκό αλλά ανέφικτο γυναικείο πρόσωπο, όπως είχαν κάνει ο Πετράρχης, ο Δάντης και ο Φίλιπ Σίντνεϊ, απευθύνεται σε έναν Νεαρό άνδρα και επίσης σε μια Σκοτεινή κυρία, η οποία δεν είναι αγνή και εξιδανικευμένη.

Η ταυτότητά του έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών θεωριών: Ο Γουίλιαμ Χέρμπερτ, 3ος κόμης του Πέμπροκ, σημαντικός προστάτης των τεχνών και προστάτης του θεατρικού συγγραφέα, θεωρείται ίσως η πιο πιθανή ταυτότητα. Επίσης ο Χένρι Ράιεθσλι, κόμης του Σαουθάμπτον, με τα αρχικά αντίστροφα. Ήταν ταυτόχρονα θαυμαστής και προστάτης του Σαίξπηρ και σε αυτόν ήταν αφιερωμένα τα αφηγηματικά ποιήματα του Σαίξπηρ Αφροδίτη και Άδωνις (1593) και Ο βιασμός της Λουκρητίας (1594). Η άποψη των Μπέρτραντ Ράσελ και Τζόναθαν Μπέιτ είναι ότι πρόκειται για ένα απλό σφάλμα εκτύπωσης με τα αρχικά του Σαίξπηρ, WΗ αντί για W. Sh.

Info: Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Σονέτα, Μετάφραση-σχόλια: Ερρίκος Σοφράς, Εκδ. Αντίποδες