Σπύρος Βλαχόπουλος: Είναι η πολιτική ορθότητα η σύγχρονη λογοκρισία;

Υπάρχουν απαγορευμένες λέξεις; Είναι ορθό να αντικαθίστανται φράσεις καλλιτεχνικών έργων επειδή θεωρούνται προσβλητικές για ομάδες του πληθυσμού; Θα πρέπει να χρησιμοποιείται το αρσενικό ή το θηλυκό ή (και) το ουδέτερο γένος στις προσφωνήσεις; Ορθώς απομακρύνθηκε από το δημαρχείο της Νέας Υόρκης η προτομή του Τόμας Τζέφερσον επειδή είχε στην ιδιοκτησία του δούλους; Τι είναι τα «diversity checklists» και τα «oversight boards»;

Ο Σπύρος Βλαχόπουλος στο βιβλίο του «Πολιτική ορθότητα: Η σύγχρονη λογοκρισία;» (εκδ. Ευρασία) βουτάει σε μια θάλασσα ερωτημάτων, θέτει προβληματισμούς, εξερευνά όρια και προεκτάσεις, καταδεικνύει υπερβολές και κινδύνους της πολιτικής ορθότητας. Ο καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Αθηνών στέκεται κριτικά απέναντί της δίνοντας πληθώρα παραδειγμάτων που φωτίζουν το ζήτημα: Πώς η πολιτική ορθότητα «τυλίγει στα δίχτυα της» την καλλιτεχνική και επιστημονική ελευθερία, πώς συνδέεται με την άνοδο του λαϊκισμού και πώς η «αστυνομία» της πολιτικής ορθότητας μονοπωλεί αληθινά νοήματα και ερμηνείες. Υπάρχουν εν τέλει «ορθές» απόψεις;

«Εδώ μέσα μπαίνεις όχι για να λατρέψεις την επιστήμη αλλά για να την αμφισβητήσεις»: Αυτή την επιγραφή αντίκρισε ως νεαρός νομικός ο Βλαχόπουλος έξω από το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης. Η αμφισβήτηση είναι το καύσιμο της γνώσης. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά είναι απόλυτα πεπεισμένος ότι η νομική επιστήμη «ζει» από την αμφισβήτηση.

Ο ίδιος δεν κατάγεται από νομική οικογένεια, ούτε ήθελε να γίνει νομικός. «Όνειρό μου ήταν να γίνω Ίκαρος! Δεν υπάρχει μεγαλύτερη αδρεναλίνη από το να πετάς πάνω από τη γη», λέει γελώντας. Πώς ο άνθρωπος που διάλεξε τη νομική επιστήμη δια της εις άτοπον απαγωγής κατάφερε να γεμίζει πάντοτε τα αμφιθέατρα της οδού Σόλωνος; «Τη νομική την αγαπάς σιγά σιγά», απαντά.

Πλέον μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα σε πανεπιστήμιο και δικηγορία. Ακαδημαϊκή καριέρα και μαχόμενη δικηγορία. Θεωρία και πράξη. Πόσο εύκολο είναι αυτό; «Κάθε πρωί στις 7:45 είμαι στο γραφείο μου», λέει. Αν σας έβλεπα στο δρόμο και σας ρώταγα τι δουλειά κάνετε, τι απάντηση θα έπαιρνα; «Αν ήθελα να απαντήσω ουδέτερα θα έλεγα νομικός. Αν ήθελα, όμως, να απαντήσω μέσα από την καρδιά μου θα έλεγα καθηγητής. Είμαι και δικηγόρος βέβαια. Η δικηγορία είναι ένα πολύ ωραίο και κοινωνικό επάγγελμα που σου δίνει τη δυνατότητα να είσαι ανεξάρτητος, αλλά η μεγαλύτερη χαρά μου είναι να είμαι στο πανεπιστήμιο με νέους ανθρώπους».

Ο Σπύρος Βλαχόπουλος προέρχεται από μια μεσοαστική οικογένεια της Αιτωλοακαρνανίας. Ο ίδιος, όμως, είναι γέννημα-θρέμμα Αθηναίος. Μεγάλωσε στα Εξάρχεια, όπου μένει μέχρι σήμερα και πήγε στο 35^ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών της οδού Κωλέττη. «Ήταν ένα καταπληκτικό και πολύ πρωτοποριακό κτίριο. Ανεγέρθηκε επί υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου τη δεκαετία του ’30». Λάτρης της ιστορίας και της αρχιτεκτονικής ο Βλαχόπουλος υποστηρίζει ότι την ιστορία μάς τη διδάσκουν τα κτίρια. «Θυμάμαι τις σφαίρες των κτιρίων από τη μάχη των Δεκεμβριανών στη συμβολή των οδών Στουρνάρη και Ζαΐμη. Εδώ, παλιά, έγιναν μάχες μεταξύ των Ελλήνων, μου έλεγαν οι γονείς μου», θυμάται. Αργότερα «μετακόμισε» στην οδό Πρασσά, καθώς πέρασε στο Βαρβάκειο με εξετάσεις. «Οφείλω πολλά στο Βαρβάκειο. Είμαι τυχερός γιατί είχα σπουδαίους καθηγητές», λέει.

Σήμερα ο Βλαχόπουλος μιλάει στην Athens Voice για τα πρώτα χρόνια του, τις πανεπιστημιακές αναμνήσεις, τις στιγμές και τα πρόσωπα που τον καθόρισαν, τη δικαιοσύνη και τους ελληνικούς θεσμούς, τη συνταγματική αναθεώρηση, ενώ τοποθετείται για την ελευθερία της έκφρασης και την πολιτική ορθότητα.

Σπύρος Βλαχόπουλος: Συνέντευξη με τον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Αθηνών

-Στη διαδρομή Εξάρχεια – Κολωνάκι που κάνετε κάθε μέρα τι έχει αλλάξει όλα αυτά τα χρόνια;

Έχει αλλάξει αρκετά η ανθρωπογεωγραφία του κέντρου. Είχα τη χαρά και την ευλογία να είμαι κάτοικος του κέντρου. Ζεις την ιστορία της πόλης όταν ζεις στο κέντρο. Η ιστορία της πόλης και της Ελλάδας έχει γραφτεί στο κέντρο της Αθήνας. Πλέον το κέντρο έχει λιγότερους κατοίκους και περισσότερους επισκέπτες. Πήγα δημοτικό το 1974 και θυμάμαι ήταν γεμάτο από παιδιά! Τώρα είναι ελάχιστα τα παιδιά… Τα Εξάρχεια έχουν περισσότερους επισκέπτες από άλλες περιοχές και τουρίστες. Δεν είναι απαραίτητα κακό αυτό απλώς οι μόνιμοι κάτοικοι είναι αυτοί που δίνουν την αίσθηση της γειτονιάς και αυτό έχει εκλείψει.

Ο σεβασμός προς τον δημόσιο χώρο επίσης έχει αλλάξει. Η καθαριότητα των δρόμων και των πεζοδρομίων αλλά και ο σεβασμός στα κτίρια. Στη Ζαΐμη ένα τζάμι παραθύρου είχε διατηρηθεί άθικτο από την εποχή των Δεκεμβριανών μέχρι που μια μέρα το πέρασαν με μαύρη μπογιά. Αυτή η «αμνησία» για τα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία μας δεν υπήρχε στο παρελθόν και με ενοχλεί πολύ.

Η μύηση του Σπύρου Βλαχόπουλου στο Συνταγματικό Δίκαιο έγινε με φόντο την Προεδρική εκλογή του Χρήστου Σαρτζετάκη, την επίμαχη ψήφο Αλευρά αλλά και την αναθεώρηση του 1986. Η δημόσια συζήτηση, οι επιστημονικές διαφωνίες και οι συγκρούσεις ήταν έντονες. Αριστόβουλος Μάνεσης, Δημήτρης Τσάτσος, Νίκος Αλιβιζάτος αλλά και ο νεαρός τότε συνταγματολόγος Ευάγγελος Βενιζέλος είναι μόνο μερικά από τα ονόματα που θυμάται σήμερα ο Βλαχόπουλος.

-Θυμάστε το κλίμα εκείνης της εποχής;

Βέβαια. Η μεγάλη συζήτηση τότε ήταν για τις λεγόμενες υπερεξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας. Με την αναθεώρηση του 1986 αυτές καταργήθηκαν και η σχετική συζήτηση σταμάτησε. Απολάμβανα πολύ όμως αυτή τη συζήτηση, γιατί άκουγα διαφορετικές απόψεις. Ήταν η αρχή της επιστημονικής ενηλικίωσής μου. Στο σχολείο υπήρχε η αποστήθιση. Στο πανεπιστήμιο ο καθένας είχε τη δική του γνώμη. Εκεί άνοιξε ένας καινούριος κόσμος για εμένα.

Η αρθρογραφία είναι ένα μικρόβιο που κληρονόμησε από τον καθηγητή του Νίκο Αλιβιζάτο, ο οποίος έγραφε και γράφει πάντα. Υπάρχει καθήκον του καθηγητή να παρεμβαίνει στα δημόσια πράγματα; «Ως συνταγματολόγος αισθάνομαι την υποχρέωση να γράψω, ιδίως για ζητήματα που αφορούν την εφαρμογή του Συντάγματος. Νιώθω βέβαια ότι μετέχω και συνεισφέρω στα κοινά και ως μέλος της Αρχής Προστασίας Δεδομένων και ως Πρόεδρος στην Κεντρική Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή».

-Πώς θυμάστε γενικότερα τα φοιτητικά σας χρόνια;

Έντονη πολιτικοποίηση στην οποία συμμετείχα και εγώ. Ήμουν ένας ενεργός φοιτητής. Δεν ξέρω όμως αν το πανεπιστήμιο ήταν τότε καλύτερο. Πιστεύω πως σήμερα είναι καλύτερο. Τότε μπορεί να πήγαινες στο μάθημα και ο καθηγητής να μην εμφανιζόταν (γέλια). Τότε βέβαια καθόμασταν στο γρασίδι μεταξύ του Πνευματικού Κέντρου και της Ακαδημίας και συζητούσαμε. Η Σίνα και η Μασσαλίας ήταν γεμάτες καφετέριες. Ήταν πολύ ωραία χρόνια…

-Καλός φοιτητής;

Καλός αλλά όχι άριστος. Δεν διάβαζα από το πρωί μέχρι το βράδυ, ούτε τελείωσα με άριστα. Όπου μπορούσα, όμως, έπαιρνα εργασίες, συμμετείχα στο πανεπιστήμιο. Δεν μου άρεσε η νοοτροπία «περνάω και δεν ακουμπάω». Είναι όμορφο παράλληλα με τις σπουδές να ζεις το πανεπιστήμιο, τους ανθρώπους, τους καθηγητές, τις παρέες, την ανταλλαγή ιδεών, το ανοικτό πανεπιστήμιο, τις εκδηλώσεις, τις ομιλίες. Πιστεύω πολύ σ’ αυτό.

-Οι σημερινοί φοιτητές είναι καλοί; Είναι μελετηροί;

Είναι πιο συνειδητοποιημένοι σε αντίθεση μ’ εμάς. Οι φοιτητές σήμερα σκέφτονται από νωρίς την επόμενή τους μέρα. Τότε -επειδή ζούσαμε κοσμογονικές αλλαγές, όπως η πτώση του τείχους του Βερολίνου- συζητούσαμε πολιτικά ζητήματα, δεν σκεφτόμασταν τόσο την επαγγελματική αποκατάσταση. Δεν είναι κακό αυτό! Είναι, όμως, λίγο επικίνδυνο. Ο καλός νομικός είναι αυτός που έχει καλή γενική παιδεία. Ένας νομικός που δεν ξέρει καλή ιστορία, δεν έχει διαβάσει τα κλασικά της λογοτεχνίας, δεν «ζει» το ευρύτερο πανεπιστημιακό περιβάλλον, δεν ασχολείται με την πολιτική με την ευρύτερη έννοια -και απλώς διαβάζει τα βιβλία και περνάει τα μαθήματα- δεν θα γίνει καλός νομικός. 

-Είστε καθηγητής αλλά… μαθητής γίνεστε καθόλου;

Συνέχεια! Ο καλός καθηγητής πρέπει να γίνεται διαρκώς μαθητής. Τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Διαρκώς μαθαίνω, δοκιμάζω τη γνώση μου και τη γνώμη μου. Ακόμα και όταν κάνω μάθημα, από τους φοιτητές μαθαίνω πολλά.

-Ποια είναι η δουλειά του καλού δασκάλου;

Ο καλός δάσκαλος πρέπει να αγαπάει τον μαθητή. Είναι πολύ σημαντικό να αγαπάς τον νέο άνθρωπο. Εγώ μετά από μια δίωρη διάλεξη χρειάζομαι μερικά λεπτά για να ανασυγκροτηθώ, να μην μιλήσω σε κανέναν. Στο μεγάλο αμφιθέατρο δίνεις την ψυχή σου.

-Δάσκαλος δικός σας ποιος υπήρξε;

Σκέφτεται

Αυτός που μου έμαθε πολλά πράγματα είναι ο Προκόπης Παυλόπουλος. Πρώτα απ’ όλα αγαπούσε το μάθημα. Ο καθηγητής πανεπιστημίου είναι επιστήμονας και πρέπει να επιδεικνύει συγγραφικό έργο. Είναι όμως και δάσκαλος. Πρέπει να συγκινήσεις τον φοιτητή, να τον πάρεις μαζί σου, να του μεταδώσεις τη γνώση.

Το 1989 ο Προκόπης Παυλόπουλος, λίγο πριν ορκιστεί στην οικουμενική κυβέρνηση Ζολώτα, ξεχώρισε τον νεαρό Βλαχόπουλο στο «Ανώτερο Φροντιστήριο Συνταγματικού Δικαίου». Είχε καταστήσει σαφές στον τριτοετή φοιτητή ότι το δύσκολο κομμάτι σε μια εργασία είναι η απάντηση των ερωτήσεων μετά το πέρας της παρουσίασης. «Πρέπει να ξεπεράσεις το φόβο της έκθεσης, να εμφανιστείς στη σκηνή σαν ηθοποιός και μετά να απαντήσεις στις ερωτήσεις του κοινού», του έλεγε. «Θυμάμαι μας κοίταζε ο Παυλόπουλος καπνίζοντας και μας «πάσαρε» ένα χαρτάκι που έκοψε από το πακέτο και επάνω έγραφε «Έχετε πάει εξαιρετικά». Αυτό ήταν για εμένα η απόλυτη ικανοποίηση…», μνημονεύει ο Βλαχόπουλος.

-Τι άλλο κρατάτε από τον καθηγητή σας;

Όταν τελείωσα το διδακτορικό μου στο Μόναχο και τη στρατιωτική μου θητεία στο Πολεμικό Ναυτικό ξεκίνησα να δουλεύω στο δικηγορικό γραφείο του. Έμεινα από το 1996 έως το 2000 περίπου. Όσοι δουλεύαμε εκεί συνεχίσαμε αλλά εκείνος απομακρύνθηκε από τη δικηγορία γιατί τον κέρδισε η πολιτική. Όμως δεν σταμάτησε ποτέ να ασχολείται με την επιστήμη και το πανεπιστήμιο. Αυτό που κρατάω είναι το εξής: Δεν υπάρχει κάτι πιο κουραστικό από το να μη σέβεσαι τον χρόνο του άλλου. Αν μιλάς πολύ και για τα πάντα, δεν κερδίζεις. Εκείνος είχε μια μοναδική ικανότητα να εντοπίζει γρήγορα τι είναι ουσιώδες και να χτίζει πάνω σ’ αυτό το επιχείρημά του στο δικαστήριο. Και πιστεύω ότι μου το έμαθε και εμένα.

-Ποιο ήταν αυτό που ευχόσασταν όταν ξεκινούσατε την καριέρα σας;

Ο Αβέρωφ έλεγε ότι το χειρότερο είναι να είσαι υγιής και να βαριέσαι. Αυτό που ήθελα να κάνω είναι μια δουλειά που να μου αρέσει. Να μου κάνει κέφι! Είναι σημαντικό να αγαπάς τη δουλειά σου και να μην βαριέσαι. Το κατάφερα αυτό, γιατί περνάει η μέρα και δεν το καταλαβαίνω.

-Ποιος είναι πετυχημένος;

Πετυχημένος δικηγόρος είναι αυτός που η επιστημονική κοινότητα, «ο κύκλος» που λέμε, τον αναγνωρίζει. Δεν είναι αυτός που βγάζει πολλά λεφτά χωρίς φυσικά να το υποτιμώ και αυτό. Καλός καθηγητής είναι αυτός που περπατάει στον δρόμο και τον χαιρετάει με χαμόγελο ο παλιός, απόφοιτος πλέον, φοιτητής του. Αυτό σημαίνει ότι το κάνει με την καρδιά του.

-Ποια αρχή σάς έχει καθορίσει;

Η κοινωνική διάσταση των δικαιωμάτων του ατόμου. Ο σκοπός του Συντάγματος είναι η διαφύλαξη της ελευθερίας. Ακόμα όμως και όταν ασκείς τα ατομικά σου δικαιώματα έχεις μια κοινωνική αναφορά. Μια κοινωνία που έχει μόνο ελευθερίες χωρίς συνεκτικά στοιχεία θα πάψει να είναι κοινωνία αργά ή γρήγορα. Αν με έχει σημαδέψει ένα πράγμα θα έλεγα την κοινωνική αναφορά της ατομικής ελευθερίας.

Δικαιοσύνη και Θεσμοί

-Ποια είναι η γνώμη σας για τη δικαιοσύνη στην Ελλάδα; Υπάρχει ανεξαρτησία;

Σε γενικές γραμμές, ναι, είναι ανεξάρτητη. Και οι επιλογές της ηγεσίας της δικαιοσύνης ήταν -στην πλειονότητά τους- καλές. Ωστόσο, προς τα έξω, δίνεται μια εσφαλμένη εντύπωση ότι δεν είναι ανεξάρτητη, αφού η ηγεσία των ανωτάτων δικαστηρίων επιλέγεται από την κυβέρνηση. Αυτό πρέπει να αλλάξει.

-Αυτό είναι το μεγαλύτερό της πρόβλημα;

Δεν είναι η ανεξαρτησία το πρόβλημα αλλά η καθυστέρηση στην απονομή της. Η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία από ένα τμήμα του δικαστικού σώματος. Είναι σημαντικό ο δικαστής να μην καθυστερεί. Είναι σύνθετο ζήτημα προφανώς: υπερφόρτωση του συστήματος, αναποτελεσματική συχνά δημόσια διοίκηση -άρα πολλές προσφυγές-, δικονομία, πολυνομία. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις δικαστών που δεν αντεπεξέρχονται όπως πρέπει στα καθήκοντά τους.

-Σε λίγους μήνες θα αρχίσει η συζήτηση για τη συνταγματική αναθεώρηση του 2027. Τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει;

Θα πρέπει να φύγουν οι περιορισμοί στην ψήφο των αποδήμων, να ρυθμιστεί το διαδίκτυο -σκεφτείτε ότι το Σύνταγμα μιλάει ακόμα για κατάσχεση εντύπων και φωνόγραφο!- συν κάποιες λεπτομερειακές ρυθμίσεις στα θέματα της Βουλής. Θεωρώ δε ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας πρέπει να εξοπλιστεί με κάποιες αρμοδιότητες, όπως το να ορίζει την ηγεσία της δικαιοσύνης ή τα μέλη των ανεξαρτήτων αρχών. Ίσως πρέπει να μπει ρύθμιση για την ηλεκτρονική ψηφοφορία ώστε όταν το επιτρέψει η τεχνολογία να θεωρείται συνταγματικό και να μην αρχίσουμε πάλι τις ερμηνείες…

-Το σημαντικότερο που πρέπει να γίνει;

Να μάθουμε να εφαρμόζουμε το Σύνταγμα. Να το αλλάξουμε, ναι, αλλά να το εφαρμόζουμε κιόλας.

-Τα τελευταία δύο χρόνια υπάρχει μια συζήτηση για το κράτος δικαίου. Ποιες είναι οι ρίζες της έννοιας;

Ξεκινάει με το κίνημα του συνταγματικού φιλελευθερισμού τον 19ο αιώνα. Σήμερα πάντως είναι δημιούργημα των εννόμων τάξεων μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ελευθερία του τύπου, η δυνατότητα προσφυγής στη δικαιοσύνη, τα θεσμικά αντίβαρα είναι σύγχρονες εκφάνσεις του κράτους δικαίου.

-Η κριτική που ασκείται στο κράτος δικαίου είναι βάσιμη; Υπήρχε άλλοτε τόσο έντονη συζήτηση;

Σίγουρα υπάρχουν θέματα κράτους δικαίου. Ακόμα και η δικαστική προστασία που καθυστερεί είναι θέμα κράτους δικαίου. Οι υποκλοπές και τα φαινόμενα αστυνομικής αυθαιρεσίας είναι θέματα κράτους δικαίου. Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα και ζητήματα που πρέπει να διερευνήσουμε. Παραμένουμε όμως ένα κράτος δικαίου και όχι αδίκου.

-Από πότε υπάρχουν «θεσμοί»;

Η πρώτη συγκρότηση οργανωμένου κράτους ήταν επί Καποδίστρια, από το 1827 και μετά.

-Εντοπίζετε διαχρονικές παθογένειες που εξακολουθούν να υπάρχουν 200 χρόνια μετά;

Πελατειακό σύστημα και δυσπιστία απέναντι στο κράτος.

-Πότε πέρασαν τη μεγαλύτερή τους κρίση οι θεσμοί;

Κατά την άποψή μου στον Μεσοπόλεμο. Εθνικός Διχασμός, κρίση του κοινοβουλευτισμού, αστάθεια, άνοδος δικτατοριών και αλλεπάλληλα ένοπλα κινήματα.

Για το βιβλίο του «Πολιτική ορθότητα: Η σύγχρονη λογοκρισία;» (εκδ. Ευρασία) 

Από τις συγκρούσεις που περιγράφει ο Βλαχόπουλος μεταφερόμαστε στη σύγκρουση ελευθερίας της έκφρασης και πολιτικής ορθότητας. Υποστηρίζεται ότι ως έννοιες είναι ασύμβατες, δεν είναι παρά δύο ευθείες που δεν τέμνονται ποτέ. Ορισμένοι θεωρούν τους κανόνες λόγου και συμπεριφοράς αναγκαίους, ιδίως για την προστασία των μειονοτήτων. Ο καθένας αναλαμβάνει την ευθύνη και υφίσταται τις συνέπειες των πράξεών του, ακόμα και αν αυτό σημαίνει την «ακύρωσή» του, έναν σύγχρονο εξοστρακισμό. Οι πολέμιοι της πολιτικής ορθότητας την θεωρούν κερκόπορτα περιορισμού ατομικών ελευθεριών, περιστολής δημοκρατικών δικαιωμάτων.

«Εάν καταδικάζεις σε αφωνία τον συντηρητικό κόσμο αυτός θα πάει στην ακροδεξιά. Ας αναρωτηθούμε λίγο γιατί ο κόσμος στην Ευρώπη μετατοπίζεται όλο και πιο δεξιά. Γιατί υπάρχουν κόμματα που φοβούνται να πουν ότι είναι μετριοπαθή συντηρητικά;», αναρωτιέται σήμερα ο καθηγητής Βλαχόπουλος.

-Ποιο είναι το απόσταγμα του βιβλίου;

Το βιβλίο πραγματεύεται το θέμα της πολιτικής ορθότητας. Η πολιτική ορθότητα είναι επί της ουσίας το αίσθημα που έχει κάποιος να μην πει κάποια πράγματα γιατί θα αποδοκιμαστεί από τον κοινωνικό του περίγυρο. Είναι μια νέα μορφή «κύρωσης» η οποία δεν επιβάλλεται από την κρατική εξουσία αλλά από την κοινωνία. Ασχολήθηκα επειδή έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που οι περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων και των ελευθεριών -όπως της ελευθερίας της έκφρασης- δεν ελέγχονται τόσο από την κρατική εξουσία όσο από την κοινωνία και τους ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Είναι μεγάλο πρόβλημα.

-Έχει όρια η ελευθερία του λόγου;

Ναι. Δεν επιτρέπεται ο λόγος που προτρέπει σε βία, ο λόγος που προσβάλλει συνειδητά τον άλλον για τα θρησκευτικά πιστεύω ή τη σεξουαλική του προτίμηση. Άλλο αυτό και άλλο να μην μπορείς να μιλήσεις για κάποια θέματα. Ο ρατσιστικός λόγος είναι απαράδεκτος. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε άποψη που εκφράζει κάποιος είναι ρατσιστικός λόγος. Γιατί αν τα βαφτίσουμε όλα ρατσιστικό λόγο στο τέλος θα χάσει και την αξία της η απαγόρευση του ρατσιστικού λόγου. Το ζήτημα είναι ότι και οι ίδιες οι απαγορεύσεις πρέπει να έχουν όρια γιατί αλλιώς οι λέξεις χάνουν το νόημά τους.

-Δηλώνετε σκληρός επικριτής κάποιας ενέργειας;

Είναι πραγματικά απαράδεκτο να ξαναγράφεις τα βιβλία. Η Αγκάθα Κρίστι χρησιμοποιεί τη λέξη «νέγρος» στα βιβλία της. Η λέξη σήμερα ορθώς δεν χρησιμοποιείται. Πρέπει να κάνεις όμως νέες εκδόσεις παρεμβαίνοντας στο αυθεντικό κείμενο; Αυτό, εκτός του ότι περιορίζει την ελευθερία της έκφρασης, είναι ανιστόρητο και επικίνδυνο. Οδηγεί σε εσφαλμένη εικόνα της κοινωνίας. Ο κόσμος δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Ναι, υπήρχε δουλεία και πρέπει να πεις στα παιδιά ότι μέχρι πρόσφατα στην Αμερική οι μαύροι αντιμετωπίζονταν σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Πρέπει να το μάθει ο κόσμος αυτό. Νομίζει κανείς ότι οι άνθρωποι δεν έχουν τις σκοτεινές πλευρές τους;

-Έχετε μια χαρακτηριστική ιστορία να μας διηγηθείτε;

Ρώτησα στο μάθημα εαν είναι δυνατό να επαναφέρουμε (με συνταγματική αναθεώρηση) τη θανατική ποινή για τον βιασμό και το εμπόριο ναρκωτικών. Μια φοιτήτρια με πλησίασε και μού είπε ότι δεν μπορώ να ρωτώ θέματα που αφορούν τον βιασμό σε ομάδες φοιτητών που περιλαμβάνει γυναίκες. Δεν είναι όμως, δυστυχώς, μια πραγματικότητα ο βιασμός που πρέπει να αντιμετωπίσει η έννομη τάξη; Και πώς πρέπει να την αντιμετωπίσει; Με κάθειρξη ή με θανατική ποινή; Δεν πρέπει να το συζητήσουμε; Πρέπει να το αφαιρέσουμε το θέμα αυτό από τον δημόσιο διάλογο;

-Γράφετε για συγκεκριμένο κοινό;

Προσπάθησα να γραφεί το βιβλίο μ’ έναν τρόπο που να μπορούν όλοι να το διαβάσουν. Η πολιτική ορθότητα μάς αφορά όλους. Η τιμωρία επιβάλλεται από την κοινωνία και η ελευθερία της έκφρασης μάς αφορά επίσης όλους.

-Ποια είναι η προσδοκία σας όταν κάποιος το διαβάσει; Να αλλάξει γνώμη;

Θα ήθελα να τον κάνω να αναρωτηθεί εάν η γνώμη του είναι σωστή. Εγώ προσωπικά έχω αλλάξει γνώμη. Διαμορφώνεις γνώμη με βάση τα όσα ξέρεις. Όταν μαθαίνεις και πράγματα που δεν γνώριζες μπορεί να αλλάξεις γνώμη. Δεν είναι αρνητικό, δεν είναι αδυναμία. Προσπαθώ να αλλάξω γνώμη σε όσους λένε ότι η πολιτική ορθότητα προστατεύει τις μειονότητες. Υποστηρίζω ότι εν τέλει στρέφεται εναντίον τους.

-Υπάρχει πολιτική ορθότητα στην Ελλάδα;

Πιστεύω ότι η κοινωνία είναι έτοιμη να δεχθεί την ισονομία, την ισότητα και την ελευθερία σε πολλούς τομείς. Αν ακολουθήσεις ακραίες εκδοχές για να προστατεύσεις τις μειονότητες -και διαφωνώ με αυτή τη λέξη γιατί υπαινίσσεται την ανισότητα- υπάρχει σοβαρή περίπτωση τελικά να πας την κοινωνία πίσω. Θεωρώ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν καλές προθέσεις και θέλουν διάλογο. Πρέπει όμως να μιλάς στους ανθρώπους που έχουν άλλη άποψη, όχι να τους ακυρώνεις.

-Ποια είναι η φιλοσοφία σας για τη ζωή;

Μεγάλο ερώτημα… Carpe Diem! Ζήσε τη ζωή σου. Η ζωή είναι ένα δώρο. Πιστεύω τη ζούμε έντονα μέσα από τις μικρές χαρές και απολαύσεις. Τα μικρά και καθημερινά κάνουν τη διαφορά…

-Σας ευχαριστώ.

Εγώ ευχαριστώ πολύ.

Το βιβλίο αφιερώνεται στη μνήμη του Σταύρου Τσακυράκη. «Ο Σταύρος πίστευε ότι η ελευθερία του λόγου διασφαλίζει ότι ακόμα και ο μισαλλόδοξος λόγος θα ακουστεί. Εγώ θεωρώ ότι υπάρχουν όρια». Υπάρχουν πράγματα που θα λέγατε μόνο off the record; Το σκέφτεται. «Τις απόψεις μου τις λέω πάντα. Με ευπρέπεια και χωρίς να διεκδικώ το αλάθητο. Αλλά, όχι, δεν φοβάμαι να πω τη γνώμη μου».