Το κουίρ βιβλίο τoυ μήνα: Gender in Ottoman Constantinople του David Selim Sayers

Καμιά φορά, χαριτολογώντας, λέμε ότι πολλοί απ’ όσους έχουμε κάνει διδακτορική διατριβή στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχουμε αφιερώσει ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής μας σε κάτι που ενδιαφέρει μόνο τρεις (εξεταστές) και τον περιώνυμο κούκο. Έτσι μοιάζει εκ πρώτης όψεως να συμβαίνει και με τη μικρή μονογραφία του Τουρκοβρετανού David Selim Sayers, «Gender in Ottoman Constantinople». Μα ποιος, πραγματικά, ενδιαφέρεται για τις εκφάνσεις της ταυτότητας φύλου στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη;

Ε, you’d be surprised, που λέμε. Γιατί εκτός του ότι αυτό το βιβλιαράκι ρέει, καλογραμμένο, σαν ωραία ιστορία, μας αποκαλύπτει τις πηγές πολλών «παραδοσιακών» ρόλων, πεποιθήσεων και συμπεριφορών που είχαμε ως λαός τουλάχιστον μέχρι τη δική μου γενιά (Gen X/Millenials) – αν όχι ακόμα.

Όπως το γιατί πολλοί στρέιτ άνδρες με ομοερωτικές συμπεριφορές νιώθουν άβολα να τις αποκαλέσουν έτσι. Ή το γιατί ο στρέιτ πληθυσμός της χώρας μας βλέπει συνήθως την πρωκτική διείσδυση στους άνδρες ως ένδειξη διαστροφής ή ανήκεστο βλάβη στην «ανδροπρέπεια» του αρσενικού. Και τα λοιπά και τα λοιπά.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Ο Sayers ασχολείται με διηγήσεις και λαϊκά παραμύθια που κυκλοφορούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ήταν είτε κουτσομπολίστικες ιστορίες κοινωνικής ανόδου στην πρωτεύουσα Κων/πολη, είτε περιπέτειες «πανούργων» γυναικών που, με τις μηχανορραφίες τους και την τοξική τους γοητεία, κατάφερναν να κάνουν άνω κάτω οικογένειες, φιλίες και την Υψηλή Πύλη ακόμα. (Να ξέρετε: αυτό το τελευταίο –οι μηχανορραφίες των πανούργων γυναικών– είναι ολόκληρο λογοτεχνικό είδος που κρατάει από την αρχαία Αίγυπτο, την Ινδία και την Ανατολία.)

Τα λαϊκά αυτά παραμύθια κυκλοφορούσαν φυσικά από στόμα σε στόμα, αλλά κάποια στιγμή μετά τον 18ο αιώνα καταγράφηκαν σε χειρόγραφα (πρώτα) και λιθογραφίες. Το βασικό αντικείμενο του πόθου –ανδρών και γυναικών– μοιάζει να είναι κατά κόρον ο νεαρός έφηβος (boy beloved στα αγγλικά του Sayers). Γι’ αυτόν «σφάζονταν» φίλοι και γνωστοί – και όχι για τα νεαρά κορίτσια, ας πούμε. Μην ξεχνάμε, λέει ο Sayers, ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μια αγροτική κοινωνία όπου το άτομο δεν είχε καμία αξία από μόνο του· η μονάδα σύστασης της κοινωνίας ήταν η οικογένεια, ήτοι πατέρας-μητέρα-παιδι(α), μια συμφωνία κοινωνικής και οικονομικής ωφέλειας όπου οι σύζυγοι μόνο για ρομαντικούς λόγους δεν συνυπήρχαν (αυτή είναι μια νοοτροπία που εισήλθε πολύ αργότερα στην οθωμανική Τουρκία από τη Δύση και μετατόπισε άρδην τις ηθικές πλάστιγγες).

Οτιδήποτε απειλούσε τη συνοχή της οικογενειακής αυτής μονάδας θεωρούνταν, συνεπώς, κακό/ανήθικο· και οτιδήποτε την υποβοηθούσε ήταν εν δυνάμει ευκταίο. Κατά συνέπεια, παρατηρούμε ας πούμε ότι οι παντρεμένοι άνδρες πολλές φορές είχαν σχέσεις με νεαρά αγόρια –αλλά όχι με νεαρά κορίτσια, γιατί τότε υπήρχε ο κίνδυνος της εγκυμοσύνης– κι ότι οι γυναίκες είχαν επίσης συχνά ερωτικές σχέσεις με άλλες γυναίκες, αλλά επ’ ουδενί με άλλους άνδρες. Άλλο παράδειγμα: όταν οι γυναίκες γίνονταν γιαγιάδες, η οθωμανική κοινωνία θεωρούσε ότι η σεξουαλικά παραγωγική τους ζωή είχε έρθει στο τέλος της (γιατί είχαν εξασφαλίσει τη διαιώνιση της οικογένειας) και ξαφνικά, αποκτούσαν αρκετά μεγάλη ελευθερία κινήσεων στον δημόσιο χώρο: δεν απειλούσαν πια την οικογενειακή συνοχή. Συχνά δε είχαν εραστές.

Μαθαίνουμε επίσης, από τις ιστορίες αυτές, ότι η γυναίκα είχε το δικαίωμα να ζητήσει διαζύγιο αν ο άνδρας της δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στα δύο βασικά του καθήκοντα: την απόκτηση απογόνων και την οικονομική στήριξη της οικογένειας. Όσες γυναίκες φτωχών οικογενειών (στις πόλεις κυρίως) δεν ήθελαν να πάρουν διαζύγιο και αναγκάζονταν να δουλεύουν για να συμπληρώνουν το οικογενειακό εισόδημα αντιμετωπίζονταν με απαξίωση από τους υπολοίπους.

Αν δεν ήσουν πατέρας ή μητέρα (ή τέλος πάντων σύζυγος) ανήκες σε μια γκρίζα ζώνη όπου πολλά πράγματα δεν σου επιτρέπονταν. Η κοινωνία σε αντιμετώπιζε σαν εξωτικό πουλί, αλλά όχι απαραιτήτως άσχημα. Οι levendler (οι αυθεντικοί «λεβέντες») ήταν νεαροί άνδρες που, για λόγους φτώχειας πολλές φορές, αδυνατούσαν να παντρευτούν και να κάνουν οικογένεια, με αποτέλεσμα να στριφογυρνούν από εδώ και από εκεί κάνοντας ό,τι γουστάρουν: άλλες φορές οι λαϊκές παραδόσεις τούς παρουσιάζουν ως ήρωες, άλλες ως «νυφίτσες» ή «παράσιτα». Τα νεαρά αγόρια –αντικείμενα πόθου– συνήθως είχαν σεξουαλικές σχέσεις με μεγαλύτερους άνδρες (ή και γυναίκες), όχι για ρομαντικούς αλλά για συναλλακτικούς σκοπούς. Το μεγαλύτερο μέρος της οθωμανικής ρομαντικής ποίησης, μας πληροφορεί ο Sayers, έχει γραφτεί από άνδρες για νεαρά αγόρια.

Οι δε παλλακίδες του αυτοκρατορικού οθωμανικού χαρεμιού είχαν –για ένα μεγάλο διάστημα– τις τύχες όλης της Αυτοκρατορίας στα χέρια τους. [Νομίζω ότι τον μύθο των σκλαβωμένων ανυπεράσπιστων γυναικών –που προέρχεται κυρίως από δυτικούς ταξιδιώτες οι οποίοι δεν είχαν πρόσβαση, ούτε καταλάβαιναν ότι η δύναμη και οι αποφάσεις της Υψηλής Πύλης ουσιαστικά παίρνονταν από το Χαρέμι– τον κατέστρεψε μια για πάντα εκείνη η πολύ δημοφιλής στη χώρα μας τηλεοπτική σειρά: ο «Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής».]

Όλα αυτά αλλάζουν με την απόφαση των αρχόντων της Αυτοκρατορίας να εισάγουν μεταρρυθμίσεις, μόδες και ηθικούς κανόνες από τη Δύση, από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά. Τα λαϊκά παραμύθια που θα αναπαραχθούν με το νέο μέσον της τυπογραφίας, θα σβήσουν κάθε «ανατολίτικο» ομοερωτικό ή άλλο στοιχείο από τις αφηγήσεις τους: τα αγόρια ως αντικείμενα του πόθου θα εξαφανιστούν και τη θέση τους θα πάρουν νεαρά κορίτσια· οι άγαμες γυναίκες θα πάψουν να έχουν οποιοδήποτε λέγειν στο δημόσιο χώρο παρά μόνο ως κακόβουλες, στείρες «μάγισσες». Οι Οθωμανοί θα αποκτήσουν μια νέα, εισαγόμενη νοοτροπία για το άτομο, τον γάμο και το Έθνος, που θα θυσιάσει στον βωμό της δυτικής επιστημονικότητας, της δαρβινικής προόδου και της εθνικής αναγέννησης πολλές από τις νοοτροπίες που είχαν συνοδεύσει τις κοινωνίες των Βαλκανίων και της Ανατολίας για ολόκληρους αιώνες. Συμπεριλαμβανομένης, φυσικά, και της δικής μας.

Όλα αυτά τα ενδιαφέροντα στο πολύ μικρό –μόλις 100 σελίδων– βιβλιαράκι του ιστορικού της λογοτεχνίας David Selim Sayers. Μεγάλη απόλαυση.