Η Μαφάλντα έγινε 60: Η διασημότερη 6χρονη των κόμικς

Μπουένος Άιρες, 1963. Ο σκιτσογράφος Quino, ψευδώνυμο του Χοακίν Σαλβαδόρ Λαβάδο (1932-2020), αναλαμβάνει να σχεδιάσει για λογαριασμό μιας διαφημιστικής εταιρείας μια χιουμοριστική σειρά, που θα έμπαινε ως έμμεση διαφήμιση στον Τύπο, για μια νέα φίρμα οικιακών ηλεκτρικών συσκευών με το όνομα “Mansfield”. Μοναδικός όρος, ο κεντρικός ήρωας να έχει όνομα που να αρχίζει από «Μ», όπως και η μάρκα των συσκευών. Ξεσηκώνοντας το όνομα «Μαφάλντα», που όπως είχε πει αργότερα του είχε φανεί συμπαθητικό, από το μυθιστόρημα “Dar la cara” του David Viñas, ο Quino κατασκευάζει μια μεσοαστική οικογένεια με μια μικρή κόρη, τη Μαφάλντα. Τελευταία στιγμή η συμφωνία διαφημιστικής-εφημερίδας χαλάει. Τα προϊόντα επίσης δεν θα κυκλοφορήσουν ποτέ στην αγορά για εντελώς άλλους λόγους και ο νεαρός σκιτσογράφος θα προτείνει μερικά από τα ήδη έτοιμα σκίτσα στο χιουμοριστικό ένθετο του περιοδικού “Leoplan” όπου και δημοσιεύονται κάμποσα απ’ αυτά τα πρωτόλεια, χωρίς όμως να εμφανιστεί η Μαφάλντα. Το 1964 το περιοδικό “Primera Plana” προτείνει στον Quino να μεταφέρει τη σειρά εκεί αφού πρώτα απαλείψει τα διαφημιστικά μηνύματα.

29 Σεπτεμβρίου 1964 η Μαφάλντα κάνει την πρώτη της εμφάνιση.

Η Μαφάλντα είναι μια εξάχρονη αμφισβητίας, έχει πολλές απορίες για τον κόσμο, είναι αφελής, δεν καταλαβαίνει γιατί υπάρχουν φτωχοί, την ανησυχεί η εξάπλωση των πυρηνικών, ο πόλεμος στο Βιετνάμ και η παρουσία της Κίνας, απεχθάνεται τη σούπα, την οποία συγκρίνει με τον κομμουνισμό, ο οποίος, όπως λέει, επιβάλλεται δια της βίας. Την απασχολούν ακόμα ζητήματα όπως η λειτουργία του κράτους, η ποιότητα του εκπαιδευτικού συστήματος, οι ρόλοι των φύλων… Στο πλάι της υπάρχουν κι άλλα παιδιά. Ο αφελής κι ονειροπόλος Φελίπε, ο φιλοχρήματος και παραδομένος στον μικροαστικό νεοπλουτισμό Μανωλίτο, η επιφανειακή κι ευπροσάρμοστη Σουζανίτα, που το μόνο που την «καίει» είναι πότε θα παντρευτεί ώστε να κάνει πολλά-πολλά παιδιά, ο αντισυμβατικός και ίσως προβληματικός Μιγκουελίτο, παιδί ιταλών μεταναστών, που λατρεύει τον Ντούτσε και τέλος η Ελευθερία (Λιμπερτά), μια μικροσκοπική ηρωίδα, κόρη ενός σοσιαλιστή μεταφραστή βιβλίων του Σαρτρ, με μπόλικες ριζοσπαστικές ιδέες και διάθεση να προωθήσει μια «αριστερή» επανάσταση.

Με λίγα λόγια, δηλαδή, ο Quino αφαίρεσε τα κρυμμένα διαφημιστικά μηνύματα από το κόμικς του, πρόσθεσε όμως πολλά άλλα. Ήξερε βέβαια να αποφεύγει και ως έναν βαθμό τη λογοκρισία, λέγοντας τα πάντα μέσα από αθώα παιδικά στόματα. Σε τελική ανάλυση τα συγκεκριμένα παιδιά αποτελούν αρχέτυπα συγκεκριμένων πολιτικών ιδεολογιών και κοινωνικών τάξεων.

Πολλά θα μπορούσαμε να γράψουμε για τη Μαφάλντα. Ο Ουμπέρτο Έκο τη χαρακτήρισε έναν «κατάσκοπο των ηθών». Και είναι αλήθεια. Ο κόσμος της 6χρονης ηρωίδας βέβαια δεν είναι όποιος κι όποιος. Είναι ο κόσμος του Νότου. Παιδί μιας ημιαναπτυγμένης μητρόπολης του Νότου, του Μπουένος Άιρες είναι άλλωστε και η ίδια. Αυτός είναι και ο λόγος που μας είναι τόσο προσφιλής, σε αντίθεση με αντίστοιχα στριπ των ΗΠΑ για παράδειγμα. Επιβεβαιώνεται αυτό ακόμα, αν κοιτάξουμε σε ποιές χώρες υπήρξε επιτυχημένη η παρουσία της: σε όλη σχεδόν τη Λατινική Αμερική, Ισπανία κι ακόμα Γαλλία, Ιταλία και Ελλάδα.

Για εννέα μόλις χρόνια δημοσιευόταν η Μαφάλντα σε διάφορα έντυπα της Αργεντινής και ακριβώς τη στιγμή που η εξάπλωσή της στην υδρόγειο εντείνεται ο δημιουργός της αποφασίζει να διακόψει την παρουσία της. Η ίδια στο τελευταίο σκίτσο που δημοσιεύτηκε τότε μας λέει ότι έκανε το χρέος της μιας και πλέον βρίσκεται στην εξουσία της Αργεντινής μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Θα εμφανιστεί έκτοτε σποραδικά σε ειδικές περιστάσεις και σε καμπάνιες της UNICEF για τα δικαιώματα των παιδιών. Τελευταία της εμφάνιση, το 2009, στην ιταλική La Republica για να καυτηριάσει τον σεξισμό του Σύλβιο Μπερλουσκόνι.

Στην Ελλάδα τη Μαφάλντα τη μάθαμε πρώτα από το περιοδικό κόμικς «ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ», ενώ κατόπιν τα στριπάκια της φιλοξενήθηκαν στα περιοδικά «Βαβέλ» και «Παρά Πέντε». Σήμερα κυκλοφορεί τόσο σε επίτομη έκδοση, όσο και σε τεύχη από τις εκδόσεις Μέδουσα-Σέλας (τις οποίες κι ευχαριστούμε θερμά για την ευγενική παραχώρηση του εικονογραφημένου υλικού).

Για να τιμήσει τα 60ά γενέθλια της διασημότερης 6χρονης των κόμικς, ενός από τα σημαντικότερα κόμικ στριπ με σαρωτική επιτυχία και δυσανάλογη επίδραση για τα μόλις 9 χρόνια έκδοσής της, η Athens Voice ζήτησε λίγα λόγια για την μικρή αντιρρησία από τον Βασίλη Τουφεξή, τον άνθρωπο που έφερε πρώτος την Μαφάλντα στην Ελλάδα, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού κόμικς «ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ», το 1978, τη μεταφράστρια της Μαφάλντα Κατερίνα Χριστοδούλου, τον καθηγητή κόμικς και κομίστα Γιώργο Μπότσο και τον σκιτσογράφο, και κομίστα Κωνσταντίνο Σκλαβενίτη, επίσης δημιουργού κόμικ στριπ σε έντυπα τα τελευταία χρόνια.

60 χρόνια Μαφάλντα: 4 άνθρωποι των κόμικς στην Ελλάδα γράφουν για την ηρωίδα του Quino

Βασίλης Τουφεξής, εκδότης του περιοδικού «ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ»

«Την γνώρισα στην Ιταλία το 1974 όπου έκανα το μεταπτυχιακό μου. Εκεί μου γεννήθηκε και η ιδέα της έκδοσης περιοδικού κόμικς στην Ελλάδα. Στην  Ιταλία την δημοσίευε το μηνιαίο περιοδικό κομιξ IL MAGO και ήταν από τότε πολύ προχώ στο χιούμορ και στα θέματα που έπιανε.

Η Μαφάλντα, πριν την εμφάνισή της στην Κολούμπρα, ήταν άγνωστη στην Ελλάδα. Όταν πήρα τα δικαιώματα για την δημοσίευσή της, μου έγινε από τον ατζέντη του Quino στο Μιλάνο η πρόταση να την πρακτορεύσω στην Ελλάδα και να την προωθήσω και σε άλλα έντυπα π.χ. εφημερίδες. Εκείνα τα χρόνια οι περισσότερες εφημερίδες μεταξύ των οποίων και η Ελευθεροτυπία αφιέρωναν έναν χώρο για ψυχαγωγία, σταυρόλεξο, ανέκδοτα, διάφορα άλλα και στριπάκια κόμικς. Με το γερό χαρτί στην τσέπη, την Μαφάλντα, που στο εξωτερικό ήταν γνωστή κι αγαπητή, πήγα στην Ελευθεροτυπία και την παρουσίασα στον αρχισυντάκτη. Αυτός χωρίς κανένα ενθουσιασμό μου είπε, “άσε δείγματα, θα το σκεφτώ, θα τα δείξω και στον εκδότη, και θα σου απαντήσω”. Η απάντηση ήταν αρνητική! Δεν τους άρεσε!»

Κατερίνα Χριστοδούλου, μεταφράστρια της Μαφάλντα στα ελληνικά

«Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 τη Μαφάλντα τη μετέφραζε η Νίκη Τζούδα (σ.σ. συνεκδότρια του περιοδικού Βαβέλ) από τα Ιταλικά. Εκείνη την εποχή ο Γιώργος Μπαζίνας εξέδιδε το περιοδικό “Παρά Πέντε”, οπότε μου έκανε πρόταση να ξεκινήσω να μεταφράζω τη Μαφάλντα από τη μητρική της γλώσσα, από τα Ισπανικά. Μετέφρασα  έτσι τα εναπομείναντα στριπ και όλο το υπόλοιπο έργο του Κίνο που κυκλοφόρησε στο 9 της Ελευθεροτυπίας.

Μιας και τα ισπανικά της Μαφάλντα είναι τα αργεντίνικα, υπήρχαν κάποιες διαφορές, τις οποίες έπρεπε να μελετήσω. Ιδιαίτερη δυσκολία όμως δεν αντιμετώπισα. Κάποια αστεία όμως έμειναν αμετάφραστα. Αλλά ήταν εξαιρέσεις. Ήταν λίγο πρόκληση. Στα κόμικς, όπως και στο θέατρο (έχω μεταφράσει και για θέατρο) πρέπει να αποδώσεις την ατάκα σε πολύ σύντομο χρόνο και με ευσύνοπτο τρόπο. Να κάνεις οικονομία του λόγου. Επειδή επίσης το λέτερινγκ τότε γινόταν χειροποίητα και δεν μπορούσες να αυξομειώσεις το μέγεθος της γραμματοσειράς με το πάτημα ενός κουμπιού, όπως τώρα, ήταν πρόκληση για τον μεταφραστή να χωρέσει τα πάντα μέσα στη φούσκα, στο μπαλονάκι του διαλόγου, ώστε και η λέτερερ να κάνει τη δουλειά της, όσο πιο εύκολα και καλύτερα γίνεται.

Μου ήταν πολύ διασκεδαστική η μετάφραση της Μαφάλντα και της παρέας της. Αδυναμία είχα στον Φελίπε. Και μου άρεσε ότι ο Quino ήταν πιστός στον χαρακτήρα που είχε κατασκευάσει.

Είναι κοινοτοπία αυτό που θα πω αλλά είναι ένα πραγματικά διαχρονικό κόμικς».

Γιώργος Μπότσος, καθηγητής κόμικς στον ΑΚΤΟ, κομίστας

«Για πολλούς η “Μαφάλντα” θεωρείται “η Λατινοαμερικανική εκδοχή των Peanuts”, αλλά η αντιπαράθεση αυτών των κορυφαίων σειρών μας δίνει την ευκαιρία να αντιληφθούμε τις απεριόριστες εκφραστικές δυνατότητες του comic-strip, αλλά, το σημαντικότερο, να δούμε πως ένας κοινός δημιουργικός κορμός μπορεί να δώσει τόσο διαφορετικούς καρπούς.

Η Μαφάλντα ήταν από τη γέννησή της εξωστρεφής, μαχητική, “προβληματισμένη”, θα τολμούσα να πω στα πρόθυρα μιας πρώιμης στράτευσης στην “προοδευτική μεριά”, τη στιγμή που ο θλιμμένος Charlie Brown ενσάρκωσε τις νευρώσεις μιας καταναλωτικής Αμερικής, που, επιτέλους, έπρεπε να αναγνωρίσει το τραύμα της “αποτυχίας”, πίσω από το Αμερικανικό Όνειρο.

Για μένα, η γνωριμία με τη λίγο τσαούσα, ευαίσθητη μικρή με το “μαλλί αφάνα”, συμπίπτει με την γνωριμία μου με το ενήλικο κόμικς, μέσα από τις σελίδες της “Κολούμπρας”. Είναι 1978, είμαι 18, μόλις έχω μπει στη Νομική και η επιτυχία της σειράς στον φοιτητικό χώρο είναι άμεση. Με έναν αναπάντεχο τρόπο αυτή η ανήλικη ηρωίδα με τον ενήλικο λόγο, “μιλάει στη γλώσσα μας”, οι αντιδράσεις της απέναντι στις κοινωνικές συνθήκες μάς είναι οικείες, καθώς υπάρχουν σαφείς αναλογίες με την κατάσταση στην Ελλάδα, τέσσερα χρόνια μόλις χρόνια μετά τη δική μας Χούντα, ενώ παρακολουθούμε το στραγγαλισμό των ελευθεριών από τις δικτατορίες της Ν. Αμερικής.

Το πιο σημαντικό, όμως επίτευγμα του Quino, είναι πως τόσο η ίδια όσο και όλος ο παιδικός θίασος της σειράς εκφράζονται με ένα χιούμορ ανάλαφρο αλλά οξύ. Οι ατάκες τους περιγράφουν τις συνθήκες ζωής της Αργεντινής κριτικά και ο λόγος τους- ο λόγος του δημιουργού, για να μην ξεχνιόμαστε…- έχει μια θετική χροιά για την ανάγκη δημιουργίας ενός καλύτερου αύριο. Η Μαφάλντα ψάχνεται, απορεί, αμφισβητεί. Σε αυτήν βλέπουμε μια φεμινίστρια, μια υπό εκκόλαψη ακτιβίστρια  που πηγαίνει ακόμα στο δημοτικό. Αλλά και οι άλλοι χαρακτήρες μάς είναι-ακόμα- τόσο οικείοι! Η μικροαστή Σουζανίτα, ο παραδόπιστος γιος του μπακάλη Μανολίτο που θέλει να γίνει πλούσιος, η λιλιπούτια αλλά ασυμβίβαστη Λιμπερτά (Ελευθερία)…

Θέλοντας να υπογραμμίσω πόσο σπουδαίος δημιουργός ήταν ο Quino, σας προτρέπω να αναζητήσετε τα καταπληκτικά μονοσέλιδα “χωρίς λόγια” κόμικς του που, πέρα από την Μαφάλντα, αποδεικνύουν το αξεπέραστο μαύρο χιούμορ του και το κοφτερό στοχαστικό του πνεύμα.

Όσο για τη μικρή μας ασυμβίβαστη, νιώθω πως μετά από μισό αιώνα δεν έχει “γεράσει” καθόλου, για αυτό και συνεχίζει να έχει γκελ στις νεότερες ηλικίες και να μιλάει άμεσα και στα… εγγόνια της!»

Κωνσταντίνος Σκλαβενίτης, σκιτσογράφος στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, κομίστας

«Mπορεί να έχουν περάσει 60 χρόνια από τότε που ο Quino πρωτοσχεδίασε τη Μαφάλντα, αλλά οι ιστορίες της είναι πάντα επίκαιρες και φρέσκες. Η μικρή ανήσυχη ηρωίδα διαρκώς ψάχνει απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα που δεν έχουμε καταφέρει να βρούμε απαντήσεις ακόμα και σήμερα. Και αν με μια πρώτη ματιά φαίνεται να είναι ένα παιδικό κόμικ στριπ, μπορεί να διαβαστεί από τον καθένα μας που αγαπάει τα κόμικς και την φιλοσοφία γενικά, ανεξαρτήτως ηλικίας. Και ξέρετε γιατί; Γιατί μέσα από τα παιδικά μάτια των ηρώων και με σκίτσα ζωντανά και εκφραστικά θίγονται όλα τα θέματα που μας απασχολούν σε όλη μας τη ζωή. Αυτό που έχει καταφέρει ο Quino, δεν είναι εύκολο.

Έχοντας δημιουργήσει μια αξέχαστη παρέα χαρακτήρων, ο καθένας με τη δική του φωνή και προσωπικότητα, με τις σκέψεις και τις ερωτήσεις που πολλές φορές κάνει, καταφέρνει να μας χαρίσει ψυχαγωγία, χαμόγελο ακόμα και συγκίνηση. Όταν διάβασα για πρώτη φορά Μαφάλντα κάπου στην εφηβεία μου, μέσα από τις σελίδες της αγαπημένης μου Βαβέλ, δεν έδωσα πολλή σημασία στα βαθύτερα νοήματα που έκρυβαν τα καρέ της, στριμωγμένα όπως έμοιαζαν εκεί στις τελευταίες σελίδες του περιοδικού λίγο μετά τις μεγάλες περιπέτειες του Pratt και πριν τις τρέλες του Altan με τον Κολόμβο του. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά άλλα κόμικς από τα χέρια μου ως αναγνώστης αλλά και να φτιάξω τους δικούς μου κόσμους ως σκιτσογράφος για να επανέλθω στο έργο του Quino ξανά και ξανά, όχι μόνο για έμπνευση αλλά αναζητώντας κι εγώ απαντήσεις. Όχι τόσο στα προβλήματα αυτού του κόσμου - όπως και η Μαφάλντα έτσι κι εγώ ποτέ δεν θα καταλάβω τις εξηγήσεις των μεγάλων – αλλά στο τι κάνει αυτό το κόμικς τόσο ξεχωριστό. Και είναι απλό και ταυτόχρονα πολύπλοκο, γλυκόπικρο, μοντέρνο και άμεσο μέσα από τη σαφήνεια και την λιτότητά του στο σχέδιο και στα κείμενα που μοιάζουν με συμπυκνωμένες αλήθειες. Χωρίς εντυπωσιασμούς και υπερβολές, χωρίς καν χρώμα, με μόνο όπλο του την φινετσάτη καρτουνίστικη γραμμή του, ο Quino καταφέρνει να ξεπεράσει τους περιορισμούς των 4 καρέ του κόμικ στριπ και να συνθέσει έναν κόσμο ζωντανό και πολύχρωμο που μοιάζει να υπάρχει έξω από τον χρόνο και τον τόπο, κάνοντάς μας να νομίζουμε πως οι πρωταγωνιστές του ακούνε ειδήσεις, διαβάζουν εφημερίδα, μιλάνε για πολιτική, ζουν (γιατί όχι;) στην Ελλάδα. Έτσι δεν γίνεται με όλα τα μεγάλα έργα; Είτε μιλάμε για λογοτεχνία, κινηματογράφο ή μουσική, ταυτιζόμαστε όταν αυτό μιλάει στην καρδιά και το μυαλό μας, όταν μιλάει για εμάς και ό,τι μας απασχολεί, ανεξάρτητα του πότε έχει δημιουργηθεί. Έτσι συμβαίνει και στα κόμικς, σε αυτή τη μορφή τέχνης που περιέχει σχεδόν όλες τις άλλες και που έχει και αυτή τα αριστουργήματά της. Και η Μαφάλντα κατέχει ξεχωριστή θέση σε αυτά.

Και σκέφτομαι πως αυτό που την κάνει τόσο σπουδαία είναι ότι οι ερωτήσεις της δεν έχουν βρει ακόμα απάντηση. Ίσως να μην χρειάζεται κιόλας.»

Η συλλετική έκδοση Μαφάλντα 1-12 (επίτομο), Quino, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μέδουσα-Σέλας, μετάφραση Νίκη Τζούδα-Κατερίνα Χριστοδούλου, λέτερινγκ Παυλίνα Καλλίδου-Παυλίνα Κιουρτσιδάκη