Ένα απόγευμα με τον κομίστα Βιτόριο Τζαρντίνο στην Μπολόνια

Διασχίζω την πόρτα του διαμερίσματος που μένει ο κομίστας Βιτόριο Τζαρντίνο με τη σύζυγό του, Γκαμπριέλα, στα προάστια της Μπολόνια. Είναι Τρίτη, τέλη Απρίλη, κάνει ασυνήθιστο κρύο για μένα, συνηθισμένο για την Μπολόνια. Γύρω στους 5 βαθμούς Κελσίου και βρέχει. Τρέμω λιγάκι, αλλά προσπαθώ να φαίνομαι κουλ. Συναντώ από κοντά ένα από τα είδωλά μου, έναν θρυλικό κομίστα, πολυβραβευμένο, πολυδημοσιευμένο, που οι αστυνομικές, κατασκοπευτικές και ερωτικές ιστορίες  τις οποίες κατασκεύασε από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα συνεισέφεραν με τον δικό τους τρόπο σ’ αυτό που ορίζουμε ως καθαρή γραμμή (ligne claire) στα κόμικς.

Υπάρχει μια κομψότητα στα κόμικς του Βιτόριο Τζαρντίνο, η οποία αντί να κάνει θόρυβο για την επιδεξιότητά της –αποτέλεσμα σκληρής εξάσκησης– βιώνεται ανεπιτήδευτα. Μια παράξενη ηρεμία, αταραξία διαπερνά τις σελίδες του. Η καθαρή γραμμή του σχεδίου παντρεύεται με την καθαρή γραμμή της αφήγησης. Οι ιστορίες είναι εντούτοις πολύπλοκες, γεμάτες δράση, οι ήρωες σχεδιασμένοι με προσοχή, οι εκφράσεις των προσώπων αδρές, η κινησιολογία των χαρακτήρων, ο περιβάλλων χώρος, τα κτίρια, οι λεπτομέρειες στα αντικείμενα: έπιπλα, ρούχα, παπούτσια, μεταφορικά μέσα, τα πάντα σχεδιασμένα ώστε να αποδίδουν μέχρι και την πιο μικρή λεπτομέρεια με ακρίβεια. Όλες, όμως, αυτές οι ποιότητες έχουν άλλη γεύση στις σελίδες του Giardino. Η καταβύθιση του αναγνώστη σε αυτές θυμίζει εκείνη τη μοναδική στιγμή της γευσιγνωσίας ενός εξαιρετικού ποτού, που πρέπει πρώτα να το μυρίσεις, να το ανακινήσεις και ύστερα να το γευτείς προσεκτικά, αφήνοντάς το να απελευθερώσει όλα τα αρώματα και τις ποιότητές του στο στόμα σου.

Ο 78χρονος Βιτόριο Τζαρντίνο μού χαμογελά και με καλωσορίζει. Αδύνατον να μην παρατηρήσω πόσο μοιάζει εξωτερικά με έναν από τους πιο αγαπητούς ήρωές του, τον γοητευτικό και εσωστρεφή κατάσκοπο Μαξ Φρίντμαν. Μόνο που τώρα το μούσι δεν είναι κόκκινο, αλλά άσπρο. Με συστήνει στη σύζυγό του, Γκαμπριέλα, καθόμαστε στο καθιστικό με θέα τον βρεγμένο και καταπράσινο από τις κέλτιδες δρόμο. Φέρνει μπισκότα και χυμό.

Τι γυρεύω εδώ;

Τον Βιτόριο Τζαρντίνο τον μάθαμε στην Ελλάδα από το ιστορικό περιοδικό, κόμικς Βαβέλ όπου δημοσιεύτηκαν αρκετές ιστορίες του, με το περιοδικό να εκδίδει το 1990 το επικό του κόμικς «Ουγγρική ραψωδία», μια περιπέτεια του κατασκόπου Μαξ Φρίντμαν, κι ένα πολύ σημαντικό άλμπουμ για την πορεία του Giardino. Το κόμικς αυτό απέσπασε πολλές διακρίσεις και αναγνωρισιμότητα, ενώ συγχρόνως σηματοδότησε και μια μεταστροφή τού δημιουργού από το αστυνομικό στο κατασκοπευτικό είδος, με εντατικές αλλαγές στη σκηνογραφία και στην ατμόσφαιρα των ιστοριών του. Το 2022 η Jemma Press ξεκίνησε να κυκλοφορεί στα ελληνικά σε έγχρωμες, πολύ όμορφα επιμελημένες εκδόσεις (σε μεταφράσεις του Γαβριήλ Τομπαλίδη και μεταφραστική επιμέλεια του Γιάννη Μιχαηλίδη) τις υπόλοιπες ιστορίες του Μαξ Φρίντμαν. Κάπου εκεί, τον Απρίλιο του 2022, του πήρα συνέντευξη και σχεδίασε και το εξώφυλλο του τεύχους 824 της ATHENS VOICE. Την ίδια χρονιά, έγραψε ένα κείμενο για τις διακοπές του στη Χαλκιδική τη δεκαετία του 1970 για το καλοκαιρινό τεύχος της εφημερίδας. Διατηρήσαμε μια όμορφη επικοινωνία με ανταλλαγή καρτών και ευχών σε γιορτές μέχρι που αποφάσισα να πάω στην Ιταλία για το Φεστιβάλ Κόμικς της Νάπολης συνδυάζοντάς το με ένα ταξίδι με τρένο στη βόρεια Ιταλία. Και να ’μαι τώρα να πίνω χυμό στο σπίτι ενός ζωντανού θρύλου των κόμικς συζητώντας μαζί του για κόμικς και ταξίδια ανακατεύοντας γαλλικά, αγγλικά και καμιά δεκαριά ιταλικές λέξεις. Μια και ο ίδιος δεν μιλά αγγλικά, η σύζυγός του αναλαμβάνει χρέη διερμηνέα.

Βιτόριο Τζαρντίνο: Εκλεπτυσμένη καθαρή γραμμή

Ο Βιτόριο Τζαρντίνο, γεννημένος το 1945, μπήκε σε ώριμη ηλικία στα κόμικς, εγκαταλείποντας μια σίγουρη καριέρα ως τεχνικός μηχανημάτων βιομηχανικής παραγωγής. Δεινός αφηγητής από τα πρώτα του βήματα βρήκε το σχεδιαστικό του στιλ που τον έκανε αναγνωρίσιμο στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με τις ιστορίες του ιδιωτικού ντετέκτιβ Σαμ Πέτζο. Η καθαρή του γραμμή απογειώνεται με την επιδέξια χρήση του μαύρου χρώματος και των σκιάσεων να μας δίνουν κάποια υπέροχα καρέ και το σενάριό του να αποπνέει επιρροή από hard-boiled αμερικανικά μυθιστορήματα, όπως αυτά του Ντάσιελ Χάμετ και του Ρέιμοντ Τσάντλερ. Ο ίδιος δεν κατονομάζει ως επιρροές του τα ιερά τοτέμ της καθαρής γραμμής, τον Ερζέ και τον Έντγκαρ Τζέικομπς, αν και δεν παραλείπει να αποτίσει τιμή σε αυτούς τους μεγάλους κομίστες όταν μπορεί (στη σελίδα 20 του «No Pasarán!», η κόρη του Φρίντμαν διαβάζει τον «Μπλε λωτό» του Τεν Τεν φερ’ ειπείν). Επιρροές του κατά τον ίδιο, οι πρώιμες ιστορίες του «Μίκυ Μάους» που έφτιαξε ο Φλόυντ Γκόντφρεντσον και τα κόμικς του Ούγκο Πρατ. Σε ό,τι αφορά την ατμόσφαιρα και τη μυθιστορηματική υφή ίσως και να έχει δίκιο για τον Πρατ. Όσο στιλίστας είναι στο σχέδιο, άλλο τόσο είναι και στο σενάριο αφήνοντας να παρεισφρήσουν πράγματα που αγαπά ή τον διαμόρφωσαν, υπηρετώντας πάντα τη συνέχεια της πλοκής: έναν στίχο από το ποίημα «Bohémiens en voyage» του Μπωντλαίρ στην «Ουγγρική ραψωδία», μια αναφορά σε πολεμική φωτογραφία του Ρόμπερτ Κάπα από τον Ισπανικό εμφύλιο στο «No Pasarán!» ή στον Χέμινγουεϊ.

Εκτός από τον Σαμ Πέτζο και τον Μαξ Φρίντμαν, δημιούργησε επίσης, μεταξύ άλλων, τις σειρές με πρωταγωνιστή τον Τζόνας Φινκ και τη «Little Ego». Η μεν πρώτη, που θεωρείται και αριστούργημα, αποτελεί το απαύγασμα της ικανότητας του Ιταλού δημιουργού να πλάθει αφηγήσεις ενταγμένες σε ιστορικό πλαίσιο. Η πλοκή εκτυλίσσεται στην Πράγα του σταλινισμού με τον Εβραίο Τζόνας Φινκ και την οικογένειά του να βιώνουν διώξεις και καταπίεση από το καθεστώς με την κατηγορία της «αντεπαναστατικής» δράσης. Η σειρά βραβεύτηκε τόσο με το βραβείο Alph Art στη Angoulême (1995) όσο και με το ζηλευτό  βραβείο Harvey στο San Diego Comic Con (1998). Η δε «Little Ego», μια σειρά ερωτικών φαντασιώσεων –στην ουσία μια παρωδία του «Little Nemo» του Ουΐνσορ ΜακΚέι– αποτελεί μια δοξαστική προς τον έρωτα σειρά με τις ονειρικές περιπέτειες της πρωταγωνίστριας (όλα συμβαίνουν στον ύπνο της με την ίδια να ξυπνάει στο τελευταίο καρέ) να περιλαμβάνουν εκούσιες και ακούσιες αναφορές στην ερμηνεία των ονείρων και την ψυχανάλυση.

Οι περιπέτειες του Μαξ Φρίντμαν του Βιτόριο Τζαρντίνο

Τον εσωστρεφή, γοητευτικό, συχνά αντιφατικό, ταλαιπωρημένο από ένα κουραστικό παρελθόν και πλέον αποσυρμένο στη Γενεύη, Γαλοεβραίο κατάσκοπο Μαξ Φρίντμαν τον γνωρίζουμε στην αρχή της «Ουγγρικής ραψωδίας» (Βαβέλ 1990) τον Φλεβάρη του 1938, ενώ η Ευρώπη ζει στην αγωνία ενός φρικτού επερχόμενου πολέμου. Ο ίδιος αποζητά την ηρεμία του σπιτιού του στη Γενεύη και τη συντροφιά της μικρής κόρης του, εντούτοις πάντα κάπως μπλέκει σε μια περιπέτεια. Για τις υπηρεσίες αντικατασκοπίας οι εχθροπραξίες έχουν ξεκινήσει ήδη. Θύμα τους το γαλλικό δίκτυο «Ραψωδία» στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας. Ποιος έχει βάλει στόχο τα μέλη του; Οι Σοβιετικοί; Οι ναζί; Μετά από πολλές πιέσεις ο Μαξ Φρίντμαν ταξιδεύει στη Βουδαπέστη για να το ανακαλύψει. Ήδη από το τρένο της άφιξης γίνεται μάρτυρας μιας δολοφονίας, για να συνειδητοποιήσει με τον πιο άμεσο τρόπο ότι η πόλη στην οποία έφτασε μόλις έχει γίνει ένα υπόγειο πεδίο μάχης μεταξύ ναζί και Γάλλων κατασκόπων.

Οι περιπέτειες του Φρίντμαν συνεχίζουν με μια saga τριών άλμπουμ που εκτυλίσσεται στον Ισπανικό Εμφύλιο, το «No Pasarán!» («Δεν θα περάσουν!», Jemma Press, 2022, 2023). Αρχικά σκόπευε να το ολοκληρώσει σε δύο μέρη, αλλά, όπως μου λέει και ο ίδιος ήταν τέτοια η πολυπλοκότητα του θέματος ώστε αναγκάστηκε να το επιμηκύνει ώστε να μη θυσιάσει την επάρκεια της ιστορικής αφήγησης. Παρ’ όλα αυτά αναγκάστηκε να περικόψει και πολλά πράγματα από το αρχικό του σενάριο. Στα τέλη Οκτωβρίου του 1938, ο Μαξ Φρίντμαν ξεκινά την αναζήτηση του αγαπημένου του φίλου Γκουΐντο Τρέβες. Τα ίχνη του χάνονται στην κόλαση του Ισπανικού εμφυλίου. Ο ήρωάς μας φτάνει στη Βαρκελώνη μετά από πολλές περιπέτειες για να διαπιστώσει πως η εξαφάνιση του φίλου του μόνο συνηθισμένη δεν είναι. Η έρευνα και οι ερωτήσεις του Φρίντμαν σκοντάφτουν διαρκώς σε εμπόδια και στην καχυποψία των αρχών.

Μια πρώτη ματιά στο νέο του κόμικς του Βιτόριο Τζαρντίνο

Ο Βιτόριο Τζαρντίνο επιστρέφει με βήμα ζωηρό κρατώντας δύο μεγάλους, χοντρούς και δεμένους φακέλους. Τους ανοίγει και απλώνει στο τραπέζι του καθιστικού πολλές σελίδες χαρτί με χρώμα και χωρίς. «Το νέο μου κόμικς» λέει, «Μια νέα ιστορία του Φρίντμαν, 146 σελίδων». Δάκρυα στα μάτια μου. Μου επιτρέπω να πιάσω τα χαρτιά.

Δεν ξέρω πώς να περιγράψω αυτό το συναίσθημα. Είναι ηδονιστικό. Και κάπως παιγνιώδες. Σαν να τρως κάποιο αγαπημένο φαγητό για πρώτη φορά. Ή καλύτερα, σαν να μυρίζεις μια ανθισμένη μάντρα την άνοιξη με αποτέλεσμα τα μηνίγγια σου να τινάζονται. Παρατηρώ τις σελίδες. Διακρίνω τα μολύβια, το μελάνωμα του σχεδίου, το μπλάνκο (όπου χρειάστηκε για να διορθώσει κάτι), το χειροποίητο λέτερινγκ, το χειροποίητο χρώμα. Πυροτεχνήματα. Θέλω να μάθω περισσότερα. Θα μάθετε κι εσείς μαζί μου.

Η ιστορία λέγεται (με πρόχειρη, δική μου μετάφραση) «Τα ξαδέρφια Μέγιερ» και θα κυκλοφορήσει στην Ιταλία, εκτός απροόπτου, το 2024.

Η πλοκή έχει ως εξής

Το 1938, όταν η Αυστρία δέχτηκε εισβολή από Γερμανούς στρατιώτες (ή επιστράφηκε στη Μεγάλη Γερμανία, όπως ισχυρίστηκαν οι ναζί), η μοίρα του Αυστριακών Εβραίων έγινε ξαφνικά δραματική.

Όπως και οι άλλες εβραϊκές οικογένειες, η οικογένεια Μέγιερ (Meyer) υπόκειτο σε περιορισμούς που επιβλήθηκαν από τους νόμους του Τρίτου Ράιχ. Οι Μέγιερ έζησε στη Βιέννη για περισσότερο από έναν αιώνα. Η ζωή τους έγινε τόσο δύσκολη που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Αυτό αποδείχθηκε πιο δύσκολο από το αναμενόμενο, οπότε οι Μέγιερ ζήτησαν βοήθεια από έναν μακρινό Γάλλο ξάδελφό τους, τον Μαξ Φρίντμαν. Ευχαρίστως θα το απέφευγε, αλλά συνειδητοποίησε ότι ήταν ο μόνος που μπορούσε να τους βοηθήσει. Επομένως, χωρίς ενθουσιασμό, αλλά και χωρίς δισταγμό, ετοιμάστηκε να φύγει για τη Βιέννη.

Δαπανούμε το υπόλοιπο απόγευμα στο σπίτι του, μιλάμε για τις ζωές μας, και κυρίως για τα κόμικς. Μιλάμε για το φεστιβάλ της Νάπολης, που επρόκειτο να επισκεφτώ σε λίγες μέρες, για τους σύγχρονους αστέρες της ιταλικής σκηνής. Στα μάτια του Giardino το απόλυτο αστέρι των ιταλικών κόμικς αυτή τη στιγμή, ο Τζεροκαλκάρε του θυμίζει τον αδικοχαμένο Αντρέα Πασιέντζα (1956-1988). «Δεν έχει υπάρξει ξανά η γραμμή του Αντρέα. Σαρωτική, ανανεωτική, πρωτοποριακή. Τα ναρκωτικά τα κατέστρεψαν όλα» (σ.σ. Ο Αντρέα Πασιέντζα πέθανε από υπερβολική δόση ηρωίνης σε ηλικία 32 ετών).

«Αρκετά όμως με όλα αυτά. Δεν πεινάς; Λέω να πάμε για δείπνο σε ένα ωραίο ναπολιτάνικο εστιατόριο. Δεν είναι μακριά. Δέκα λεπτά περπάτημα από εδώ». Ο Βιτόριο Τζαρντίνο φόρεσε την μπεζ καπαρντίνα του, κασκόλ, γάντια και το καπέλο του και βγήκε στον βρεγμένο δρόμο της Μπολόνια. Μπροστά στα μάτια μου, σαν σεκάνς από την «Ουγγρική Ραψωδία», ένας 78χρονος πια Μαξ Φρίντμαν περπατά γοργά. 

Τα κόμικς του Βιτόριο Τζαρντίνο που κυκλοφορούν στα ελληνικά:

• Ουγγρική Ραψωδία Βαβέλ, Αθήνα 1990, μετάφραση Παυλίνα Καλλίδου.
• Η Πύλη της Ανατολής Jemma Press, Πειραιάς 2023, μετάφραση Γαβριήλ Τομπαλίδης.
• No Pasarán! Jemma Press, Πειραιάς 2022, μετάφραση Γαβριήλ Τομπαλίδης.
• No Pasarán! Rio de Sangre Jemma Press, Πειραιάς 2022, μετάφραση Γαβριήλ Τομπαλίδης.
• No Pasarán! Sin Ilusión Jemma Press, Πειραιάς, 2023, μετάφραση Γαβριήλ Τομπαλίδης.