Χαρίκλεια Τσοκανή: Η σύλληψη της ουσίας «ψυχή»

Tο βιβλίο της Χαρίκλειας Τσοκανή «Πρόσωπα του μύθου, του θρύλου, της μουσικής», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παπαζήση, περιλαμβάνει επτά μελέτες που αφορούν μύθους και θρύλους, τη σχέση τους με τη μουσική, σχέση που έχει απασχολήσει τη φιλοσοφική ανθρωπολογική σκέψη, αλλά και τη σχέση του ιερού - ανίερου, όπως προβάλλει μέσα από νεοελληνικούς θρύλους. Πρωταγωνιστές του είναι μυθικά όντα, η Μέδουσα - Γοργώ, η Γοργόνα του Μεγαλέξανδρου, η Αθηνά, ο Ερμής, ο Παν, δαίμονες όπως οι καλικάντζαροι, μυθικά ή ιστορικά πρόσωπα, Περσέας, Αχιλλέας, Μέγας Αλέξανδρος, Διγενής Ακρίτας, Άγιος Γεώργιος, που έχουν χαραχτεί στο συλλογικό μας υποσυνείδητο σαν ήρωες και που συνδέονται με έναν απρόβλεπτο τρόπο.

«Η ψυχολογική και υπαρξιακή αξία που έχουν οι μύθοι και οι θρύλοι για τους ανθρώπους όλων των πολιτισμών και όλων των εποχών είναι ότι καταργούν την έννοια του ιστορικού χρόνου» σημειώνει η συγγραφέας. Η μυθική αφήγηση αποσπά τον άνθρωπο από τον ατομικό «ιστορικό» του χρόνο και τον εισάγει στον ακίνητο ιερό χρόνο της αιωνιότητας. Η μουσική επίσης είναι απαραίτητη για τη λειτουργία τους, ενεργοποιεί τη μνήμη κι απλώνει τον μύθο στην περιοχή της τέχνης.

Η Χαρίκλεια Τσοκανή είναι μουσικολόγος, επ. καθηγήτρια του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου με γνωστικά αντικείμενα: τη μουσική, την επικοινωνία και τη μυθολογία. Στο βιβλίο της εξηγεί πώς οι μύθοι και οι θρύλοι εικονογραφούν ένα είδος πρωτόγονης ψυχολογίας. Συμβολίζουν τον κρυφό σκοτεινό και απρόβλεπτο αντίπαλο που κρύβεται στα βάθη του ασυνείδητου. Από ποιο ψυχολογικό βάθος, όμως, έρχονται αυτά τα δημιουργήματα της ψυχής και του νου, σε ποιο άγνωστο μέρος του εαυτού γεννούνται και πού οφείλεται η διαχρονική ισχύς τους; Της ζητήσαμε να μας εισαγάγει σε αυτόν τον παράξενο, σύνθετο αρχετυπικό κόσμο που εξάπτει τη φαντασία.

― Ποια η ψυχολογική, υπαρξιακή και συμβολική αξία των μύθων και των θρύλων για τους ανθρώπους όλων των πολιτισμών και εποχών; Τι τους κάνει τόσο ισχυρούς στο συλλογικό υποσυνείδητο;

Η ισχύς των παραδοσιακών μύθων οφείλεται στο γεγονός ότι οι μύθοι δεν είναι προϊόντα ατομικών, εκκεντρικών συνειδήσεων, αλλά αποτέλεσμα εμπειριών και συγκινήσεων που είναι κοινές στους ανθρώπους και βρίσκουν την έκφρασή τους με διάφορα λεκτικά ή παραστατικά μέσα. Με τα μέσα αυτά, με τα νοητικά «εργαλεία» του και με τη στήριξη της φαντασίας, ο άνθρωπος πλάθει μια πρωταρχική εικόνα του εξωτερικού του κόσμου, της «αντικειμενικής» πραγματικότητας, αλλά και του εσωτερικού κόσμου, της «υποκειμενικότητας». Δεσμευμένος από τις εντυπώσεις που αποκομίζει από τις αισθήσεις του, ο άνθρωπος δημιουργεί –πριν ακόμη αναπτύξει την εμπειρική συνείδηση– μυθικές αναπαραστάσεις με τη μεσολάβηση των οποίων αποκτά μιαν ορισμένη άποψη για την πραγματικότητά του: τον χρόνο και τον χώρο. Η ιερότητα των μύθων πηγάζει απ’ αυτήν ακριβώς την πρωτογενή χρησιμότητά τους, από το ότι συνιστούν τους πρώτους διαμορφωτικούς παράγοντες της ανθρώπινης πραγματικότητας. Κι αυτό το γεγονός τούς προσδίδει ακαταμάχητη ισχύ, αφού έτσι ο άνθρωπος μεταβαίνει από ένα ακατανόητο, χαοτικό σύμπαν σε έναν κόσμο όπου διακρίνει μέσα του μιαν ορισμένη τάξη σύμφωνα με την οποία οι δυνάμεις που το κατοικούν μπορούν κατά κάποιον τρόπο να ελεγχθούν. Γεγονός που του παρέχει ένα είδος ασφάλειας για να αντιμετωπίσει τις δυσχέρειες και τα απρόοπτα της ζωής.

Βεβαίως δεν συζητάμε εδώ για το αν τα περιεχόμενα των μύθων αντιστοιχούν σε πραγματικότητες οι οποίες είναι επαληθεύσιμες επιστημονικά. Αλλά για το ότι τα περιεχόμενα αυτά έχουν βιωθεί ως πραγματικά συμβάντα από την ανθρώπινη συνείδηση, και εξ αυτού του γεγονότος αποτελούν συστατικά στοιχεία της ιστορικής της εξέλιξης.

― Περσέας, Αχιλλέας, Μέγας Αλέξανδρος, Διγενής Ακρίτας, Άγιος Γεώργιος, μυθικά ή ιστορικά πρόσωπα - ήρωες στην ελληνική συνείδηση. Τι τα συνδέει;

Τα πρόσωπα που αναφέρατε έχουν αναχθεί χάρη στη λειτουργία της μυθοποιητικής συνείδησης, στην κατηγορία ενός αρχετύπου, του οποίου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά παραπέμπουν σ’ έναν θαρραλέο έφιππο ήρωα πολεμιστή. Το αρχέτυπο αυτό συσχηματίστηκε μέσα στους αιώνες μαζί με ένα άλλο αρχέτυπο που το αναπαριστά η μυθική εικόνα της Μέδουσας Γοργούς. Η Γοργώ ή η μετεξελιγμένη εκδοχή της, η νεοελληνική γοργόνα, συνυπάρχει μ’ αυτές τις ανδρικές ηρωικές μορφές καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, άλλοτε εμφανώς και άλλοτε υπαινικτικά. Η μυθική μορφή της Γοργούς συμβιώνει μαζί τους με μια διπλή ιδιότητα: ως αντίπαλή τους οντότητα και ως βασική συνεργός τους στα λαμπρότερα επιτεύγματά τους.

Από τη σταθερή και επίμονη σύνδεση του μυθικού αυτού όντος με τους αγώνες των ηρωικών προσώπων προκύπτει η κατανόηση ότι ο ήρωας νικητής οικειοποιούμενος με τη νίκη του τη δύναμη του αντιπάλου, οφείλει να γνωρίζει ότι η συνεργασία με τον ηττημένο ισχυρό είναι πάντα επισφαλής. Άρα απαιτείται διαρκής εγρήγορση ώστε να μη στραφεί η υποταγμένη δύναμη εναντίον του με καταστροφικά για τον ίδιο αποτελέσματα, όπως συνέβη στην περίπτωση του Περσέα και του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

― Η αρχαία Γοργώ, η νεοελληνική γοργόνα, δαιμονικές οντότητες που ανήκαν στη σφαίρα του ιερού. Οι άνθρωποι τις φοβούνταν, γιατί συμβόλιζαν τον σκοτεινό και απρόβλεπτο κίνδυνο που κρύβεται στα βάθη του ασυνείδητού τους. Μπορούμε να πούμε ότι οι μύθοι εγκαινίασαν ένα είδος πρωτόγονης ψυχολογίας;

Πίσω από την επιφάνεια των μυθικών εικόνων διακρίνονται προβληματισμοί και ανησυχίες ψυχικής τάξεως. Η φροϋδική ψυχανάλυση με τη διορατικότητά της είναι η πρώτη που θα το τεκμηριώσει επιστημονικά στις αρχές του 20ού αιώνα με τη δική της ερμηνεία για τον μύθο του Οιδίποδος.

Τη σκυτάλη της εξήγησης των μύθων θα την παραλάβουν στη συνέχεια δύο μαθητές του Φρόιντ, ο Καρλ Γιουγκ και ο Πωλ Ντιελ, οι οποίοι θα οικοδομήσουν, αξιοποιώντας το υλικό των μύθων, ο μεν πρώτος την ψυχολογία του βάθους, ο δε δεύτερος τη θεωρία του ψυχολογικού υπολογισμού. Στο βιβλίο μου «Πρόσωπα του μύθου, του θρύλου, της μουσικής» θέλησα να αναδείξω μια διάσταση που δεν είχε κατά τη γνώμη μου προσεχθεί στον, ήδη πολυσυζητημένο, αρχαιοελληνικό μύθο της Μέδουσας: ότι τα δεδομένα του μύθου μαρτυρούν την αφύπνιση του ενδιαφέροντος του ανθρώπου των προϊστορικών χρόνων για την ουσία «ψυχή». Η αφήγηση του μύθου που αναφέρεται στον αποκεφαλισμό τής Μέδουσας από τον Περσέα, προεικονίζει με πλαστικά μέσα την προσπάθεια που κάνει το ανθρώπινο πνεύμα για να εκφράσει την παράσταση της ψυχής. Ο μύθος διαγράφει την ά-λογη ψυχή (τις επιθυμίες και τα συναισθήματα) ως μια δύσμορφη, τερατώδη οντότητα, και η αρχαία εικαστική τέχνη την αναπαριστά με το ημιζωώδες προσωπείο της Μέδουσας. Αυτή η αποκρουστική ως προς τα χαρακτηριστικά του προσώπου οντότητα έρχεται αντιμέτωπη με έναν φιλόδοξο νεαρό πρίγκιπα, τον Περσέα, ο οποίος συμβολίζει την έλλογη πλευρά της ψυχικής ζωής. Ο Πλάτων αντιλαμβάνεται τον συμβολισμό αυτού του μύθου, και ιδίως κατανοεί τη σημασία ενός βασικού στοιχείου της αφήγησης, που μαρτυρεί ότι από τον κομμένο λαιμό της Μέδουσας γεννιούνται δύο τέκνα: το άλογο Πήγασος και ο γιγαντάνθρωπος Χρυσάορας. Στον διάλογό του «Φαίδρος» επωφελείται από αυτήν τη μυθική πληροφορία και προκειμένου να παραστήσει τη συγκρότηση των ψυχικών δυνάμεων δημιουργεί την εικόνα του «άρματος της ψυχής» κατ’ αναλογίαν εκείνης της εικόνας που μας παραδίδει η συνέχεια της αφήγησης του μύθου. Έτσι λοιπόν η σύλληψη της ουσίας ψυχή –που θα απασχολήσει με όρους θεωρητικούς τον Πλάτωνα και πολύ αργότερα τους δυτικούς ερευνητές, οι οποίοι με τη χρήση επιστημονικών πειραματικών μεθόδων θα συστήσουν την επιστήμη της ψυχολογίας– έχει την αφετηρία της στον αρχαιοελληνικό μύθο της Μέδουσας-Γοργούς.

― Υπάρχει σύνδεση της αρχαιότητας με το σήμερα μέσω των μύθων; Είναι τα αρχέτυπα, σύμφωνα με τον Γιουνγκ, τα όνειρα ή ακόμα και η τέχνη, η έκφρασή τους για τον σύγχρονο πολιτισμένο άνθρωπο;

Οι μύθοι ανέκαθεν ήταν πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης. Το θέατρο, η ποίηση, η ζωγραφική και η γλυπτική αντλούσαν ήδη από την αρχαιότητα και αντλούν ακόμη και σήμερα τα θέματά τους από το τεράστιο απόθεμα των μύθων. Οι ψυχολόγοι και οι ανθρωπολόγοι διερευνούν τα σύμβολα όλων των πολιτισμών αναζητώντας την κοινή κοίτη τους στο εσωτερικό του ανθρώπου κάθε εποχής και πολιτισμού. Από την πλευρά τους οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται την ανεξάντλητη πολυσημία των μυθικών συμβόλων, η οποία αναζωογονεί διαρκώς την έμπνευσή τους. Έτσι, μέσω της ψυχολογίας και της τέχνης, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, διατηρούμε την επαφή μας με τα αρχέγονα μυθικά σύμβολα. Κι αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους είναι αδιάλειπτη η παρουσία τους ακόμη και στα όνειρά μας.

Είναι ενδεικτικό και αξιοσημείωτο το συνεχιζόμενο έως σήμερα οικουμενικό ενδιαφέρον ειδικά για τους ελληνικούς μύθους. Το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης το 2020 αφιέρωσε για ένα ολόκληρο έτος μια μεγάλη έκθεση με θέμα τη Μέδουσα. Σε μια αίθουσα του Μουσείου αυτού δεσπόζει το γλυπτό του Antonio Canova που δείχνει τον Περσέα να επιδεικνύει θριαμβευτικά το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας. Αλλά και η εικαστική τέχνη του 21ου αιώνα δίνει τη δική της εκδοχή για τον ίδιο μύθο. Στο πάρκο που βρίσκεται απέναντι από το Δικαστικό Μέγαρο της Νέας Υόρκης είναι προβεβλημένο από το 2020 έως σήμερα το γλυπτό του Αργεντινο-Ιταλού γλύπτη Luciano Garbati, που δείχνει πανίσχυρη τη γυμνή Μέδουσα να κρατά το κομμένο κεφάλι του Περσέα. Σημείο βέβαια των καιρών. Ανεξάρτητα από το πόσο δικαιώνονται τέτοιες προσεγγίσεις, γεγονός παραμένει ότι η σύγχρονη τέχνη εξακολουθεί να προβληματίζεται, ακόμη και να αντιστρέφει τα δεδομένα αυτού τού πρωτόμυθου της ελληνικής μυθολογίας αναζητώντας νέες σημασίες. Είναι σαν να βρίσκονται συμπυκνωμένα εκεί όλα τα θεμελιώδη στοιχεία της ανθρώπινης κατάστασης: η ζωή και ο θάνατος, το πνεύμα και η σάρκα, το άρρεν και το θήλυ, το πάθος και η υπερνίκησή του.

― Με ποιον τρόπο οι μύθοι γεφυρώνουν την αντίθεση ανάμεσα στην έλλογη και την άλογη ψυχική πραγματικότητα και ποια η σημασία της τελετουργίας ως σωματικό και θεατρικό δρώμενο στην κοινωνική ζωή;

Η ερώτησή σας έχει δύο σκέλη. Απαντώ στο πρώτο.

Στο μυθικό σύμπαν ακόμα και οι πιο μεγάλες αντιθέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές δυνάμεις υπερβαίνονται χάρη σ’ έναν βασικό νόμο της μυθικής σκέψης που δέχεται ότι το κάθε μέρος ενός συνόλου αντιπροσωπεύει το όλον, άρα ισοδυναμεί με το όλον. Όταν η σκέψη αυτή φέρει σε συνάφεια διαφορετικά στοιχεία ακόμα και αντίθετα μεταξύ τους έτσι ώστε αυτά να σχηματίζουν λόγω της γειτνίασής τους μια εντύπωση ενότητας, τότε είναι δυνατή η συνύπαρξή τους. Απ’ αυτήν την άποψη οι άλογες ψυχικές δυνάμεις τις οποίες συμβολίζει η Μέδουσα συνυπάρχουν, υπό προϋποθέσεις βέβαια, με την έλλογη δύναμη Περσέας, ο οποίος μετά τον αποκεφαλισμό τής Μέδουσας φέρει, ως μόνιμο εξάρτημά του μέσα στο σακίδιο της πλάτης του, την κεφαλή της.

Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας παρατηρούμε ότι οι τελετουργικές εκφάνσεις της παραδοσιακής, αλλά ως ένα βαθμό και της σύγχρονης κοινωνικής ζωής, στηρίζονται στην εμπιστοσύνη που εξασφαλίζουν οι προϋπάρχοντες δεσμοί ανάμεσα στα μέλη της ομάδας ή της κοινότητας τα οποία προβαίνουν σ’ αυτές τις συλλογικές μορφές έκφρασης. Συγχρόνως όμως οι τελετουργίες ενισχύουν με τη δράση τους την ενότητα των συμμετεχόντων και βαθαίνουν τις μεταξύ τους σχέσεις καθιστώντας ακατάλυτους τους δεσμούς ανάμεσά τους. Καθώς μια βασική λειτουργία της τελετουργίας είναι η συγκινησιακή, η τελετουργία επιβεβαιώνει και επαυξάνει τους συναισθηματικούς δεσμούς των ατόμων παρέχοντας ταυτόχρονα την αίσθηση μιας πολλαπλασιασμένης δύναμης στον άνθρωπο. Αυτό το βλέπουμε ως και στα σύγχρονα τελετουργικά του ποδοσφαίρου, όταν βεβαίως δεν καταλύονται υπό το κράτος βιαιοπραγιών. Το ίδιο ορατή είναι η κοινωνική λειτουργία της τελετουργίας στις παραστάσεις συναυλιών, όταν το πλήθος υπακούει στους κανόνες που θέτει το μουσικό θέαμα και ακρόαμα και δεν ακυρώνει αυτήν την τάξη, όπως έχει συμβεί κατ’ επανάληψη σε συναυλίες της ροκ σκηνής.

― Κάποιοι ελληνικοί μύθοι, που αποτέλεσαν τη βάση της σύλληψης της έννοιας του «ευ αγωνίζεσθαι» και του ηρωικού αρχέτυπου στην αρχαιότητα, πιστεύετε ότι είναι «ενεργοί» σήμερα;

Πιστεύω ότι θα μπορούσαν να καταστούν ενεργοί σε ανθρώπους που θα ήθελαν να βγουν από την αυταπάτη που δημιουργεί ο πολιτισμός μας, πως η ζωή σήμερα είναι πολύ πιο εύκολη από άλλοτε και είναι πράγματι, αλλά μόνο από υλική άποψη σε σχέση με εκείνη των προηγούμενων εποχών. Οι ελληνικοί μύθοι μέσω του προτάγματος του ευ αγωνίζεσθαι –που το ανύψωσαν σε πνευματική σημαία τους ορισμένες ξεχωριστές προσωπικοτήτες, πρόσωπα που αναδείχθηκαν σε ηρωϊκές μορφές– μας παρακινούν να φανταστούμε την εξιδανικευμένη εικόνα του ευγενούς ανθρώπου. Δηλαδή εκείνου του ανθρώπινου χαρακτήρα ο οποίος απαιτεί από τον εαυτό του καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του να βελτιώνει και να εξυψώνει το περιεχόμενό της. Ήρωας είναι αυτός που όχι μόνον περιστασιακά ξεπερνά τον εαυτό του, σε μια κρίσιμη για τον ίδιο ή το έθνος του στιγμή, αλλά κυρίως εκείνος που θέτει διαρκώς καθήκοντα στον εαυτό του τα οποία θα πρέπει να επιτελεί για την ανύψωση του εαυτού του και για το κοινό όφελος. Ο ελληνικός μύθος μάς κληροδότησε δύο τέτοια χαρακτηριστικά διαφορετικά ηρωϊκά σύμβολα: αυτό του Περσέα και εκείνο του Ηρακλή.

Όμως, όπως είναι φανερό πλέον, ο τύπος του «ήρωος» εμφανίζεται όλο και λιγότερο στη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνική σκηνή συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής. Ο πολιτισμός μας με τις τεχνολογικές διευκολύνσεις του διαμορφώνει έναν ανθρώπινο χαρακτήρα ο οποίος αποστρέφεται την κοπιαστική εργασία, επιθυμεί την ευκολία και τη διασκέδαση στην καθημερινότητά του, και, κυρίως, δεν ενοχλείται από τη μετριότητά του την οποία επιδιώκει να θεσπίσει σε κανόνα.

― Κάθε εποχή έχει ανάγκη να δημιουργήσει τους δικούς της μύθους και θρύλους ή να ερμηνεύσει τους παλιούς σύμφωνα με τις δικές της ανάγκες και προβληματισμούς. Όπως άλλωστε συνέβη με τα αριστουργήματα της όπερας, που δανείστηκαν ηρωίδες από την αρχαία τραγωδία. Ποιοι, κατά τη γνώμη σας, είναι οι σημερινοί μύθοι που μιλούν στην ψυχή μας;

 Ο μύθος όπως και η θρησκεία και βεβαίως η τέχνη, ασκούν μια λυτρωτική και εξυψωτική λειτουργία. Σε αντίθεση όμως με την τέχνη που αναβαθμίζει και εξιδανικεύει το περιεχόμενο της ζωή μας με τις ενορατικές μορφές της, ο μύθος έχει το μεγάλο προσόν να ενοποιεί τα πράγματα και συμβάντα της ζωής. Κυρίως επειδή μας συνδέει με αυτό το πρωτογενές στρώμα της συνείδησής μας που λειτουργεί κάπως σαν «βιολογική» αρχή της πολιτισμικής μας ύπαρξης. Για να το πώς αλλιώς: οι μελέτες αποδεικνύουν ότι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά δεν κληρονομούνται παρά μόνο στοιχειωδώς, όταν σπανίως γίνεται αυτό. Γεγονός που σημαίνει ότι από τη γέννησή μας διατηρούμε μέσα μας τον «πρωτόγονο» ή, πιο σωστά, τον φυσικό άνθρωπο τον οποίο καλούμαστε να εκπολιτίσουμε με τον πλούτο των γνώσεων που έχει σωρεύσει μέχρι σήμερα ο πολιτισμός μας και να τον φέρουμε στα μέτρα του, δηλαδή στο σημείο να συμπορευτεί με τα επιτεύγματά του. Σκεφτείτε τι τεράστιο έργο αυτοεκπαίδευσης έχει επωμισθεί ο σύγχρονος άνθρωπος! Συνεπώς τα αρχέγονα μυθικά αρχέτυπα συνυφασμένα με την οντολογική φύση του ανθρώπου δεν εξαφανίζονται κατά την πολιτισμική του εξέλιξη, αλλά μεταμορφώνονται και ενίοτε –όπως γίνεται στην εποχή μας– ευτελίζονται και καθίστανται σύμβολα με μειωμένη πνευματική δύναμη. Τέτοιος είναι για παράδειγμα ο μύθος αναβίωσης της ιδέας του χαμένου παραδείσου που ανέπτυξε η ιδεολογία της μουσικής ρέγκε των «ρασταφάριαν» των δυτικών συνοικιών του Λονδίνου. Ονειρεύονταν πως επιστρέφουν με τη μουσική τους στην πάτρια γη της αφρικανικής ηπείρου. Αλλά έναν ανάλογο και πολύ πιο μειωμένο σε πνευματική ένταση μύθο μπορεί να αναζητεί και ένα σύγχρονο νεαρό ζευγάρι επιδιώκοντας να ζήσει την παραδείσια ζωή στη διάρκεια των διακοπών του σε κάποιο πολυδιαφημισμένο νησί του Ειρηνικού ελπίζοντας έτσι να ενοφθαλμίσει στην καθημερινότητά του ένα μικρό κομμάτι γαλήνιας «αιωνιότητας» την οποία γνώρισε στις διακοπές.

― Η ισχυρή δύναμη των μύθων αποδεικνύει ότι η ιδέα της ατομικής συνείδησης είναι ψευδαίσθηση;

Η ατομική συνείδηση είναι προϊόν της εμπειρίας. Αναπτύσσεται και εξελίσσεται στον βαθμό που ο άνθρωπος ασκεί θεωρητικό έλεγχο –επί τη βάσει ορισμένων νοητικών κανόνων– στις πράξεις και τα βιώματά του. Η ατομική συνείδηση μάς επιτρέπει να γνωρίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει και τον εσωτερικό εαυτό μας στη βάση αντικειμενικών κριτηρίων. Συνεπώς μπορεί να μας πληροφορεί για το σωστό ή το λάθος σχετικά με τις πράξεις και τις σκέψεις μας, αλλά δεν μπορεί πάντα να μας καθοδηγεί στη σωστή επιλογή των στόχων που υπαγορεύονται από τις επιθυμίες μας. Έτσι επιλέγουμε συχνά ενάντια στην ατομική συνείδηση την οδό της μυθικής συνείδησης. Το γεγονός αυτό άλλοτε ωφελεί και άλλοτε βλάπτει τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, το να γνωρίζουμε επιστημονικά τι είναι από φυσική άποψη ο σεισμός, δεν πραΰνει τον φόβο μας απέναντί του. Αντιθέτως εάν του δώσουμε το όνομα ενός δαίμονος, το φυσικό απειλητικό φαινόμενο μπορεί και να μη φαντάζει και τόσο καταστροφικό, αφού μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε κατά κάποιον τρόπο έστω και ως αντίπαλο πλάσμα, ένα πλάσμα που ανήκει στο δικό μας σύμπαν των εμψύχων όντων και όχι αυτό της «αναίσθητης» φύσης.

― Τα μουσικά όργανα στην αρχαία ελληνική παράδοση ήταν ζωτικής σημασίας και έχουν συνδεθεί με τις πιο σημαντικές δραστηριότητες του κοινωνικού βίου. Η μουσική ενεργοποιεί τη μνήμη, συνεπώς, γι’ αυτό ήταν τόσο απαραίτητη πάντα για τη λειτουργία του μύθου;

Ο μύθος όπως και η μουσική είναι δημιουργίες που λαμβάνουν χώρα στη διάσταση του χρόνου. Οι μυθικές αφηγήσεις αναπτύσσονται στην κλίμακα του χρόνου και το νόημά τους γίνεται αντιληπτό από την κατανόηση τόσο της γραμμικής οριζόντιας χρονικής εξέλιξής τους όσο και της κάθετης διαστρωμάτωσης των ποικίλων νοημάτων που τους επιπροσθέτει η διαχρονία τους. Ο Κλοντ Λεβί-Στρος, μελετώντας την οργάνωση της αφήγησης των μύθων, την συνέκρινε με την οργάνωση μιας παρτιτούρας συμφωνικής μουσικής την οποία κατανοούμε διαβάζοντάς την ταυτοχρόνως, οριζοντίως και καθέτως. Το βασικό κοινό χαρακτηριστικό ανάμεσα στη μυθική αφήγηση και τη μουσική ανάπτυξη είναι ο ρυθμός, ο οποίος είναι το καθοριστικό ενισχυτικό στοιχείο της μνήμης. Ο ρυθμός της μυθικής αφήγησης καθώς και της μουσικής προϋποθέτει την οικειότητα των κοινών τόπων. Δεν γίνεται αντιληπτή η έννοια του ρυθμού χωρίς τη συστηματική επανάληψή του. Η μνήμη ανασυσταίνεται με την αγκυροβόληση σε κοινούς τόπους και έτσι προχωρά, εδραιώνεται και ενδυναμώνεται. Άρα η απομνημόνευση ως διαδικασία εκμάθησης είναι θεμελιώδης για τη μνήμη. Πρόκειται για την πιο συκοφαντημένη σήμερα διαδικασία στο πεδίο των εγκύκλιων σπουδών, διότι εφαρμόζεται σε κείμενα άρρυθμα και ασήμαντα.

― Σήμερα υπάρχει μια τάση απομάκρυνσης από την αρχέγονη ζωική μας φύση; Τι φοβόμαστε;

Σήμερα παρατηρείται μια ασυνείδητη επιστροφή του ανθρώπου στη βαρβαρότητα, δηλαδή στην απομάκρυνσή του από τον πολιτισμό, χωρίς αυτό να σημαίνει την επιστροφή στην αρχέγονη ζωική του φύση. Καθώς η τεχνόσφαιρα διευρύνεται με το πλήθος των τεχνουργημάτων που προσφέρονται στην υπηρεσία του ανθρώπου, σταδιακά η πληθώρα αυτή καθορίζει και το νέο περιβάλλον του που τον διαμορφώνει. Ο άνθρωπος που καθρεπτίζεται σε ένα τέτοιο περιβάλλον είναι επόμενο να νιώθει άβολα στο περιβάλλον της φύσης. Ακόμα και τα ζώα που υιοθετεί, τα μαθαίνει να αποκτούν τις δικές του συμπεριφορές, αντί να διδάσκεται εκείνος από τις δικές τους φυσικές ιδιότητες. Ο φόβος απέναντι σ’ αυτό που αποκαλούμε Φύση προέρχεται από το γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έπαψε να «συνομιλεί» μαζί της όπως έκαναν οι παλαιότεροι, που όντας εξοικειωμένοι με το περιβάλλον τους θεωρούσαν ότι υπήρχαν μυθικά πλάσματα που γνώριζαν όλες τις γλώσσες των πουλιών και των ζώων του δάσους. Συνεπώς, για τον άνθρωπο της τεχνοεπιστήμης η φύση ολοένα και περισσότερο απομακρύνεται, γίνεται ακατανόητη και άλαλη, όπως παρουσιάστηκε στον προπολιτισμικό εκείνο άνθρωπο, όταν συνειδητοποίησε για πρώτη φορά τη διαφορετικότητά του και τη μοναξιά του μέσα στο βουβό σύμπαν των υπολοίπων εμψύχων και αψύχων όντων. Ο μύθος όμως φρόντισε, από πολύ νωρίς, να καλύψει αυτήν την πρωτογενή απελπισία του ανθρώπου και να τον παρηγορήσει γεμίζοντας αυτό το αινιγματικό, αμίλητο σύμπαν με σημαίνουσες φωνές.