Έχω στρες, τι να κάνω; Πώς η τεχνολογία αλλάζει τον παιδικό εγκέφαλο

Η εικόνα παιδιών βυθισμένα σε κάποιο κινητό τηλέφωνο ή στην οθόνη μιας ταμπλέτας ή ενός υπολογιστή είναι συνήθης. Γονείς, αποκαμωμένοι από την εργασία και τις υποχρεώσεις, βρίσκουν στην ψηφιακή τεχνολογία μία εύκολη λύση για τη διαχείριση των παιδιών, τα οποία δρουν μιμητικά – αφού τ' άλλα παιδιά παίζουν με τα κινητά, γιατί όχι και αυτά. Κι όμως... «Smart Kids ή Smartphones; Τι προτιμάμε;». Ο καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας Γιώργος Χρούσος έσπευσε να θέσει το δίλημμα αυτό κατά την έναρξη της συζήτησής μας, επικαλούμενος το δίπολο που έθεσε ο διάσημος Αμερικανός ψυχολόγος, Τζόναθαν Χάιντ.

Φέροντας τον τίτλο του ακαδημαϊκού εδώ και λίγους μήνες, ο κ. Χρούσος υποστηρίζει ότι το διαδίκτυο αποδεδειγμένα αλλάζει βλαπτικά τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου των παιδιών – και ως εκ τούτου πρόκειται για πρόβλημα που χρήζει άμεσης αντιμετώπισης. Και η αρνητική δράση του είναι μέσω του χρόνιου στρες που δυστυχώς αυτή η χρήση προκαλεί στον ανώριμο εγκέφαλο. Ο ίδιος έγραψε –εκδόθηκε προ ημερών– ένα παιδικό βιβλίο με τίτλο: «Έχω στρες, τι να κάνω;», με το οποίο προσφέρει έναν πλήρη οδηγό για την αναγνώριση και διαχείριση του στρες των παιδιών.

Συναντηθήκαμε στο κατάφορτο πτυχίων και διακρίσεων γραφείο του στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία». Σημειώνει εξ αρχής ότι η τεχνολογία και η σύγχρονη ψηφιακή πραγματικότητα έχουν προσθέσει νέα στρεσογόνα ερεθίσματα  στα παιδιά, τα οποία δεν είναι σε θέση να τα διαχειριστούν. Εξηγεί ότι τα παιδιά έχουν τα ίδια εγκεφαλικά συστήματα με τους ενήλικες, άρα βιώνουν όπως και αυτοί άγχος και κατάθλιψη, αν και δεν φτάνουν συνήθως στο επίπεδο μιας εξ ορισμού διαταραχής, όπως συμβαίνει στους ενήλικες. Στα μικρά παιδιά, τα συμπτώματα του στρες εκφράζονται συχνά μέσα από αλλαγές στον ύπνο, τη διατροφή και τη συμπεριφορά, καθώς και μέσω σωματοποίησης με πόνους σε διάφορες περιοχές του σώματος, όπως το κεφάλι και η κοιλιά.

Τώρα τα παιδιά παίζουν στις οθόνες ή μεταξύ τους μέσω οθονών

O καθηγητής Χρούσος είναι πανεπιστημιακός, ερευνητής, διεθνώς αναγνωρισμένος για την έρευνά του στο Σύστημα του Στρες και τις επιδράσεις του στον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, από τους καταλληλότερους παγκοσμίως στο θέμα, ενώ έχει -πέραν όλων- την ηθική υποχρέωση να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου.

Το παιχνίδι ως αφετηρία
Εξ αρχής υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα του παιχνιδιού στην κοινωνικοποίηση και την απόκτηση δεξιοτήτων των μικρών παιδιών. «Σήμερα δεν υπάρχει το παιχνίδι όπως υπήρχε παλιότερα, έχει εκλείψει. Τώρα τα παιδιά "παίζουν" στις οθόνες ή μεταξύ τους μέσω οθονών. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου που συνίσταται στο σχηματισμό νευρωνικών δικτύων, δηλαδή κατά κάποιο τρόπο στην "καλωδίωσή" του,  γίνεται στα πρώτα πέντε-έξι χρόνια της ζωής. Εάν το παιδί δεν παίζει και δεν έχει φυσιολογική κοινωνικοποίηση, όπως το είδος μας έχει πράξει για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, η καλωδίωση γίνεται εντελώς διαφορετικά, μέσω των οθονών, με αρνητικές συνέπειες».

Ο καθηγητής σημειώνει ότι πλέον παρατηρείται μία «ανακαλωδίωση» του εγκεφάλου των παιδιών, κάτι που αποδίδει στην έλλειψη του κλασικού παιχνιδιού. Και τι προκαλεί αυτό; «Διαταραγμένη προσοχή: Πρώτον, δεν μπορεί να εστιαστεί το παιδί, να μάθει κάτι ολοκληρωμένα και να μπορεί να σκεφτεί δημιουργικά. Και δεύτερον, δεν αναπτύσσει κοινωνική ωριμότητα και τις κατάλληλες δεξιότητες αλληλοεπίδρασης με τους άλλους. Δεν μπορεί, δηλαδή, να επικοινωνήσει φυσιολογικά -διά ζώσης- με τ' άλλα παιδιά, καθώς επίσης, αργότερα, και με άλλους ανθρώπους στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή».

Ένα παιδί 16 χρόνων είναι στην ουσία δεκατεσσάρων

Αυτή η ανακαλωδίωση του εγκεφάλου θα ακολουθεί όποιον/α την υποστεί σε όλη την πορεία της ζωής του/της; «Στην Αμερική, που έχουν εξετάσει το φαινόμενο σε βάθος, η ανάπτυξη του παιδιού με ανακαλωδίωση φαίνεται να έχει περίπου 2 χρόνια καθυστέρηση. Δηλαδή, ένα παιδί 16 χρόνων είναι στην ουσία δεκατεσσάρων». Όταν έλθει η ώρα των σπουδών στην ανώτερη ή ανώτατη εκπαίδευση, τα παιδιά αυτά είναι απροετοίμαστα και υποφέρουν μακριά από τους οικείους τους.

Τα παραπάνω οφείλονται στο ότι τα παιδιά, αντί να παίζουν και να κοινωνικοποιούνται σε μικρή ηλικία, είναι μπροστά από μία οθόνη και έχουν μία ψηφιακή, όχι μία άμεση επαφή με τον κόσμο; «Ακριβώς, δεν ενεργοποιείται η αφή, δεν υπάρχει μυρωδιά, οι αισθήσεις δεν λειτουργούν κανονικά. Και το αποτέλεσμα είναι ότι τα πολύ μικρά παιδιά, που ξεκινάνε στις οθόνες από  νωρίς, δηλαδή η γενιά Α, γίνονται "ελλειμματικά" σε κοινωνικές δεξιότητες. Έχουν και προβλήματα με την επεξεργασία των αισθήσεων, υπό την έννοια ότι ή είναι υπερευαίσθητα ή υποευαίσθητα στα αισθητικά ερεθίσματα. Για παράδειγμα, ο θόρυβος: Μερικά παιδιά ακούνε θόρυβο, ενοχλούνται υπέρμετρα και -κυριολεκτικά- τινάζονται. Είναι δηλαδή υπερευαίσθητα. Κάποια άλλα δεν αντιδρούν καθόλου. Η ελαττωματική επεξεργασία των αισθήσεων μπορεί να είναι αλλαγμένη σε βαθμό που να επηρεάζει την επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους».

Οι γενιές Ζ και Α παρουσιάζουν μια χρόνια δυσφορία, που συχνά εκφράζεται με άγχος και καταθλιπτικά συναισθήματα

Ο καθηγητής ζητεί επιτακτικά την επιστροφή του παιχνιδιού, καθώς -όπως λέει- η απουσία του επηρεάζει και το συναισθηματικό και το γνωστικό IQ των παιδιών. «Έχουν γίνει μελέτες για να δούμε πώς μπορεί ένα παιδί από ένα "φτωχό" περιβάλλον, να βοηθηθεί από ένα καλό εκπαιδευτικό περιβάλλον έτσι ώστε να αυξηθεί το IQ του. Στη σχολική ηλικία, δηλαδή από τα 6 χρόνια και μετά, το γνωστικό IQ μπορεί να αυξηθεί μέχρι 7 βαθμούς. Αντίθετα, εκπαιδευτική παρέμβαση προ των 6 ετών μπορεί να αυξήσει το IQ γύρω στους 17 βαθμούς». Με άλλα λόγια, η ηλικία έως τα 6 έτη είναι η πλέον κρίσιμη, και αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη από τις αρχές κάθε χώρας που σέβεται τον εαυτό της.

Η γενιά της δυσφορίας
Ο κ. Χρούσος παρατηρεί ότι οι γενιές Ζ και Α παρουσιάζουν μια χρόνια δυσφορία, που συχνά εκφράζεται με άγχος και καταθλιπτικά συναισθήματα και όχι μόνο. Πρόκειται για γενιές που μεγάλωσαν ή μεγαλώνουν μπροστά από έναν υπολογιστή ή κρατώντας αδιάκοπα ένα κινητό τηλέφωνο. Το μεγαλύτερο συναισθηματικό πρόβλημα, σύμφωνα με διεξοδικές δημοσιευμένες μελέτες, προέρχεται κυρίως από τη χρήση των κοινωνικών δικτύων (social media). Σημειώνει  ότι οι ανώτατες αρχές της υγείας και παιδείας στις ΗΠΑ συνιστούν στους γονείς να επιτρέπουν στα παιδιά τους τη χρήση των κοινωνικών δικτύων μετά τα 16 τους χρόνια.

Διερωτώμαι το πώς είναι δυνατόν σε μία εποχή κατά την οποία η ΑΙ καλπάζει με δαιμονιώδεις ρυθμούς, να μπει απαγόρευση στα social media. Ο κ. Χρούσος έχει πρόταση: Να ανοίγει κάποιος λογαριασμό στα social media με τον ίδιο τρόπο που ανοίγεις ένα λογαριασμό στην τράπεζα, με την επίδειξη ταυτότητας κι άλλων σχετικών πιστοποιητικών.

Τα παιδιά δεν παρουσιάζουν διαγνωσμένη αγχώδη διαταραχή ή κατάθλιψη, μπορούν παρόλα αυτά να εμφανίζουν αγχώδη ή καταθλιπτικά συναισθήματα

Σπεύδει δε να υπογραμμίσει ότι η επίδραση του διαδικτύου στην κοινωνία, διαφέρει από ηλικία σε ηλικία: «Στους ενήλικες η επίδραση είναι γενικά θετική, καθώς απευθύνεται σε φυσιολογικά και συναισθηματικά ολοκληρωμένους ανθρώπους. Τα αναπτυσσόμενα παιδιά όμως είναι ακόμα ασχημάτιστα και προφανώς αδυνατούν να διαχειριστούν μια τέτοια πρωτόγνωρη για το είδος μας πρόκληση χωρίς να υποστούν βλάβη».

Η μοναξιά της οθόνης
Η μοναξιά των παιδιών μπροστά από μια μία οθόνη είναι γενεσιουργός αιτία άγχους; «Ακριβώς. Γενεσιουργός αιτία άγχους και γενεσιουργός αιτία ουσιαστικής νευρολογικής παθολογίας: Αλλάζει ο εγκέφαλος του αναπτυσσόμενου παιδιού γιατί δεν είναι έτοιμος για το διαδίκτυο. Δεν μπορεί το παιδί να πει, π.χ., "θα το χρησιμοποιήσω για να κάνω μόνο κάτι συγκεκριμένο και δεν θα πάω παραπέρα", όπως συνήθως κάνει ένας ενήλικος». Το παιδί επίσης μπορεί να βλέπει βίντεο και ταινίες ακατάλληλου για την ηλικία του περιεχομένου. «Η ψηφιακή τεχνολογία, όπως χρησιμοποιείται σήμερα από τα παιδιά, δημιουργεί στρες. Και τα αρνητικά που βλέπουμε στα παιδιά μας είναι στην ουσία τα αρνητικά του στρες. Αυτή τη στιγμή, σαν ανθρώπινο είδος, περνάμε μία μεγάλη εξελικτική στενωπό. Δεν είχαμε ποτέ απωλέσει το παιχνίδι. Και δεν είχαμε ποτέ τις τεράστιες δυνατότητες που τώρα μας παρέχει το διαδίκτυο».

Τα παιδιά που αθλούνται συστηματικά παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα στρες, άγχους και κατάθλιψης

Και δίνει το παράδειγμα των ενηλίκων της φυλής των Μαρούμπο στον Αμαζόνιο, στους οποίους ο Ιλον Μασκ -μέσω της Starlink- παρείχε έξυπνα τηλέφωνα, ταμπλέτες και πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μη έχοντας περάσει την δυτική παιδεία και εκπαίδευση, η ζωή αυτών των ενηλίκων ανθρώπων άλλαξε άρδην προς το χειρότερο – «κόλλησαν» στις οθόνες, σπαταλώντας μεγάλο μέρος της ημέρας τους αγκυλωμένοι σε υλικό, όπως πορνογραφία, με την αντίστοιχη απώλεια χρόνου κανονικής κοινωνικής ζωής και άλλες αρνητικές επιδράσεις στη συμπεριφορά τους. «Μέσα στην απειρία τους, η ψηφιακή τεχνολογία τους κατέστρεψε, όπως καταστρέφει τα παιδιά μας».

«Συνεπώς, λόγω της ψηφιακής επανάστασης, αυτή τη στιγμή υφιστάμεθα μια έντονη πολιτισμική αλλαγή, η οποία έχει θετικές και αρνητικές επιδράσεις στη ζωή μας. Στους ενήλικες είναι γενικά θετικές. Στους ανήλικους πιθανότατα βαριά αρνητικές».

Ο ρόλος των γονέων και του αθλητισμού
Τα παιδιά δεν παρουσιάζουν διαγνωσμένη αγχώδη διαταραχή ή κατάθλιψη, μπορούν παρόλα αυτά να εμφανίζουν αγχώδη ή καταθλιπτικά συναισθήματα. Στην παιδοψυχιατρική, όπως λέει ο κ. Χρούσος, τα συμπτώματα αυτά συνήθως δεν φτάνουν στο επίπεδο της νόσου, όπως ορίζεται στους ενήλικες, αλλά απαιτούν προσοχή και διαχείριση. «Οι γονείς και οι φροντιστές έχουν κρίσιμο ρόλο να παίξουν σε αυτό το πλαίσιο και η πληροφορημένη θετική τους στάση είναι σημαντική. Σε περιπτώσεις που χρειάζονται βοήθεια, ενδείκνυται η αναζήτηση ειδικού, που μπορεί να υποστηρίξει συμβουλευτικά και τους γονείς και το παιδί».

Ο κ. Χρούσος επικαλείται νεότερα στοιχεία που δείχνουν ότι μετά την πανδημία του Covid-19 παρατηρείται μια μικρή αλλά σταδιακή μείωση του άγχους και των συναφών συναισθημάτων και προβλημάτων, κάτι που συμβαίνει  και στις ΗΠΑ. Επισημαίνει επίσης ότι η χρόνια παρουσία αγχωδών και καταθλιπτικών συναισθημάτων στα παιδιά μπορεί να επηρεάσει και σωματικά την υγεία τους, καθώς αυξάνεται η χρόνια παραγωγή της κορτιζόλης και των άλλων ορμονών του στρες, οδηγώντας ενδεχομένως σε υπερβαρότητα και παχυσαρκία, αλλά κυρίως σε αυξημένη συσσώρευση λίπους στην κοιλιά και απώλεια σκελετικής μυϊκής μάζας, αλλαγές που προκαλούν βλάβες στο μεταβολισμό και προοιωνίζουν σημαντική παθολογία αργότερα στην ενήλικη ζωή.

«Ο αθλητισμός έχει αποδειχθεί εξαιρετικό μέσο μείωσης του στρες και τα παιδιά που αθλούνται συστηματικά παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα στρες, άγχους και κατάθλιψης, με ό,τι αυτό σημαίνει για τη συμπεριφορά τους και τη μετέπειτα υγεία τους», τονίζει.

Οι λύσεις στο τραπέζι
Λύσεις υπάρχουν, καθώς και χρόνος, μολονότι μοιάζει να είμαστε στο παρά πέντε (αν όχι στο και πέντε...). Ο κ. Χρούσος παρουσιάζει μια σειρά προτάσεων που -κατά την άποψη του- πρέπει άμεσα να εφαρμοστούν και στην Ελλάδα.

• Απαγόρευση των smartphones στα σχολεία: Η αποφυγή της χρήσης smartphones από τους μαθητές στα σχολεία μπορεί να μειώσει την έκθεσή τους σε αρνητικές επιρροές και να βελτιώσει την εστίαση στα μαθήματα καθώς και τη σχολική επίδοσή τους. Οι ΗΠΑ οδεύουν προς πλήρη απαγόρευση (ήδη ισχύει εν πολλοίς) της χρήσης smartphones στα σχολεία (θα επιτρέπονται μόνο τα συμβατικά κινητά τηλέφωνα για λόγους ασφάλειας).
• Αυξημένο παιχνίδι και κοινωνικοσυναισθηματική εκπαίδευση (social emotional learning) στα προσχολικά χρόνια: Τα παιδιά πρέπει οπωσδήποτε να έχουν περισσότερες ευκαιρίες για παιχνίδι και να λαμβάνουν κατάλληλα ερεθίσματα κατά τα πρώτα 6 χρόνια της ζωής τους, καθώς αυτό είναι κρίσιμο για την ολόπλευρη ανάπτυξή τους.
• Αυξημένα διαλείμματα στο σχολείο και τακτικός αθλητισμός: Τα σχολεία πρέπει να αυξήσουν τη διάρκεια των διαλειμμάτων και να ενθαρρύνουν τον αθλητισμό, καθώς η συστηματική φυσική δραστηριότητα συμβάλλει σημαντικά στη μείωση του άγχους και στην προαγωγή της ψυχικής υγείας. 
• Απαγόρευση των social media μέχρι τα 16: Η καθυστέρηση της πρόσβασης των παιδιών στα social media μέχρι την ηλικία των 16 ετών μπορεί να προστατεύσει την ψυχική τους υγεία και να προάγει την ανάπτυξη υγιών κοινωνικών δεξιοτήτων.

«Χωρίς αυτές τις παρεμβάσεις, υπάρχει κίνδυνος να μεγαλώσουμε μια γενιά παιδιών που δεν θα έχουν αναπτυχθεί σωστά και δεν θα γίνουν ευτυχισμένοι και παραγωγικοί ενήλικες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια κοινωνία γεμάτη από δυσφορικούς ανθρώπους με περιορισμένες κοινωνικές και επαγγελματικές δυνατότητες, αλλά και προβλήματα συμπεριφοράς και σημαντική ιατρική παθολογία», λέει ο καθηγητής, επισημαίνοντας το βάρος της ευθύνης που φέρουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, που έχουν τη δυνατότητα να εφαρμόσουν τέτοιου τύπου αλλαγές. «Η κοινωνία αναμένει από αυτούς να το κάνουν προς όφελος των παιδιών και του μέλλοντος της χώρας».

«Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι τα προσχολικά χρόνια είναι καθοριστικά για την ανάπτυξη των παιδιών, και οι πολιτικές που εφαρμόζονται σε αυτό το στάδιο θα έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις», υπογραμμίζει ο κ. Χρούσος.