Για το βιβλίο του Enric Sala, «Η φύση της Φύσης»

Χαρήκαμε πολύ που ένα υψηλού επιπέδου οικολογικό βιβλίο όπως αυτό απέκτησε τόσο γρήγορα και την ελληνική του έκδοση χάρη στις Εκδόσεις Ροπή. Ο Enric Sala είναι κορυφαίος επιστήμονας: θαλάσσιος βιολόγος, εξερευνητής, μάχιμος οικολόγος, και βέβαια με την επίζηλη ιδιότητα του Explorer in Residence τού National Geographic, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην προστασία των ωκεανών, εγκαταλείποντας, για να πραγματοποιήσει το όραμά του, μια μεγάλη ακαδημαϊκή καριέρα. Τη μετάφραση και την επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου ανέλαβαν ο  Παναγιώτης Δημητρακόπουλος (καθηγητής στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου) και ο Γιώργος Κόκκορης (καθηγητής στο Τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου). Πρόκειται συνολικά για μία άρτια έκδοση, που συνοδεύεται και από ένα μπουκέτο έγχρωμων φωτογραφιών στο τέλος.

Το βιβλίο, που μας δείχνει γιατί η παροχή περισσότερου χώρου στη φύση είναι απαραίτητη για την ανθρώπινη και οικονομική ευημερία, είναι ευκολοδιάβαστο, συναρπαστικό και γεμάτο πληροφορίες. Μάλιστα, δεν είναι απλώς ενημερωμένο μέχρι τις μέρες μας (υπάρχει άλλωστε ειδικό κεφάλαιο για τον κορονοϊό και τις πανδημίες που οφείλονται σε ιούς μεταφερμένους στον άνθρωπο από άγρια ζώα), αλλά έχει και πρόλογο στην παρούσα, ελληνική έκδοση, γραμμένο μόλις πριν δύο μήνες από σήμερα. Από αυτόν τον πρόλογο αντιγράφουμε εδώ τα εξής, που τα θεωρούμε σημαντικά:

Τα μηνύματα στο βιβλίο «Η φύση της Φύσης» δεν είναι μόνο παντοτινά, αλλά και περισσότερο επίκαιρα από ποτέ, καθώς η απώλεια της βιοποικιλότητας συνεχίζεται αμείωτη σε ολόκληρο τον πλανήτη μας. Αυτό έγινε σαφές με την επίσκεψη μου στις θαλάσσιες περιοχές της Ελλάδας. Πριν από λίγες εβδομάδες, βούτηξα στα νερά της Ύδρας, στον Σαρωνικό, και τα πρώτα ψάρια που είδα ήταν λίγες τρομπέτες και ένα κοπάδι αγριόσαλπες από την Ερυθρά Θάλασσα, αλλά ελάχιστα γηγενή είδη ψαριών. Οι αγριόσαλπες της Ερυθράς Θάλασσας, οι οποίες τρέφονται με φύκη, έχουν εισβάλει με επιτυχία στην ανατολική Μεσόγειο και έχουν μετατρέψει τους βραχώδεις βυθούς που προηγουμένως καλύπτονταν από ποικίλα δάση φυκών σε ερημότοπους. Οι ντόπιοι ψαράδες βοήθησαν τους εισβολείς να εξαπλωθούν λόγω της υπεραλίευσης των γηγενών ψαριών-θηρευτών, όπως τα ροφοειδή. Οι ψαράδες στο νησί της Αμοργού στις Κυκλάδες συνειδητοποίησαν ότι έφτασαν σε αυτό το σημείο εξαιτίας των δικών τους πράξεων και ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση να ορίσει τρία θαλάσσια αποθέματα πλήρους απαγόρευσης της αλιείας στα ανοικτά του νησιού τους. Οι ψαράδες αυτοί γνωρίζουν ότι, αν πρόκειται να συνεχίσουν να ζουν από την αλιεία, χρειάζονται περιοχές όπου η θαλάσσια ζωή μπορεί να ανακάμψει, να αναπτυχθεί και να συμβάλει στην αναπλήρωση των παρακείμενων υδάτων όπου μπορούν να συνεχίσουν την αλιεία. Είμαι βέβαιος ότι οι τουρίστες που κάνουν καταδύσεις και οι ιδιοκτήτες των σχετικών καταστημάτων θα είναι επίσης ευτυχείς που θα έχουν στη διάθεσή τους μια πιο πλούσια θαλάσσια ζωή να παρατηρήσουν. Ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης μου είπε πρόσφατα ότι υποστηρίζει τέτοιες πρωτοβουλίες διατήρησης που προέρχονται από τις τοπικές κοινωνίες. Στο συνέδριο Our Ocean στην Αθήνα στις 16-17 Απριλίου 2024, δεσμεύτηκε επίσης να απαγορεύσει την αλιεία με τράτα βυθού —την πιο καταστροφική αλιευτική πρακτική— σε όλες τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές στα ελληνικά ύδατα. Υπάρχει ελπίδα στην πιο υπεραλιευμένη ιστορικά θάλασσα του πλανήτη μας.

Στο βιβλίο, ο Enric Sala μάς μιλά για τις αποστολές του σε μερικές από τις πιο απομονωμένες και άθικτες περιοχές του πλανήτη, δείχνοντάς μας την απίστευτη ομορφιά και πολυπλοκότητα της φύσης. Όσοι αναγνώστες ενδιαφέρονται για την οικολογία και το περιβάλλον έχουν ένα ακόμη βασικό βιβλίο-σύμμαχο στα χέρια τους.

* * *

Enric Sala, «Η φύση της Φύσης»: Απόσπασμα από το Κεφάλαιο 11, που φέρει τον τίτλο: «Rewilding, ή: Επαναφορά στη φυσική κατάσταση»

Εγκαθιδρύθηκε το 1872 από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών −το Yellowstone ήταν το πρώτο επίσημο εθνικό πάρκο στον κόσμο. Ήταν προστατευμένο λόγω της φυσικής του ομορφιάς και της εξαιρετικής οικολογικής του αξίας, ωστόσο κανείς δε στάθηκε εναντίον της θανάτωση των λύκων που ζούσαν εκεί. Στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, οι βαθιά ριζωμένοι φόβοι παρουσιάζουν επί αιώνες τον λύκο ως το θηρίο που πρέπει να εξοντωθεί. Οι λύκοι θεωρούνταν εχθροί −και εξακολουθούν να είναι για πολλούς− που σκότωναν οικόσιτα ζώα, είδη λείας όπως ελάφια, ακόμα και ανθρώπους. Οι κυβερνητικές πολιτικές εδραίωσαν αυτή την πεποίθηση και οι λύκοι εξοντώθηκαν συστηματικά από πολλές χώρες. Γνωρίζουμε τώρα ότι οι λύκοι δεν σκοτώνουν ανθρώπους −αλλά, κατά ειρωνικό τρόπο, οι σκύλοι σκοτώνουν 25.000 ανθρώπους παγκοσμίως κάθε χρόνο εξαιτίας της λύσσας, όμως κανείς δεν ζητά την εξόντωση των σκύλων. Φαίνεται σαν να είμαστε ευχαριστημένοι με την εξημερωμένη εκδοχή του λύκου, την οποία χειριστήκαμε γενετικά επί χιλιετίες, αλλά δεν τολμάμε να κοιτάξουμε στα μάτια τον άγριο λύκο και να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε ποιος είναι και τι κάνει. Όμως οι επιστήμονες είναι πλέον σε θέση να γνωρίζουν ότι οι λύκοι διατηρούν το οικοσύστημα σε συνοχή.

Κανείς δεν το είχε συνειδητοποιήσει αυτό στις δεκαετίες μετά την ίδρυση του Yellowstone. Η εξόντωση των λύκων ήταν ο κανόνας και ο τελευταίος λύκος εθεάθη εκεί τη δεκαετία του 1920. Μεταφερόμαστε 70 χρόνια μετά. Το 1994, το Yellowstone ήταν μια εξαιρετικά όμορφη περιοχή με θερμοπίδακες και χειμωνιάτικα χιονισμένα τοπία, με τις άλκες σε αφθονία (Cervus canadensis). Όμως τα ίδια αυτά ζώα υπερέβοσκαν τις όχθες του ποταμού. Δεν τρέφονταν μόνο με πόες και θάμνους, αλλά και με τα αρτίβλαστα ειδών λεύκης και ιτιάς, τα οποία φύτρωναν μέχρι τα άκρα του ποταμού. Οι διαχειριστές του πάρκου προσπάθησαν να διαχειριστούν τον πληθυσμό των αλκών, όπως έλεγαν, με το να τα θανατώνουν, αλλά η μείωση του αριθμού τους δεν είχε ως αποτέλεσμα την αντίστοιχη μείωση στις επιπτώσεις που προκαλούσαν.

Οι επιστήμονες οικολόγοι συνειδητοποίησαν ότι μπορεί να υπάρχει ένας τρόπος ώστε η ίδια η φύση να αποκαταστήσει την ισορροπία στο Yellowstone, καθώς η ανθρώπινη διαχείριση αποδείχθηκε πως δεν ήταν λειτουργική. Το φυσικό τροφικό δίκτυο έπρεπε να αποκατασταθεί με την επανεισαγωγή του κορυφαίου θηρευτή, του λύκου. Έτσι το 1995, 31 λύκοι απελευθερώθηκαν στο Yellowstone, με την προσδοκία ότι θα έλεγχαν καλύτερα τον αριθμό των αλκών, από ό,τι οι άνθρωποι.

Η επιστροφή των λύκων στο Yellowstone προκάλεσε την επιστροφή όλων των έμβιων όντων, φυτών και ζώων, από τα μικρά έως τα μεγάλα, και συνέβαλε επίσης στη μείωση των επιπτώσεων της παγκόσμιας υπερθέρμανσης.

Το σχέδιο λειτούργησε. Αυτοί οι 31 λύκοι και οι απόγονοί τους λειτούργησαν σαν μηχανικοί τοπίου και μεταμόρφωσαν ολόκληρο το πάρκο. Οι λύκοι μείωσαν −και έλεγξαν− τον αριθμό των αλκών, αλλά άλλαξαν επίσης τη συμπεριφορά τους. Με την παρουσία τους και μόνο, οι λύκοι δημιούργησαν ένα τοπίο φόβου, με αποτέλεσμα οι άλκες να περνούν λιγότερο χρόνο στις ανοικτές περιοχές, για να αποφύγουν τη θήρευσή τους −ακριβώς όπως έκαναν οι καρχαρίες τίγρεις στον κόλπο των καρχαριών της Αυστραλίας. Μέσα σε λίγα χρόνια, τα δέντρα στις όχθες του ποταμού επανήλθαν. Με περισσότερους δενδρώδεις τύπους ενδιαιτήματος, αυξήθηκαν οι πληθυσμοί των στρουθιόμορφων πτηνών. Δάση από είδη λεύκης και ιτιάς σκίαζαν τώρα και διατηρούσαν χαμηλότερη τη θερμοκρασία των ρεμάτων, μειώνοντας τη διάβρωση και παρέχοντας κάλυψη για τα ψάρια και την υπόλοιπη υδρόβια ζωή.

Χάρη στα νέα παραποτάμια δάση, ο πληθυσμός του κάστορα αυξήθηκε κατά 12 φορές σε μόλις 13 χρόνια. Περισσότερα φράγματα κάστορα και πλουσιότερα ενδιαιτήματα επέτρεψαν την αύξηση των ενυδρίδων, των βατράχων και των ερπετών. Δεδομένου ότι οι λύκοι κυνηγούσαν τα κογιότ, η λεία των κογιότ αυξήθηκε. Με περισσότερα κουνέλια, τρωκτικά και άλλα μικρά θηλαστικά σε όλη την επικράτεια του πάρκου, οι αριθμοί των θηρευτών τους ─για παράδειγμα, των αετών και των αλεπούδων −πολλαπλασιάστηκαν.

Όμως, το ζήτημα είναι πιο σύνθετο. Πριν από την επανεισαγωγή των λύκων, πολλές άλκες πέθαναν κατά τη διάρκεια των βαρέων ή και ακόμα και των πιο ήπιων χειμερινών περιόδων. Η θνησιμότητά τους κατά τη χειμερινή περίοδο προκαλούνταν κυρίως λόγω του πυκνού χιονιού που σκέπαζε την τροφή τους. Τα πτωματοφάγα ζώα −κοράκια, αετοί, αλεπούδες, αρκούδες και κογιότ− τρέφονταν σε μεγάλο βαθμό με κουφάρια αλκών κατά τη διάρκεια αυτών των χειμερινών περιόδων. Ωστόσο, η παγκόσμια θέρμανση που είχε ξεκινήσει από το 1948 έχει καταστήσει τους χειμώνες πιο σύντομους. Η πρόωρη απόψυξη του χιονιού μείωσε τη θνησιμότητα των αλκών στα τέλη του χειμώνα, κάτι που σήμαινε λιγότερη τροφή για τα πτωματοφάγα ζώα. Όλα αυτά άλλαξαν όταν οι λύκοι επανεισήχθησαν. Οι λύκοι κυνηγούσαν άλκες, γεγονός που έκανε τα κουφάρια διαθέσιμα κατά τη διάρκεια ακόμα και των θερμότερων χειμώνων. Τα κουφάρια αυξάνονταν, με άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση των πτωματοφάγων ζώων. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύθηκε η ανακύκλωση της νεκρής ύλης και η αντίστοιχη τροφοδότηση των ζωντανών οργανισμών.

Εν ολίγοις, η επανεισαγωγή των λύκων εμπλούτισε το οικοσύστημα του Yellowstone, επαναφέροντας το πιο κοντά στην ώριμη κατάστασή του. Οι λύκοι −οι κορυφαίοι θηρευτές του Yellowstone− αποτελούν τον ήρωα αυτής της ιστορίας. Η επιστροφή των λύκων στο Yellowstone προκάλεσε την επιστροφή όλων των έμβιων όντων, φυτών και ζώων, από τα μικρά έως τα μεγάλα, και συνέβαλε επίσης στη μείωση των επιπτώσεων της παγκόσμιας υπερθέρμανσης.

Οι λύκοι είναι η επιτομή ενός θεμελιώδους είδους. Ο ρόλος τους ως τροφοδότης ζωής για όλα τα είδη οργανισμών στο χερσαίο οικοσύστημα, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη δαιμονική εικόνα την οποία έχουμε την τάση να τους αποδίδουμε. Η επαναφορά στη φυσική κατάσταση (rewilding) του Yellowstone με την επανεισαγωγή του κορυφαίου θηρευτή βοήθησε να γυρίσει πίσω το ρολόι της διαδοχής και το οικοσύστημα να κινηθεί προς τα εμπρός, προς τα πιο ώριμα στάδια της οικολογικής διαδοχής. Χωρίς τους λύκους, το οικοσύστημα κινούνταν προς τα πίσω.

Οι κορυφαίοι θηρευτές είναι οι πρώτοι που φεύγουν όταν οι άνθρωποι καταφτάνουν σε ένα μέρος. Δεν ανεχόμαστε τον ανταγωνισμό. Λαχταράμε να είμαστε οι μόνοι στην κορυφή του τροφικού δικτύου, και να έχουμε υπό την κυριαρχία μας μικρότερα και απλούστερα τροφικά δίκτυα με μικρού μεγέθους είδη και υψηλούς ρυθμούς εναλλαγής. Η τάση μας ήταν είτε να διατηρήσουμε αμετάβλητα τα οικοσυστήματα, είτε να τα αναγκάσουμε να υποχωρήσουν σε προγενέστερα στάδια διαδοχής. Μπορούμε να αλλάξουμε αυτή τη συνήθεια; Μπορούμε να βοηθήσουμε τα οικοσυστήματα να ξεπεράσουν τους φραγμούς που εμείς τους έχουμε θέσει και τα εμποδίζουν να κατευθυνθούν προς περισσότερο ώριμα στάδια;

Η απάντηση είναι ναι, μέσα από τη διαδικασία του rewilding. Καταφέραμε να επαναφέρουμε στη φυσική κατάσταση το Yellowstone και δείτε τι συνέβη. Με την επαναφορά στη φυσική κατάσταση, επανεισάγουμε γηγενή είδη για να αποκαταστήσουμε τον πλήρη φυσικό κύκλο ενός οικοσυστήματος. Με την επανεισαγωγή των κορυφαίων θηρευτών, όπως οι λύκοι στο Yellowstone, μπορούμε να επιταχύνουμε την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων. Αλλά οι κορυφαίοι θηρευτές μπορούν να επηρεάσουν αυτή την τροφική κλιμάκωση μόνο εάν εισέλθουν ξανά σε ένα οικοσύστημα που περιλαμβάνει το σύνολο των ειδών που αποτελούν τη λεία τους −δηλαδή σε περιοχές άγριας φύσης ή προστατευόμενες περιοχές ορισμένης ηλικίας. Θα μπορούσαμε να κάνουμε το ίδιο πράγμα με την επανεισαγωγή φυτοφάγων −ειδών που τρέφονται με φυτά και αποτελούν λεία των κορυφαίων θηρευτών; Ένα παράδειγμα από το Serengeti θα βοηθήσει στο να απαντηθεί αυτό το ερώτημα.

Μια ασθένεια στο Εθνικό Πάρκο Serengeti παρείχε ένα φυσικό πείραμα στην κλίμακα ενός μεγάλου οικοσυστήματος, κάτι που θα ήταν ανέφικτο μέσω πειραματικών χειρισμών. Το 1890, μέσα σε δύο χρόνια, μια ιογενής νόσος που ονομαζόταν πανώλη των βοοειδών (rinderpest) προκάλεσε το θάνατο του 95% των γκνου και των βουβαλιών στην Ανατολική Αφρική. Μεταδιδόμενο από τα οικόσιτα ζώα, η πανώλη των βοοειδών προκαλεί πυρετό, διάρροια, φλεγμονή των βλεννογόνων και υψηλή θνησιμότητα. Εφαρμόστηκε μια θεραπεία και μέχρι το 1963 όλα τα οικόσιτα ζώα γύρω από το πάρκο είχαν εμβολιαστεί. Όταν η ασθένεια εξαφανίστηκε στα οικόσιτα ζώα, τα άγρια ζώα επανήλθαν: από 250.000 γκνου το 1961 σε 1,3 εκατομμύρια το 1977. Τα περισσότερα γκνου βοήθησαν τις γαζέλες του Τόμσον (Eudorcas thomsonii), οι οποίες προτιμούν να τρέφονται σε μέρη όπου τα γκνου έχουν ήδη βοσκήσει. Με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα οπληφόρων ως θήραμα, οι πληθυσμοί των υαινών και των λιονταριών επίσης αυξήθηκαν. Επιπλέον, τα περισσότερα γκνου που βόσκουν διατηρούσαν την ποώδη βλάστηση σε χαμηλό ύψος. Λιγότερα φυτά μεγάλωναν, πράγμα που σήμαινε ότι το τοπίο περιείχε λιγότερο νεκρό φυτικό υλικό και, συνεπώς, λιγότερη καύσιμη ύλη για πυρκαγιές. Με λιγότερες πυρκαγιές, κατάφεραν να επιβιώσουν περισσότερα αρτίβλαστα ακακίας. Οι καμηλοπαρδάλεις λατρεύουν να τρέφονται με αρτίβλαστα ακακίας και η αυξημένη αφθονία τους βοήθησε στην αύξηση του αριθμού τους. Περισσότερες καμηλοπαρδάλεις, που τρέφονται επιλεκτικά καταναλώνοντας τρυφερά φύλλα και βλαστούς, είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτύσσονται λιγότερες ακακίες έως το στάδιο του υψηλού δέντρου, και ταυτόχρονα να αναπτύσσονται περισσότερα νεαρά άτομα ακακίας υπό μορφή θάμνου, παρέχοντας υγιή χαμηλή βλάστηση και περισσότερα οργανικά υπολείμματα στο σύστημα. Μία άλλη τροφική κλιμάκωση σε αντίστροφη σειρά, από κάτω προς τα πάνω −ή, ακόμα καλύτερα, σε όλο το τροφικό δίκτυο. Σε αυτή την περίπτωση, η επαναφορά στη φυσική κατάσταση δεν περιλάμβανε την επανεισαγωγή ειδών, αλλά τη διασφάλιση της υγείας και του πολλαπλασιασμού των ειδών που τελούν υπό κίνδυνο.

Η διαδικασία του rewilding δεν επιταχύνει μόνο την οικολογική διαδοχή, αλλά μπορεί επίσης να συμβάλει στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής, καθώς τα ώριμα οικοσυστήματα δεσμεύουν και αποθηκεύουν περισσότερο άνθρακα, από ό,τι τα υποβαθμισμένα οικοσυστήματα. Για παράδειγμα, πολλά είδη δέντρων στα τροπικά δάση βροχής χρειάζονται τα μεγάλα θηλαστικά για τη διαιώνισή τους. Οι τάπιροι στη Νότια Αμερική και οι ελέφαντες στη Δυτική Αφρική, για παράδειγμα, τρέφονται με τους σαρκώδεις καρπούς των δέντρων και διασπείρουν τα σπέρματα που διέρχονται από το πεπτικό τους σύστημα. Τα δέντρα με μεγάλους καρπούς τείνουν να είναι ψηλότερα και έχουν ξύλο αυξημένης πυκνότητας, αποθηκεύοντας περισσότερο άνθρακα από άλλα δέντρα, γεγονός που καθιστά τα μεγαλύτερα θηλαστικά που μπορούν να τραφούν με αυτούς τους καρπούς ακόμη πιο σημαντικά. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η απώλεια μεγάλων φρουτοφάγων θα μπορούσε να οδηγήσει σε απώλειες άνθρακα της τάξης του 12% στα τροπικά δάση −ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Η επαναφορά στη φυσική κατάσταση των ολοένα και πιο κατακερματισμένων τροπικών δασών με την εισαγωγή αυτών των μεγάλων ζώων−ή απλώς η απαγόρευση της θανάτωσής τους− θα ήταν ευεργετική για την ανθρωπότητα και την υπόλοιπη ζωή στον πλανήτη.

* * *

Enric Sala: Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Enric Sala είναι πρώην καθηγητής πανεπιστημίου που είδε τον εαυτό του να γράφει τη νεκρολογία της ζωής των ωκεανών και εγκατέλειψε τον ακαδημαϊκό χώρο για να γίνει επιστήμονας οικολόγος πλήρους απασχόλησης ως Explorer-in-Residence της National Geographic. Ίδρυσε και διευθύνει το National Geographic Pristine Seas από το 2008, ένα πρόγραμμα που συνδυάζει την εξερεύνηση, την έρευνα και την αφήγηση ιστοριών για να εμπνεύσει τους ηγέτες του πλανήτη να προστατεύσουν τις τελευταίες περιοχές άγριας φύσης των ωκεανών. Ως ακαδημαϊκός στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας Scripps πριν ενταχθεί στη National Geographic, ο Sala έχει δημοσιεύσει ευρέως σε επιστημονικά περιοδικά και δημοφιλή μέσα ενημέρωσης. Έχει λάβει πολυάριθμα βραβεία, μεταξύ των οποίων από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, την Ισπανική Γεωγραφική Εταιρεία και την οργάνωση Explorers Club. Γεννημένος στην Καταλονία της Ισπανίας, ο Sala ζει σήμερα στην Ουάσιγκτον.