Πώς χρησιμοποιούμε τον όρο κουίρ;

Σ’ ένα γράμμα του 1934, κάποιος Σίριλ «Λεοντόκαρδος» περιγράφει στον παραλήπτη –τον φίλο του Μπίλι– τη γυναίκα του και την κορούλα του. Ύστερα ομολογεί στον Μπίλι ότι του αρέσει, κι ότι θα ήθελε να έχει σεξουαλική σχέση μαζί του. Περιγράφοντας τον εαυτό του, χρησιμοποιεί τη λέξη «κουίρ»· κατόπιν εξηγεί ότι η λέξη αυτή αναφέρεται στην αγάπη του να επιδεικνύεται, στην πιο θηλυκή του πλευρά, στην ιδιαίτερη σχέση που έχει με την πόλη στην οποία ζει, όχι στην έλξη του για τον φίλο του. Ύστερα γράφει, εντελώς απενοχοποιημένα, ότι συνεχίζει να έλκεται σεξουαλικά και από γυναίκες.

Αναρωτιέμαι τι αντιδράσεις θα προκαλούσε ένα τέτοιο γράμμα στις σημερινές ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητες της Δύση, στα ανοιχτά κουίρ μέλη τους δηλαδή, που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε κάθε αυτοπροσδιορισμό σεξουαλικότητας ή ταυτότητας φύλου και μια πολιτική διάσταση – και συνεπώς μία συνέπεια.

Ο Σίριλ αυτοπροσδιορίζεται στο γράμμα του ως «κουίρ» (συνεπώς βλέπουμε ότι η λέξη έχει μακρά ιστορία στο βρετανικό λεξιλόγιο τουλάχιστον), αλλά για μια στιγμή: είναι κουίρ επειδή γουστάρει τον Μπίλι ή λόγω των υπολοίπων στοιχείων του χαρακτήρα του, όπως λέει ο ίδιος; Αντιθέτως μ’ εμάς, ίσως, γι’ αυτόν η λέξη «κουίρ» δεν αφορά μόνο τις σεξουαλικές του επιθυμίες· δεν αφορά καθόλου την ταυτότητα φύλου του, ούτε είναι όρος πολιτικός· και δεν αποκλείει σε καμία περίπτωση αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα ετεροκανονική συμπεριφορά.

Τέτοιου είδους επιμέρους διαπιστώσεις κάνουν οι ιστορικοί του κουίρ ψάχνοντας ευρήματα του παρελθόντος, και από εκεί γεννιέται το βασικό ερώτημα της κουίρ ιστορίας: πώς χρησιμοποιούμε τον όρο «κουίρ» για να μιλήσουμε για ιστορικά υποκείμενα; Και τι κερδίζουμε ή τι χάνουμε διαβάζοντας το παρελθόν σύμφωνα με τις σύγχρονές μας αντιλήψεις για το κουίρ;

Αυτό το ζήτημα θέτει κι οριοθετεί ο ιστορικός Justin Bengry στο ευκολοδιάβαστο μικρό του δοκίμιο «Can and should we queer the past?» («Μπορούμε και πρέπει να κάνουμε «κουίρ»/ «κουιροποιούμε» το παρελθόν;»).

Μα τώρα θα μιλάμε για κεφάλαια βιβλίων, θα μου πείτε; Ναι, θα μιλάμε και γι’ αυτά, όταν τα ζητήματα με τα οποία καταγίνονται είναι τόσο κομβικά για την έννοια του κουίρ και, επιπλέον, συνδέονται άρρηκτα με τα υπόλοιπα τα κεφάλαια ενός βιβλίου. Γιατί το «What is History Now?» (όπως και ο προκάτοχός του, το θρυλικό «What is History?», του προπάππου της μίας εκ των δύο επιμελητριών E.H. Carr) αποτελεί βιβλίο σταθμό για να γίνει κατανοητός στο ευρύτατο κοινό ο τρόπος με τον οποίο βλέπουν σήμερα το παρελθόν οι κατεξοχήν ειδήμονές του: οι ιστορικοί.

Είτε μιλάμε για ΛΟΑΤΚΙ+ ιστορία, είτε για ζητήματα μνήμης, μουσείων, οικογενειακών ιστοριών, μαρτυριών, την ιστορία της αναπηρίας, των συναισθημάτων, διαφόρων αυτοχθόνων πληθυσμών, τις σχέσεις ιστορίας-λογοτεχνίας ή για τη δυτικοκεντρική θεώρησης της παγκόσμιας ιστορίας, υπάρχουν κοινοί, νέοι τρόποι θέασης της ιστορίας –καινούργια ιστοριογραφία, δηλαδή– τρόποι ρηξικέλευθοι που όμως αναγνωρίζουν ότι το παρελθόν είναι «μια άλλη χώρα», με τους δικούς της κανόνες που πρέπει να γίνουν κατανοητοί.

Ή, για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι, στη δική μας περίπτωση της κουίρ ιστορίας, «το να σκέφτονται οι ιστορικοί με κουίρ τρόπο [σημαίνει] να αναστέλλουν τόσο τις σύγχρονες ταυτοτικές κατηγοριοποιήσεις, όσο και τη δυαδική (binary) κατανόηση της διαφοράς, αλλά και της κανονικότητας». Με άλλα λόγια: κοιτάζοντας το παρελθόν, μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις εποχές παραλληλισμούς με τους σημερινούς ΛΟΑΤΚΙ+ , αλλά επ’ ουδενί δεν πρέπει να επιβάλλουμε τις σημερινές ταμπέλες ή τις σύγχρονες κατηγοριοποιήσεις στους ανθρώπους του παρελθόντος, γιατί θα χάσουμε τις χροιές και τις αποχρώσεις της παρελθούσας πραγματικότητας.

Για να δώσω ένα ακόμα παράδειγμα: χιλιάδες εργάτες των μεταλλείων και των χαλυβουργείων της βόρειας Αγγλίας στις αρχές του 20ού αιώνα –άνδρες που κατανοούσαν τους εαυτούς τους ως «κανονικούς», είχαν συζύγους, φιλενάδες κ.λπ.– έκαναν επίσης σεξ με άλλους άνδρες, χωρίς να νιώθουν καμία εσωτερική αναστάτωση ως προς την ταυτότητά τους και χωρίς να αναστατώνουν (ακόμα πιο σημαντικό ίσως) τις τοπικές αντιλήψεις περί «κανονικής» αντρικής συμπεριφοράς.

Κοιτάξτε τώρα τι συμβαίνει: κατά το παρελθόν, διάφοροι ιστορικοί μπορεί να κατανοούσαν και να κατηγοριοποιούσαν αυτούς τους άνδρες ως γκέι θύματα μιας ομοφοβικής κοινωνίας που δεν τους επέτρεπε να εκφράσουν τον αυθεντικό τους εαυτό. Όμως η νέα κουίρ ιστοριογραφία τι λέει; Λέει ότι η ετεροφυλοφιλία και η ομοφυλοφιλία δεν είναι ούτε μονολιθικές ούτε περιοριστικές. Κι ότι δεν πρέπει να αναρωτιόμαστε αν αυτοί οι μεταλλωρύχοι ήταν καταπιεσμένοι γκέι άνδρες, γιατί η ερώτηση περιορίζει τη δική τους αυτοκατανόηση. Καλύτερα ν’ αναρωτηθούμε, ας πούμε, κατά πόσο η σεξουαλικότητά τους ήταν καθοριστική για την ταυτότητά τους ή για την κοινωνία στην οποία ζούσαν. Είχε σημασία η σεξουαλικότητά τους στον τρόπο οργάνωσης των επιθυμιών τους; Είχε νόημα γι’ αυτούς το δίπολο ετεροφυλόφιλος-ομοφυλόφιλος. Μάλλον όχι. Ας ακούσουμε, λοιπόν, πώς αυτοπροσδιορίζονταν οι ίδιοι κι ας μην τους φοράμε ετερόχρονες ταμπέλες.

Βλέπετε, λέει η κουίρ ιστορία, η γλώσσα αλλάζει· οι κατηγορίες αλλάζουν, οι ετικέτες αλλάζουν. Η κατανόηση του κόσμου και του εαυτού αλλάζει. Ο δυτικός μας πολιτισμός, που τόσο ασυνείδητα τον προβάλλουμε στους υπόλοιπους, δεν αναγνωρίζει έννοιες όπως οι hijra (το τρίτο φύλο της ινδικής κουλτούρας) ή οι joya (οι intersex άνθρωποι με τα «δύο πνεύματα» της κουλτούρας των ινδιάνων της Αμερικής) – κατηγορίες που περιγράφουν πολύ συγκεκριμένες σχέσεις με την ταυτότητα φύλου ή τη σεξουαλικότητα ενός υποκειμένου, που εμείς «δεν έχουμε» στη «δύση». Όπως, λοιπόν, δεν θα επιβάλλαμε τη δική μας κατανόηση του κόσμου σε άλλους πολιτισμούς, έτσι καλούμαστε να μην επιβάλλουμε τη σύγχρονη δυτική κατανόηση των ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτοτήτων στο παρελθόν.

Σκοπός της κουιρο-ποίησης της Ιστορίας (όλης της Ιστορίας, όχι μόνο της ιστορίας των κουίρ υποκειμένων) είναι ν’ ανοίγουμε πόρτες και δυνατότητες: να αναγνωρίζουμε ότι ορισμένες ταυτοτικές κατηγοριοποιήσεις είναι σωστές για ορισμένους ανθρώπους, αλλά όχι για άλλους. Να αναγνωρίζουμε, ας πούμε, ότι οι ΛΟΑΤΚΙ+ άνθρωποι του σήμερα έχουν ιστορία χιλιετιών κι ότι δεν κατέβηκαν μια μέρα σαν εξωγήινοι σ’ αυτόν τον πλανήτη να διεκδικήσουν δικαιώματα, αλλά και να καταλαβαίνουμε ότι οι ταυτότητες στο παρελθόν ήταν φοβερά πολυσχιδείς και πολύπλοκες και δεν ταυτίζονται με τις σημερινές κατηγοριοποιήσεις.

Εν τέλει, κουιρο-ποιώντας την Ιστορία μαθαίνουμε κι εμείς να μην είμαστε μονοδιάστατοι και μονολιθικοί στο σήμερα. Μαθαίνουμε κι εμείς να αμφισβητούμε τις εύκολες κατηγοριοποιήσεις, το ποιος ανήκει πού, το ποιος θέλει να ανήκει και πού – και το σε ποιον ανήκει η κουίρ ιστορία. Ανήκουμε όλοι σε πάρα πολλές ταυτότητες, μη στεγανές. Και η κουίρ ιστορία ανήκει σε όλους, κουίρ και μη.

[Στο τέλος του δοκιμίου θα βρείτε και εξαιρετική περεταίρω βιβλιογραφία στο εν λόγω ζήτημα.]