Μισέλ Φάις: Αμήν. Προσευχές στο Κενό

*Γράφει η Μαρίνα Αγαθαγγελίδου

Μια απογυμνωμένη, συμπυκνωμένη πρόζα η οποία αρθρώνεται σε 87 ενότητες συγκροτεί το νέο βιβλίο του Μισέλ Φάις Αμήν - Προσευχές στο Κενό, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη. Και παρότι τα κείμενα του βιβλίου συστήνονται ως «διηγήματα», μοιάζουν περισσότερο με επεισόδια ή σταθμούς μιας δράσης που εξελίσσεται τελετουργικά και οδεύει προς ένα (μη) τέλος. Καθένα από τα επεισόδια ξεκινά με την πρόταση «Κάποιες στιγμές νιώθεις ότι πεθαίνεις στη θέση ενός άλλου» και τελειώνει με τη λέξη που δεσπόζει στον τίτλο του βιβλίου, «Αμήν», επικυρώνοντας τη συμμετρία και την ενότητα της σύνθεσης.

Η δε απογύμνωση ως αισθητική στρατηγική γίνεται πιο αισθητή και κατανοητή αν την αντιπαραβάλλει κανείς με την περίτεχνη δομή που ακολουθούν συνήθως τα πεζογραφήματα του Μισέλ Φάις (την εναλλαγή ανόμοιων, διακριτών μερών και τη συναρμογή τους μέσω της τεχνικής του κολάζ) ή με το μεταμυθοπλαστικό παιχνίδι που έστησε ο συγγραφέας στα βιβλία του Το μέλι και η στάχτη του Θεού (2002), Ελληνική αϋπνία (2004), Η Ερευνήτρια (2020) και Caput mortuum (1392). Φάρσα αφανισμού (2021), όπου αναμετρήθηκε με τον Τζούλιο Καΐμη, τον Βιζυηνό, τον Κάφκα και τις Βάκχες του Ευριπίδη, αντίστοιχα, υλοποιώντας το συγγραφικό σχέδιο μιας εν προόδω «αυτοπροσωπογραφίας ενός άλλου».

Μισέλ Φάις: Ο βυθός και η επιφάνεια των πραγμάτων

Θεματικά και ειδολογικά το Αμήν βρίσκεται κοντά στο προηγούμενο βιβλίο του Μισέλ Φάις, την Εξουθένωση (2022): πρόκειται και στις δύο περιπτώσεις για διηγήματα που φλερτάρουν σαφέστατα με άλλα κειμενικά είδη (με τη θεατρική και την κινηματογραφική γραφή η Εξουθένωση, με το ημερολόγιο, τους αφορισμούς, ακόμη και τα εκκλησιαστικά κείμενα το Αμήν), καταπιάνονται –όχι χωρίς χιούμορ, έστω και μαύρο– με μια ζοφερή θεματική, που περιστρέφεται γύρω από την ασυνεννοησία, την αποξένωση, τον συναισθηματικό κανιβαλισμό, την απώλεια του νοήματος, τη φθορά, τον χωρισμό και τον θάνατο, και εντάσσουν αυτή τη θεματική μέσα σε μια ατμόσφαιρα φασματική, η οποία παραπαίει μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, ονείρου και πραγματικότητας και, διαθέτοντας επίσης ισχυρά στοιχεία παραλόγου, τορπιλίζει τον ρεαλισμό της αφήγησης. Ο υπότιτλος της Εξουθένωσης, «ντοκιμαντέρ ονείρων», αποδίδει, από αυτή την άποψη, το κλίμα και του τελευταίου βιβλίου του Μισέλ Φάις.

Αν όμως τα διηγήματα της Εξουθένωσης διαδραματίζονται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, συστήνοντας έναν θίασο ετερόκλητων προσώπων και υποβάλλοντας μια σύνδεση ανάμεσα στην κρίσιμη κατάσταση του εαυτού και στην κρίσιμη κατάσταση του κόσμου, η κοινωνική αυτή πλαισίωση και μαζί της η οικουμενική σκηνογραφία λείπει από το Αμήν, που εισάγει ταπεινούς, αφαιρετικούς χώρους (νοτισμένος δρόμος, μικρό διαμέρισμα, ήσυχο δωμάτιο, αίθουσα αναμονής κ.ο.κ.) και διαδραματίζεται κατά βάση σε έναν εσωτερικό χωροχρόνο.

Μέσα σε αυτόν κινείται, ή πιο συχνά ακινητεί, ένας αφηγητής που μιλάει στον εαυτό του σε β΄πρόσωπο ή τον περιεργάζεται αποστασιοποιημένα και, ενώ είναι «άδειος» (όπως διαβάζουμε στην ενότητα αρ. 12), συντετριμμένος και απαρηγόρητος, διαθέτει τη διαύγεια να συνειδητοποιήσει ότι «δεν σε αποβλακώνει μόνο η ευτυχία, εξίσου αποτελεσματικά σε αποβλακώνει και η δυστυχία» και ότι τα πράγματα, ιδωμένα από μια άλλη οπτική, είναι τρομακτικά αστεία.

Δεν σε αποβλακώνει μόνο η ευτυχία, εξίσου αποτελεσματικά σε αποβλακώνει και η δυστυχία

Ένα βαθύ αίσθημα ξενότητας σε σχέση με τον εαυτό, με τους άλλους και με την ίδια την τάξη των πραγμάτων βρίσκεται στο κέντρο των ιστοριών, των μικροϊστοριών και των εκτενών αφορισμών, των ημερολογιακών σημειώσεων, των διακειμενικών αναφορών (σε συγγραφείς όπως ο Κάφκα, ο Τσέχωφ, ο Λέβι και ο Παβέζε) και των ονειρικών αφηγήσεων που συνθέτουν τον κόσμο του βιβλίου. Περιβαλλόμενος από «αναποδογυρισμένα πράγματα, πράγματα βουτηγμένα στη ναυτία, στην άβυσσο, στο μηδέν», ταλαντευόμενος ανάμεσα στον βυθό και στην επιφάνεια των πραγμάτων και έχοντας φτάσει πια στο απροχώρητο, στο αμήν, ο αφηγητής του βιβλίου καταγράφει το υπαρξιακό μουρμουρητό του εν είδει προσευχής, που κλείνει κι αυτή κάθε φορά με τη λέξη «αμήν» - χαρακτηριστική η αμφισημία του τίτλου του βιβλίου του Μισέλ Φάις.

Αξίζει να επισημανθεί ότι οι ιδιότυπες αυτές προσευχές, όπως δηλώνει και ο υπότιτλος, δεν απευθύνονται σε κάποιον θεό, αλλά στο Κενό (με κεφαλαίο γράμμα), προσδοκώντας έτσι τον εξευμενισμό του και διατυπώνοντας ταυτόχρονα μια αρνητική θεολογία.

Τι σημαίνει να «νιώθεις ότι πεθαίνεις στη θέση ενός άλλου», αυτό το ιλιγγιώδες συναίσθημα που επαναφέρει εμμονικά η εναρκτήρια φράση καθενός από τα 87 κείμενα του βιβλίου; Η αίσθηση ενός καθημερινού θανάτου, αργού και βασανιστικού, που προκαλείται από τις διαψεύσεις και τη φθορά που συσσωρεύει κανείς στη ζωή («ο τεθνεώς εργάζεται άοκνα και αθόρυβα μέσα στον ζώντα», όπως σημειώνει ο αφηγητής), συμπληρώνεται από την αίσθηση ότι επωμίζεσαι συχνά το βάρος άλλων θανάτων και άλλων ζωών («ποιος θα φροντίσει τον φροντιστή;», αναρωτιέται ο αφηγητής).

Από την άλλη μεριά, το να ζεις τις ζωές των άλλων και να πεθαίνεις τους θανάτους τους, το «να προσποιείσαι αυτό που είσαι» ή το να γράφεις «για κάποιον σαν εσένα, αλλά όχι για σένα» μπορεί να αποδειχθεί σωτήριο, καθώς σε βοηθάει να υπερβείς την (επώδυνη) ατομική εμπειρία, να αρθείς στην τάξη του καθολικού και να ασκηθείς στην ενσυναίσθηση – ο Μισέλ Φάις αποδεικνύεται επιπλέον εξαιρετικά γόνιμο, όπως πιστοποιεί το παρόν βιβλίο, που έρχεται να καταλάβει μια ξεχωριστή θέση μέσα στο σύνολο της εργογραφίας του.

*Η Μαρίνα Αγαθαγγελίδου γεννήθηκε το 1984 στην Αθήνα και ζει στο Βερολίνο. Σπούδασε θεατρολογία και λογοτεχνική μετάφραση στην Αθήνα και στη συνέχεια έκανε διδακτορικό στο Ινστιτούτο Θεατρολογίας του Freie Universität Berlin. Από το 2006 εργάζεται ως μεταφράστρια. Έχει δημοσιεύσει ποιήματα, δοκίμια και κριτικές σε διάφορα έντυπα και διαδικτυακά περιοδικά.