Η επιχειρούσα κοινωνία: Ένα βιβλίο για την ιστορία, τη φιλοσοφία, την ηθική και το μέλλον του επιχειρείν

Ο Θανάσης Παπανδρόπουλος και ο Κώστας Χρηστίδης αγωνίζονται εδώ και πολλές δεκαετίες για να (ξανα)γίνουμε επιχειρούσα κοινωνία. Κάποτε, πριν από την επικράτηση του ΠΑΣΟΚ, οι Έλληνες είχαν τη φήμη λαού που καταπιανόταν με το επιχειρείν: αν δεν έλειπε η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία —πάντοτε υπήρχαν μερικοί που λαχταρούσαν να «τρουπώσουν» στο δημόσιο ή στην οικογενειακή ψευτοεπιχείρηση— η Ελλάδα έχει μακρά και πλούσια ιστορία μεγάλων, μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων.

Το βιβλίο «Η επιχειρούσα κοινωνία» του Αθ. Παπανδρόπουλου και του Κώστα Χ. Χρηστίδη (εκδόσεις Παπαζήση) είναι αφιερωμένο σε τρεις σπουδαίους επιχειρηματίες: στην Καίτη Κυριακοπούλου, στον Θεόδωρο Παπαλεξόπουλο και στον Οδυσσέα Κυριακόπουλο. Υπάρχει επίσης και ένα παράρτημα – αφιέρωση στον Παναγή Σολομό, ο οποίος το 1926 άνοιξε στην οδό Ευριπίδου την πρώτη αντιπροσωπία γραφομηχανών, αριθμομηχανών και λοιπών προϊόντων γραφείου. Οι επιλογές αυτών των προσώπων οφείλονται στη φιλοσοφική αντίληψη των συγγραφέων για το επιχειρείν, για το επιχειρηματικό πνεύμα και για τον ρόλο της επιχείρησης ως οικονομικού, πολιτιστικού, κοινωνικού και αναπτυξιακού κυττάρου. Άνθρωποι σαν αυτούς, συνέβαλαν στο γίνει η χώρα μας μέρος του αναπτυγμένου κόσμου· να ξεκολλήσει από την άκρη της Ευρώπης όπου παρήγαγε σταφίδες και λάδι. Από την αφιέρωση κιόλας, οι συγγραφείς μάς βάζουν στο πνεύμα του βιβλίου: στο επιχειρηματικό πνεύμα.

Όπως γράφει στον πρόλογο η Σοφία Κουνενάκη-Εφραίμογλου (επιχειρηματίας η ίδια), το βιβλίο προσεγγίζει το θέμα της επιχειρηματικότητας επιστρέφοντας στο παρελθόν και επανατοποθετώντας στο κέντρο της έννοιας της επιχειρηματικότητας τον ξεχασμένο παράγοντα του ρίσκου. Ταυτοχρόνως, οι συγγραφείς αναλύουν το νόημα της «επιχειρούσας κοινωνίας», υπενθυμίζοντάς μας τη σημασία της αρχαίας προτροπής «Συν Αθηνά και χείρα κίνει» τόσο για την επιχείρηση όσο και για το άτομο. Το στοίχημα της επιχειρούσας κοινωνίας, της ευημερίας δηλαδή, είναι η ανάληψη των ευθυνών από τον καθένα μας.

Ωστόσο, το επιχειρηματικό μοντέλο που έχει επικρατήσει στα τελευταία περίπου 40 χρόνια έχει σχεδόν εξαφανίσει την ανάληψη ρίσκου από το επιχειρείν. Τα σύγχρονα, περίπλοκα, πολύμορφα εργαλεία όπως, π.χ. τα παράγωγα (derivatives) και τα ανταλλακτήρια (swaps) έχουν πετύχει να μεταφέρουν το ρίσκο από τον ιδιωτικό στον δημόσιο τομέα. Οι δε κατά καιρούς αποτυχίες του μοντέλου πρέπει να αποδοθούν στην απληστία του επιχειρηματία που αναλαμβάνει υψηλό ρίσκο ακριβώς επειδή δεν έχει προσωπική ευθύνη: η κρατική παρέμβαση είναι ο σωτήρας των πάντων. Αν θυμηθούμε την κατάρρευση της Lehman Brothers, θα θυμηθούμε επίσης ότι η κρατική παρέμβαση εμπόδισε την κρίση των subprimes να μεταδοθεί και να γίνει χειρότερη από εκείνη της δεκαετίας του 1930. Έτσι κι αλλιώς, η κοινωνία πλήρωσε την απληστία του ιδιωτικού τομέα.

Περνώντας μέσα από τα δύσκολα μονοπάτια της σχέσης της οικονομικής σκέψης με το επιχειρείν ο Θανάσης Παπανδρόπουλος και ο Κώστας Χριστίδης αναδεικνύουν τη σημασία της επιχείρησης ως μια ζωντανή, δυναμική, πλουτοπαραγωγή μονάδα της κοινωνίας και επισημαίνουν τον μεγάλο και ορατό κίνδυνο να υιοθετηθεί η μη ανάληψη ρίσκου ακόμη και σε ατομικό επίπεδο: έχουμε μάθει να περιμένουμε ολοένα και περισσότερα από το κράτος· κι όταν δεν ανταποκρίνεται το καταριόμαστε. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, οι συγγραφείς παραθέτουν τα μέσα με τα οποία η σύγχρονη επιχείρηση οφείλει να επιδεικνύει υπευθυνότητα: αξιοκρατία, δημιουργική πρωτοβουλία, επαγγελματική συνείδηση, σχεδιασμό, έμπνευση· όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την εταιρική διακυβέρνηση και την κοινωνική ευθύνη. Το μοντέλο επιχειρηματικότητας που συσσωρεύει λογιστικό πλούτο στα χέρια των ολίγων δεν στηρίζεται στη δημιουργία αξίας αλλά στην εκμετάλλευσή της, δεν προωθεί τον ανταγωνισμό, προωθεί την αήθη ανταγωνιστικότητα. Η πρόταση Greed is good που σημάδεψε τη δεκαετία του 1980 είναι πλάον αναχρονιστική· άλλο επιδίωξη του κέρδους, άλλο κερδοσκοπία και καιροσκοπία.

Προπάντων, το βιβλίο «Η επιχειρούσα κοινωνία» κάνει κάποιες διαπιστώσεις γύρω από τη μακρο- και μικρο-οικονομία και ορίζει τις μελλοντικές προκλήσεις. Καθώς όλα εξελίσσονται —δημογραφική σύνθεση, είσοδος των γυναικών στην αγορά, κλιματική απορρύθμιση, πανδημίες, μετανάστευση, γεωπολιτικές συγκρούσεις, αναθεωρητισμός, ψηφιακή επανάσταση— είμαστε υποχρεωμένοι να εκπονούμε συλλογικές λύσεις, που εκ των πραγμάτων, προσδίδουν αυξημένο ρόλο στην κεντρική εξουσία. Παράλληλα όμως, τα καινούγια δεδομένα απαιτούν την ουσιαστικότερη συμμετοχή των πολιτών στο πολιτικό και οικονομικό γίγνεσθαι, την έμπρακτη δηλαδή ανάληψη από τον πολίτη-άτομο τής ευθύνης για τα μελλοντικά σχέδιά του και τη μελλοντική του πορεία. Όταν για μία από τις 5.000 θέσεις του δημοσίου, που προσφέρουν οικονομική ασφάλεια αλλά βυθίζουν τον εργαζόμενο σε πνευματικό τέλμα και κοινωνική στασιμότητα, κονταροχτυπιούνται 110.000 υποψήφιοι, κάτι δεν πάει καθόλου καλά. Κυρίως δεν πάνε καλά οι νοοτροπίες: το πώς διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά και οι νέοι ώστε να απαξιώνουν το επιχειρείν και να επιζητούν μια θεσούλα περιμένοντας τη σύνταξη.

Την τυφλή πίστη στον Θεό έχει αντικαταστήσει, εν μέρει, μια αντίληψη του ανθρώπου που εξακολουθεί να είναι μέλος ενός ποιμνίου χωρίς ατομικότητα. Το βιβλίο, αν και μπορεί να διαβαστεί ως εγχειρίδιο οικονομικής συμπεριφοράς, είναι πρωτίστως ιστορικό και φιλοσοφικό: μαθαίνουμε την ιστορία του ελληνικού επιχειρείν —τους θριάμβους και τις αποτυχίες στο πέρασμα του χρόνου— και το πώς διαμορφώθηκαν οι αντίθετες ιδεολογίες έναντι της επιχειρηματικότητας, δηλαδή έναντι της ίδιας της δημοκρατίας. Ανάμεσα στις αναφορές του Αθ. Παπανδρόπουλου και του Κώστα Χ. Χρηστίδη είναι, αναπόφευκτα, μερικοί από τους μεγάλους, από τον Άνταμ Σμιθ μέχρι τον Έντουαρντ Μπερνστάιν, κι από τον Γιόζεφ Σουμπέτερ μέχρι τον Κάρλο Ροσέλλι και τον Κέυνς. Η επιχειρούσα κοινωνία είναι μέσον εξόδου από τη μέγγενη της υλικής ανάγκης· αλλά προπάντων είναι εργαλείο αποτίναξης της πνευματικής φτώχειας, του κορυφαίου μέσου εξουσίας των εχθρών της ελευθερίας και του κράτους δικαίου.

Ανάμεσα στα θέματα που αναλύονται σ’ αυτό το βιβλίο, που έλειπε από τη βιβλιογραφία μας, είναι ο ρόλος της γνώσης στο επιχειρείν, οι εχθροί της επιχειρούσας κοινωνίας, ο συντεχνιασμός, η ευθύνη των πολιτικών και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης, η επίδραση της παγκοσμιοποίησης, η διατηρησιμότητα, η ηθική ευθύνη στο επιχειρηματικό πλαίσιο, η συμπεριφορά της επιχείρησης προς τους εργαζομένους, το δικαίωμα προς εργασία και εύλογη αμοιβή, τα συνδικαλιστικά δικαιώματα και η συμμετοχή των εργαζομένων, η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, το μάρκετινγκ, το Lobbying, οι σχέσεις κράτους-επιχειρήσεων, ο κατακερματισμός της παγκόσμιας ισχύος.