Το Μανιφέστο των Ζώων: Πώς η σχέση μας με τα ζώα αποκαλύπτει τι άνθρωποι είμαστε

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εντατική κτηνοτροφία έχει οδηγήσει σε μια άνευ ιστορικού προηγουμένου άσκηση βίας απέναντι στα ζώα (παραγωγικά και μη παραγωγικά) ― είτε μιλάμε για τη μαζική παραγωγή χοιρινού κρέατος, τους δισεκατομμύρια τόνους αγελαδινού γάλακτος που παράγουν μονίμως φυλακισμένες αγελάδες, την άμεση θανάτωση του αδιανόητου αριθμού των 7 δισεκατομμυρίων αρσενικών κοτόπουλων το χρόνο επειδή δεν μπορούν να παράξουν αυγά, είτε για την καταστροφή ολόκληρων βιοτόπων για την παραγωγή φοινικέλαιου (το οποίο βρίσκεται στο 50% των τροφίμων που αγοράζετε από τα σούπερ μάρκετ).

Αυτή η πληροφορία μπορεί να σας γεμίζει δέος ή και λύπη, αλλά είναι πολύ πιθανόν να μη σας κάνει ν’ αλλάξετε καθόλου τις διατροφικές σας συνήθειες: τα σουβλάκια μετά από μια δύσκολη μέρα στη δουλειά, την τυρόπιτα του δεκατιανού ενώ βιάζεστε, την πίτσα με τους φίλους μπροστά στην τηλεόραση, τα φτηνά αυγά και κρέατα στο σούπερ μάρκετ γιατί δεν αντέχει παραπάνω έξοδα το πορτοφόλι σας ― ναι, ακόμα κι εσάς που αγαπάτε τα ζώα κι έχετε δικά σας και κλαίτε όταν βλέπετε βίντεο από κλουβιά ή πειράματα ή μένετε με το στόμα ανοιχτό όταν συνειδητοποιείτε ότι ακόμα και τα χταπόδια είναι πανέξυπνα.

Σας το λέω γιατί είμαι μία από εσάς: λατρεύω τους τρεις σκύλους και τις πέντε γάτες μου, με πιάνουν τα κλάματα αν χτυπήσω, τρέχοντας με το αυτοκίνητο, κάποιο ζαλισμένο πτηνό που είχε την ατυχία να κατέβει χαμηλά στην Αττική Οδό, δεν τρώω πια χταπόδι (το μόνο που έχω καταφέρει να μην τρώω), χαίρομαι με τα βιντεάκια από όλα αυτά τα υπέροχα αρνάκια που σώζει το Edgar’s Mission στην Αυστραλία, αλλά όταν το πορτοφόλι μου είναι άδειο ή/και ο χρόνος μου λιγοστός (συνήθεις καταστάσεις και οι δύο), θα φάω και σουβλάκια και τυρόπιτα και πίτσα και φτηνές μπριζόλες από τα Lidl και μπέργκερ από τα Μακντόναλντς και παϊδάκια από τα Καλύβια και τη Βάρη. Και δε θα καθίσω να ψάξω όλα τα συστατικά από τα κουλουράκια ή τα κράκερ ή τις φέτες ψωμί στο σούπερ μάρκετ για να διαπιστώσω αν έχουν ή δεν έχουν φοινικέλαιο. Μπορεί πια να αγοράζω μόνο αυγά βιολογικής καλλιέργειας, αλλά πολλές φορές, επειδή δεν έχω παραπάνω λεφτά, δεν παίρνω αυγά, τελεία.

Όταν το πορτοφόλι μου είναι άδειο ή/και ο χρόνος μου λιγοστός, θα φάω και σουβλάκια και τυρόπιτα και πίτσα και φτηνές μπριζόλες από τα Lidl και μπέργκερ από τα Μακντόναλντς 

Θέλω να πω, δε σας μιλώ αφ’ υψηλού γράφοντας αυτό το άρθρο. Σας μιλώ από μία θέση σχεδόν απελπισίας, γιατί ενώ θα ήθελα να είμαι πολύ πιο υπεύθυνη καταναλωτής και να μην υποστηρίζω με τον οβολό μου την εκτρωματική βία που υφίστανται απ’ τους ανθρώπους τα ζώα του πλανήτη μας, δεν καταφέρνω να το κάνω. Και η Κορίν Πελλυσόν, στο βιβλίο της «Το Μανιφέστο των Ζώων: Η πολιτικοποίηση της υπεράσπισης των ζώων», με καταλαβαίνει απολύτως. «Η μεγαλύτερη δυσκολία σήμερα είναι να περάσει κανείς από την θεωρία στην πράξη. Η ορθολογική επιχειρηματολογία δεν αρκεί για να αποτελέσει το κίνητρο να αλλάξουν τα άτομα τρόπο ζωής ή να εισαγάγουν το θέμα των ζώων στην πολιτική τους σκέψη», γράφει.

Η πολιτικοποίηση του ζητήματος των ζώων

Γιατί όμως να εισάγουμε το θέμα των ζώων στην πολιτική μας σκέψη; Γιατί η πολιτική, η κάθε πολιτική, είναι αναπόφευκτα και πάντα μια «ζωοπολιτική», επειδή τα συμφέροντα των ζώων που έρχονται σ’ επαφή μαζί μας εξαρτώνται από τον άνθρωπο. Συνεπώς έχουμε ευθύνη απέναντί τους και η συμπερίληψη των συμφερόντων τους στις πολιτικές μας είναι ζήτημα δικαιοσύνης.

Όπως ζήτημα δικαιοσύνης ήταν κάποτε η ανθρώπινη δουλεία. Και μόνο όταν πολιτικοποιήσαμε μια πρακτική αποδεκτή για χιλιάδες χρόνια ανθρώπινης ιστορίας, μόνο τότε πετύχαμε την κατάργησή της. (Δεν είναι τυχαίο ότι το μότο που διαλέγει η Πελλυσόν για το βιβλίο της είναι απόσπασμα από την ομιλία του Αβραάμ Λίνκολν στο Κογκρέσο, σχετικά με το ζήτημα της σκλαβιάς). Και όπως η ύπαρξη της δουλείας αποκάλυπτε κάτι για τις πεποιθήσεις των ανθρώπων και τη φύση των κοινωνιών από την αρχαιότητα μέχρι και την κατάργησή της [πολύ συγκεκριμένα: την πλήρη αποδοχή της προκατάληψης ότι υπάρχουν φυλές ανώτερες των άλλων, αλλά και της λανθασμένης πεποίθησης ότι η δουλεία ήταν ο μοναδικός τρόπος να κινούνται οι οικονομίες] έτσι και σήμερα, η βία που ασκούμε εντατικά και μαζικά στα ζώα και η άνευ ιστορικού προηγουμένου εκμετάλλευσή τους ξεμπροστιάζουν τα ηθικά και νομικά θεμέλια του πολιτισμού μας: την αποδοχή της βίας, την αναστολή της αίσθησης του οίκτου, τη λησμονιά ότι μοιραζόμαστε μαζί τους μία κοινή, ευάλωτη μοίρα. Την κοινοτοπία του κακού.

Η βία που ασκούμε εντατικά και μαζικά στα ζώα και η άνευ ιστορικού προηγουμένου εκμετάλλευσή τους ξεμπροστιάζουν τα ηθικά και νομικά θεμέλια του πολιτισμού μας

Η άσκηση της βίας, το κενό μέσα μας, η ασυνείδητη προκατάληψή μας

Οι σημερινές κοινωνίες της εντατικής εκμετάλλευσης ―του φτηνού κρέατος, της μαζικής ψαριάς, του φοινικέλαιου, του άφθονου γάλακτος, των καλλυντικών που δοκιμάζονται σε ζώα― δεν προέκυψαν μόνο από την κατανοητή ανάγκη για φθηνότερη σίτιση κι εξυπηρέτηση ενός ολοένα και αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού. Η βία που ο καθένας από εμάς, σε συνενοχή με τις μεγάλες μονάδες παραγωγής, ασκούμε στα ζώα έχει σαν πηγή το εσωτερικό κενό που νιώθουμε μέσα μας σ’ έναν κόσμο ρουτίνας, άγχους, συνεχούς μείωσης της ικανότητάς μας για κριτική σκέψη. Σε αυτόν τον κόσμο, εσείς, εγώ, έχουμε χάσει την αίσθηση της αναπόδραστης ευθύνης απέναντι στους άλλους· ως κοινωνία, δε, έχουμε απωλέσει κάθε αίσθηση ορίων στο κατά πόσο έχουμε ή δεν έχουμε δικαίωμα να εκμεταλλευόμαστε άλλα έμβια όντα, όπως και κάθε ενσυναίσθηση για το τι μας ενώνει μαζί τους στην κοινή πλανητική μας μοίρα.

Ελλείψει άλλου ορισμού, αυτό το εξευτελιστικό σύστημα εκμετάλλευσης των ζώων ως να ήταν άψυχα αντικείμενα ―στη βιομηχανία κρέατος, στις ιχθυοκαλλιέργειες, στις βιομηχανίες καλλυντικών και παραγωγής φαρμάκων― μπορούμε να το ονομάσουμε «καπιταλισμό», υπό την έννοια της μεγιστοποίησης του κέρδους και της συρρίκνωσης του κόστους παραγωγής και όχι, φυσικά, με τη μαρξιστική έννοια της ταξικής πάλης. Ακόμα-ακόμα και με την οικουμενική έννοια της εκμετάλλευσης και της απληστίας.

 Το κρέας έχει γίνει απείρως φτηνότερο και πιο προσβάσιμο σε σχέση με παλιά. Με τι κόστος για τα ζώα σε πόνο και ελευθερία;

Πριν διαμαρτυρηθείτε, σκεφτείτε το εξής: τα τελευταία τριάντα χρόνια δεν έχετε γίνει ιδιαιτέρως πλουσιότεροι, σωστά; Το κρέας όμως (π.χ.) έχει γίνει απείρως φτηνότερο και πιο προσβάσιμο σ’ εσάς. Άλλες ποσότητες έτρωγαν οι γονείς σας (πόσο μάλλον οι παππούδες σας) κι άλλες εσείς. Αναρωτηθήκατε ποτέ με τι κόστος για τα ζώα ―σε πόνο και ελευθερία― έχει συμβεί αυτό; (Για να μη μιλήσουμε για το μακροπρόθεσμο κόστος στη δική σας υγεία…) Αν όχι, τότε είστε ασυνείδητα φορείς μίας ρατσιστικής σχεδόν προκατάληψης, της προκατάληψης ότι τα ζώα, επειδή διαφέρουν από εμάς ―ίσως κι επειδή είναι «κατώτερά μας» κατά κάποιο τρόπο ή για κάποιο λόγο― δύνανται να γίνουν προϊόν απρόσκοπτης εκμετάλλευσης από τον άνθρωπο, για το καλό του ανθρώπου.

Αυτή η πεποίθηση λέγεται «ειδισμός» και είναι τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα μας πια, όσο ήταν κάποτε η πεποίθηση ότι ορισμένες ανθρώπινες φυλές ήταν ανώτερες άλλων, ή ότι ο άνδρας είναι ανώτερος της γυναίκας, ή ο πιστός μουσουλμάνος καλύτερος από τον άπιστο κ.ο.κ. ― το πρόβλημα, βλέπετε, δεν είναι μόνο πρόβλημα της Δύσης.

Όμως η Πελλυσόν δε σας (μας) σηκώνει το δάχτυλο· το αντίθετο· μας καταλαβαίνει. Όταν η σχέση μας με τον εαυτό μας έχει διαταραχθεί, πώς να νιώσουμε ενσυναίσθηση για τον πόνο του άλλου, πόσο μάλλον για τον πόνο πλασμάτων τόσων διαφορετικών από εμάς; Η τεράστια βία που ασκείται στις σημερινές μας κοινωνίες ―όχι μόνο στην εκμετάλλευση των ζώων αλλά και στις πράξεις τρομοκρατίας, κρατικές ή μη― μαρτυρούν παντελή έλλειψη σεβασμού για τη ζωή γενικά. Έτσι εννοεί η Πελλυσόν ότι η βία που ασκούμε στα ζώα μαρτυρά τη σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας.

Και τι μπορούμε να κάνουμε;

Ευτυχώς, η Πελλυσόν έχει προτάσεις. Αφού μας εξήγησε τι διακυβεύεται (η ίδια η ταυτότητα της ανθρωπότητας και η ανοχή της προς τη βία), περνάει από τη θεωρία στην πράξη κι αναρωτιέται πώς εμείς, ως άτομα, ακόμα κι αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε άμεσα τη στάση μας για τους λόγους που αναφέραμε, μπορούμε να ενεργήσουμε ώστε να διεκδικήσουμε μια κοινωνία που θα μας συνέδραμε στο να αλλάξουμε τη συμπεριφορά μας ατομικά και συλλογικά. Με άλλα λόγια, πώς θα μπορούσαμε να διεκδικήσουμε μια κοινωνία που θα μας κάνει πιο εύκολο να ενεργούμε με οικολογικά βιώσιμο τρόπο, παρά να καταναλώνουμε τα φτηνά προϊόντα της υπερεκμετάλλευσης των ζώων;

• Απαιτώντας καταρχάς να γίνει ρητός στόχος της πολιτικής μας η προστασία των συμφερόντων των ζώων με τη θεσμοθέτησή της στα Συντάγματα των χωρών μας.
• Κατά δεύτερον, δημιουργώντας ομάδες που θα φροντίζουν να «ενοχλούν» συνεχώς τους εκλεγμένους αντιπροσώπους μας ώστε να συμπεριλαμβάνουν τα συμφέροντα των ζώων στις νομοθετικές τους πρωτοβουλίες.
• Και τρίτον, εντάσσοντας στην καθημερινότητά μας και στη θέαση του κόσμου μας την έννοια της δικαιοσύνης απέναντί τους.

 Αν όλα αυτά ακούγονται πολύ θεωρητικά, ορίστε πολύ πιο συγκεκριμένες προτάσεις: η νομοθετική απαγόρευση δελφιναρίων, τσίρκων, ταυρομαχιών, ζωολογικών κήπων (πλην όσων βοηθούν στην αναπαραγωγή ειδών σπανίων και υπό εξαφάνιση, με σκοπό τη μελλοντική τους απελευθέρωση), του κυνηγιού για διασκέδαση, της παραγωγής γούνας, φουά γκρα (κλπ.) ―δηλαδή προτάσεις που θα βελτιώσουν ουσιαστικά τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων εδώ και τώρα· η καλλιέργεια εναλλακτικών στην κατανάλωση του κρέατος με συμμάχους τους ίδιους τους κτηνοτρόφους, ώστε να επιστρέψουμε από την εντατική στην εκτατική/παραδοσιακή κτηνοτροφία· οι καινοτομίες στη μαγειρική, στη μόδα και στη βιομηχανία· για μας τους Μεσογειακούς, η επιστροφή στη Μεσογειακή διατροφή· πολιτικές εκπαίδευσης, επαγγελματικής κατάρτισης κλπ.

 Οι κτηνοτρόφοι μέρος της λύσης για μια πιο δίκαιη κοινωνία

Το πιο ενδιαφέρον ίσως κομμάτι αυτής της συλλογιστικής είναι η μη ρήξη με τους ίδιους τους εκμεταλλευτές. Η Πελλυσόν αντλεί έμπνευση και καθοδήγηση από το παράδειγμα του Αβραάμ Λίνκολν που, όταν άρχισε να σχεδιάζει την κατάργηση της δουλείας, ενός συστήματος που για χιλιάδες χρόνια θεωρούνταν σχεδόν αυτονόητο ηθικά και επικερδές οικονομικά, δεν απέβλεπε σε μια επανάσταση που θα συνέτριβε και θα εξευτέλιζε τους οπαδούς της δουλείας για τις πεποιθήσεις τους, αλλά θα τους έπειθε ―πάντα και με οικονομικά αντίβαρα για τις απώλειες που θα υφίσταντο από την αλλαγή του τρόπου παραγωγής― ότι μπορούσαν να γίνουν μέρος της λύσης για μια πιο δίκαιη κοινωνία.

 «Μη λοιδορείτε τους εκμεταλλευτές ή όσους δεν είναι βήγκαν!» 

Στην υπόθεση των ζώων, κάθε πρόταση κατάργησης της εκμετάλλευσής τους πρέπει να συνοδεύεται από ένα σχέδιο που θα επιτρέψει σε όλους όσοι επωφελούνται από την εντατική κτηνοτροφία /ιχθυοκαλλιέργεια/ κλπ. (άρα κι εσείς κι εγώ) να μεταστραφούν σε άλλες δραστηριότητες ή συνήθειες. «Μη λοιδορείτε τους εκμεταλλευτές ή όσους δεν είναι βήγκαν!» είναι σα να λέει η Πελλυσόν. Όλη η κοινωνία στην οποία ζούμε είναι χτισμένη πάνω στον ειδισμό, ποιοι νομίζετε ότι είστε;

«Οι συνθήκες διαβίωσης των ζώων δε θα βελτιωθούν αν δε γίνουν προτεραιότητα των κτηνοτρόφων» παραδείγματος χάριν, και ημών των υπολοίπων, αν δηλαδή δε δεχθούμε να επωμισθούμε κι εκείνοι κι εμείς ένα μέρος του βραχυπρόθεσμου κόστους της αλλαγής οικονομικού παραδείγματος, με την οικονομική υποστήριξη του κράτους. Με άλλα λόγια: αντί να βάζει στο Καλάθι του Νοικοκυριού τα αυγά κλωβοστοιχίας (κωδικός 3) ας πούμε, το κράτος καλά θα έκανε να επιδοτούσε την κατανάλωση βιολογικών αυγών (κωδικός 0).

Πολεμώντας την κακοποίηση των ζώων, πολεμούμε την ίδια τη βία

Το βιβλίο της Πελλυσόν είναι ένα καμπανάκι για μια ανθρωπότητα που οδεύει τάχιστα στην αυτοκαταστροφή της κι αρχίζει και συνειδητοποιεί ότι είναι εξίσου αναλώσιμη με ό,τι θεωρεί η ίδια εκμεταλλεύσιμο. Δε μας καλεί απλώς να λυπηθούμε τα ζώα, ούτε ν’ αναγνωρίσουμε τις εγγενείς διακρίσεις που ασκούμε απέναντί τους, θεωρώντας τες απολύτως φυσιολογικές. Μας καλεί ν’ αναγνωρίσουμε ότι πολεμώντας την κακοποίηση των ζώων, πολεμούμε την ίδια τη βία, «είτε ασκείται πάνω σε ανθρώπους, είτε σε άλλα όντα, είτε είναι νόμιμη είτε παράνομη.» Η συμφιλίωση με τα ζώα μάς συμφιλιώνει με τον εαυτό μας, και η υπόθεσή τους είναι υπόθεση ολόκληρης της ανθρωπότητας.

 Η παρουσίαση του βιβλίου της Corine Pelluchon, «Το Μανιφέστο των Ζώων: Η πολιτικοποίηση της υπεράσπισης των ζώων» (μτφρ. Θαλής Σταθόπουλος, εκδόσεις Μελάνι 2022) θα γίνει την Πέμπτη, 13 Ιουνίου 2024, στις 20.30, στο βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ, Σταδίου 24. Θα προβληθεί βιντεογραφημένη ομιλία της συγγραφέως. Για το βιβλίο θα συζητήσουν οι Μαρία Καραμανώφ (Αντιπρόεδρος του ΣτΕ ε.τ. & Πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος), Θανάσης Σακελλαρίδης (Επ. Καθηγητής Φιλοσοφίας & Δ/της Τομέα Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Παν/μιο Ιωαννίνων) και Ειρήνη Μολφέση (Πρόεδρος της Πανελλήνιας Φιλοζωικής Ομοσπονδίας)

*Μπορείτε να την παρακολουθήσετε και ονλάιν εδώ