Αγγέλα Καστρινάκη: Ο «Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας» και οι έγγαμες σχέσεις των δύο φύλων

Ο γάμος, η φθορά του, η φθορά του έρωτα και η διαδικασία της γραφής περί έρωτος εμφανίζονται στην προβληματική της Αγγέλας Καστρινάκη στο εξαιρετικό μυθιστόρημά της «Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας» που πρωτοδημοσιεύτηκε το 2008, και επανεκδόθηκε τώρα, διορθωμένο, από τις εκδόσεις Κίχλη. Πρωτογράφτηκε πριν η Α.Καστρινάκη καταπιαστεί με τη νεότητα και γράψει το σπουδαίο αυτοβιογραφικό, μυθιστορηματικό δίπτυχο/μαρτυρία της, Και βέβαια αλλάζει! και ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς; Στο Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας ο γάμος καταρρακώνεται λόγω της απιστίας, προφανώς μιας απ’ όλες, της ηρωίδας Μέλπως¹.

Το μυθιστόρημα πραγματεύεται τα θέματα του γάμου, του έρωτα, της απιστίας, της ζήλιας, της παρασυζυγικής σχέσης, του εξωσυζυγικού σεξ και τα συναισθήματα ή τις σκέψεις που γεννώνται από αυτές τις καταστάσεις, ηδονή, ευφορία, αποστασιοποίηση, ειρωνεία, απογοήτευση, ενοχές κι απόγνωση και έμμεσα το υπαρξιακό κενό όταν ο σεξουαλικός έρωτας παύει. Στο αφηγηματικό κέντρο βρίσκεται ο χαρακτήρας της Μέλπως, μιας σαγηνευτικής και καλλιεργημένης, παντρεμένης γυναίκας, λίγο κουρασμένης από το γάμο της ο οποίος στερείται πάθους και μεγάλης θέρμης, λίγο ρομαντικής, εγωκεντρικής, ιδιόρρυθμης, λίγο εκκεντρικής και πολύ ερωτικής, μιας στοχαστικής και σκωπτικής διανοούμενης με αυτοσυνείδηση και ταυτόχρονα μιας αισθαντικής γόησσας που επειδή προφανώς πειραματίζεται και είναι διαθέσιμη και ανοιχτή στις νέες εμπειρίες και περιπέτειες, βρίσκει – συμπτωματικά – τον συγκεκριμένο εραστή. Το βιωματικό, αισθηματικό μυθιστόρημα αναπτύσσει με καθαρό μυαλό τα ακανθώδη ερωτικά θέματά του, και το τι σημαίνουν και πώς εξηγούνται αυτές οι υποτιθέμενες αγγελικές ή θεϊκές συμπτώσεις στη συνάντηση δύο ανθρώπων έτοιμων, διαθέσιμων και ώριμων για τη μεταξύ τους ερωτικοσεξουαλική σχέση.

H ιστορία του ερωτικού τριγώνου, της άτακτης συζύγου, του θερμόαιμου εραστή και του στωικού, νηφάλιου κι ανεκτικού συζύγου, μπορεί να διαβαστεί και να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους· τα συμβάντα μπορούν να εξηγηθούν με διαφορετικούς τρόπους, γιατί όλες αυτές οι διηγήσεις και τα γεγονότα είναι αμφίσημα και διφορούμενα.

Το ερωτικό μυθιστόρημα «Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας» μαγεύει και μαγνητίζει χάρη στο ύφος και τη γραφή του, τις σκέψεις και τα συναισθήματα που γεννά στον αναγνώστη. Αναδεικνύει τα ερωτικά αισθήματα δυο ανθρώπων που απιστούν, παράνομα ερωτευμένων, σε εξωσυζυγική σχέση, που πήρε μπροστά με δυσκολίες και παρά την παρεμβολή άλλων, αποτρεπτικών παραγόντων, απόσταση, γάμοι των δύο, διαφορές στην εμφάνιση και στον τρόπο ζωής. Η κοινή ιστορία τους δεν παρέχει στη Μέλπω μόνο το καυτό σεξουαλικό βίωμα, μα και ευκαιρία για σκέψη και αυτογνωσία (ακόμη και μονόλογο ή εσωτερικό διάλογο μεταξύ δυο κομματιών της προσωπικότητάς της) σχετικά με τις θέσεις και τις ροπές των δύο φύλων. Μυθιστόρημα ειλικρινές και αληθινό, ουσιωδώς τολμηρό, μα και αποκαλυπτικό ως προς το πώς βιώνουν τον έρωτα οι έξυπνες, μορφωμένες και απελευθερωμένες παντρεμένες γυναίκες, με χαρακτηριστικό δείγμα την ηρωίδα του πεζογραφήματος, δηλαδή με περισσότερη διαύγεια βλέμματος, αμεσότητα, υλισμό, σκεπτικισμό και, δηλαδή, περισσότερο πραγματιστικό ρεαλισμό από τους άντρες. Η ηδονόχαρη Μέλπω χρειάζεται στη ζωή της αποστασιοποιημένη και χιουμοριστική ματιά και λιγότερο συναίσθημα και συναισθηματικό πάθος, σε αντίθεση με τον ερωτικό παρτενέρ της. Σε γενικές γραμμές μοιάζει σαν το alter ego ή την προέκταση της πάντοτε ανήσυχης Ειρήνης, της νεαρής, ανυπότακτης ηρωίδας των δυο βιωματικών μυθιστορημάτων της Αγγέλας Καστρινάκη, Και βέβαια αλλάζει! και ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς;, μεγαλωμένης πλέον, κουρασμένης από τον γάμο της και λογικά κι αναπόφευκτα, μοιχού. Εφ’όσον ισχύει πως η Ειρήνη, ηρωίδα του διπτύχου της Α.Καστρινάκη, αποτελεί το πρόπλασμα της έγγαμης Μέλπως, σημειώνουμε πως έμαθε πολύ νωρίς τη σεξουαλική απιστία². Το μυθιστόρημα αφηγείται με δύναμη, πειστικότητα και σασπένς, το ηδονιστικό άλμα των δύο εραστών προς τα εμπρός και προς το κενό, δεν ξέρουμε επακριβώς.

Πρόκειται, άραγε, για τον τρελό έρωτα δυο παγιδευμένων στον γάμο, στο επάγγελμα και στον τόπο τους, έγγαμων ενηλίκων, μιας λιγάκι μπλαζέ, φιλήδονης, παντρεμένης διανοούμενης με έναν λιγάκι απλοϊκό, συναισθηματικό και καλό στο κρεβάτι, άντρα; Σε μια πρώτη προσέγγιση μπορείς να πεις πως πρόκειται για μια συνηθισμένη ιστορία συμφωνημένης, αποδεκτής μοιχείας μεταξύ των δύο φιλελεύθερων, διανοουμένων, αστών συζύγων, της Μέλπως και του Στέφανου· ή ακριβέστερα, τριών μοιχειών, των δυο εραστών, του Μάριου και της Μέλπως έναντι των αντίστοιχων συζύγων τους, μα και του ανεκτικού και φιλελεύθερου στα σεξ. ήθη, συζύγου Στέφανου με μια μεταπτυχιακή φοιτήτριά του, άντρα επηρεαζόμενου (αν όχι καθοδηγούμενου) απ' τη σαγηνευτική, κυριαρχική, καλλιεργημένη κι ευφυή γυναίκα του Μέλπω. Στη συνέχεια σκέφτεσαι πως οι σχέσεις του τριγώνου είναι πολυσύνθετες και παράξενες. Προς τι η τεράστια ανοχή του έστω φιλελεύθερου συζύγου που κουβεντιάζει τρωγοπίνοντας με τον εραστή; Δείχνει το ψυχικό μεγαλείο του, την ηθική ανωτερότητά του, ιδιαίτερα όταν λέει στη σύζυγο πως καταλαβαίνει τις ερωτικές ανάγκες της; Κάποια φίλη αναγνώστρια τον χαρακτήρισε υπέροχο, μεγαλόκαρδο και τέλειο άνδρα, επειδή η στάση του ευνοεί τις ερωτική ελευθερία της συζύγου. Και ποια δεν θα ’θελε να είχε (ή να έχει διαπλάσει) έναν τέτοιο άντρα; Το θέμα βέβαια είναι ποια έχει την ανάλογη πνευματική συγκρότηση για να μπορέσει... Ο ανοιχτός, ανεκτικός σύζυγος υπαινίσσεται στην ανοιχτή, διαθέσιμη γυναίκα του πως καταλαβαίνει ότι αυτή έχει ανάγκη να ερωτοτροπήσει, να καρδιοχτυπήσει – πέρα από την καθημερινή ανία – να γευτεί όλες τις χαρές, ακόμη και τις σαρκικές και συναισθηματικές, να ζήσει ολόπλευρα κι ολόψυχα, να βιώσει τη ζωντάνια, τους ίμερους και τον δυναμισμό της, να φλερτάρει, να ηδονιστεί και να συγκινηθεί. Αυτό κάνει τη Μέλπω να τον ερωτευτεί ξανά διότι της έδωσε την πλήρη ελευθερία να δρα όπως ποθεί! Μήπως κρύβεται από πίσω κάποιο τέχνασμα για να ξανακερδίσει τη γυναίκα του (κάτι που καταφέρνει στο τέλος), κάποια ευφυής πονηριά του μέσω των ευγενών παραχωρήσεων της συζύγου του σε άλλους; Κάποια συμπεφωνημένη διαστροφή του ή δική της ή και των δύο; Μήπως πρόκειται για την ανδρική είσπραξη ένοχης απόλαυσης από τις μοιχείες και συνουσίες της συζύγου; (Ο φιλοφροϋδιστής γκουρού που παρακολουθούσα κάποτε τη διδασκαλία του, έγραψε πως για οποιαδήποτε πράξη μας στον ερωτικό τομέα, έχουμε την αντιστάθμιση του όποιου οδυνηρού κόστους της με ένα ψυχολογικό «κέρδος», με κάποια ποσότητα απόλαυσης.) Μήπως πρόκειται απλά για παραχωρήσεις που αναγκάζεται να κάνει ο σύζυγος για να μη του φύγει η απελευθερωμένη ελευθέρια γυναίκα; Μήπως στο μυθιστόρημα καταδεικνύεται η οργανική και ψυχοσωματική κούραση κι εξάντληση απ' τη δύσκολη ζωή του και οι επακόλουθες υποχωρήσεις του; Ή μήπως ισχύει κάτι διαφορετικό;

Η φράση του προς τη γυναίκα του που την μεταπείθει και την κάνει να επιστρέψει στην αγκαλιά του είναι το σε καταλαβαίνω, εννοώντας τις ερωτικές ανάγκες της, μια φράση που της χαρίζει γενναιόκαρδα την ελευθερία της, δηλώνοντάς της πως της δίνει το ελεύθερο να ζει τις εξωγαμιαίες περιπέτειες που επιθυμεί. Η κατανόηση κι η μεγαλόψυχη υπαναχώρησή του τη συγκινεί και την επαναφέρει στη μόνιμη βάση της και στο ορμητήριό της (πιθανά για νέες, νομιμοποιημένες περιπέτειες). Τελικά, πάντως, ο σύζυγος καταφέρνει να πάρει πίσω τη γυναίκα που είχε “δανείσει” στον εραστή της και αυτό πιστώνεται στους γενναιόδωρους κι έξυπνους χειρισμούς του. Κατά συνέπεια η φεμινίστρια συγγραφέας και στοχαστής Αγγέλα Καστρινάκη διατυπώνει το ορθότατο και σοφό για τη σύγχρονη εποχή, αξίωμα πως η βάση του γάμου είναι η απιστία, η αποδοχή της και από τα δύο φύλα σαν δικαίωμα και των δύο, κάτι που παλιά, στην πατριαρχική και ανδροκρατική κοινωνία, πριν την εξέλιξη των ηθών, γινόταν μονάχα αναφορικά με τις σεξουαλικές ελευθερίες του άντρα, οι οποίες αποτελούσαν, άδικα και άνισα, τον αποδεκτό κανόνα.

Εξαιτίας της επαγγελματικής διαστροφής μου ως κριτικού κινηματογράφου, βρίσκω πως το λιγάκι «παρακμιακό», αστικό, ηθικό και κοινωνικό πλαίσιο της απιστίας και του εξωγαμιαίου σεξ των διανοουμένων, μέσα από τις σκωπτικές νότες του αξιολογότατου αυτού ερωτικού αφηγήματος, θυμίζει κάπως τους φιλελεύθερους κι ανεκτικούς, ελευθέριους αστούς του Μπουνιουέλ ή του Σαμπρόλ και είναι εξίσου απολαυστικό και διασκεδαστικό με τα έργα τους! Οι χαρακτήρες του ερωτικού τριγώνου είναι γλαφυροί, συμπαθείς και μας εκπλήσσουν με την τόλμη, την αποδοχή νέων ερωτικών πειραματισμών και συμπεριφορών και την ατομική ερωτική πρωτοτυπία τους.

Η κριτική ματιά και η ελαφριά ειρωνεία της πανέξυπνης, ηδονίστριας ηρωίδας που ρέπει προς το συνεχές ζύγιασμα των καταστάσεων και τον αναστοχασμό, χρωματίζει όλα τα αφηγούμενα συμβάντα διαφορετικά, ιδιότυπα, λιγάκι αστεία, αισθησιακά, άλλοτε ρομαντικά και άλλοτε απομυθοποιητικά, και τόσο παράδοξα όσο η ίδια η ζωή μας. Ο έρωτας και η ειρωνεία του τίτλου αλληλοαναιρούνται, συγκρούονται. Η πολυγαμική παντρεμένη, μια ηδονόχαρη διανοούμενη βαμπ θα δει τελικά την ερωτική ένωσή της και το εαυτό της με αποστασιοποίηση κι ειρωνεία, με σκεπτικισμό έναντι των αμφίβολων συναισθημάτων της. Στα ερωτικά σμιξίματά της τι έχει άραγε τη μεγαλύτερη βαρύτητα;

Το ιδιωτικό είναι και κοινωνικό, χρωματίζει την κοινωνική τάξη και τη μεταπολιτευτική κοινωνία στην οποία αναφέρεται (και αντιστρόφως), στην οποία διαδραματίζεται η παθιασμένη, οργασμική και χαριτωμένη ερωτικοσεξουαλική σχέση που η συγγραφέας κοιτάζει ταυτοχρόνως σκωπτικά, ηδυπαθώς, τρυφερά και περιγελαστικά.

Μήπως στον έρωτα των δυο παντρεμένων εραστών, του Μάριου και της Μέλπως, πολλά αποτελούν ψευδαίσθηση και πρόκειται απλά για μια τυχαία ερωτική συνάντηση και μια σειρά ερωτικών συνευρέσεων δυο ανικανοποίητων απ' τον γάμο και άρα σεξουαλικά διψασμένων ανθρώπων; Μήπως άραγε πρόκειται για θεία σύμπτωση συνάντησης δυο ανθρώπων με χημεία και με «εκλεκτικές συγγένειες»; Ή μήπως για ένα απλά τυχαίο σεξουαλικό σμίξιμο, μια τυχαία σειρά συνουσιών δύο σωμάτων λόγω ανικανοποίητων αναγκών και σαρκικής δίψας, κυρίως της ώριμης κι έμπειρης παντρεμένης; (Ο εραστής της όμως είναι αισθηματίας, αληθινά συναισθηματικός). Τα πολύ καλά πεζογραφήματα είναι πολυσημικά και τείνουν να θέτουν ερωτήματα, όπως ακριβώς το Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας, παρά να δίνουν έτοιμες απαντήσεις. Επιχειρούμε λοιπόν διαρκώς να προτείνουμε κάποιες απαντήσεις.

Πρόκειται μάλλον μόνο δευτερευόντως για συνένωση ψυχών, γιατί οι δυο εραστές δεν ταιριάζουν και τόσο πολύ σαν χαρακτήρες και ιδιοσυγκρασίες. Όμως συμπληρώνονται: Η νηφάλια και ηδονόφιλη, διανοούμενη ηρωίδα έχει ανάγκη τον δοτικό, αυθόρμητο, γενναιόδωρο και απλό άντρα Μάριο που, χωρίς διανοουμενίστικες ανασχέσεις, της παρέχει αφειδώς αυτό που έχει ανάγκη στον κόσμο της κριτικής και διστακτικής στον έρωτα, ιντελιγκέντσιας, δηλαδή ορμητική και φλογερή ερωτική ενέργεια και θερμό σεξ.

Η σκεπτόμενη, εγκεφαλική και συνάμα ηδονίστρια Μέλπω είναι αντίθετα από τον εραστή της, αντιφατική, δυσερμήνευτη και μυστηριώδης γυναίκα, που γεννά ερωτήματα, ένας δύσκολος και περίπλοκος χαρακτήρας, με εσωτερικές αντινομίες, δύσκολα προσεγγίσιμη ψυχικά. Ένας άντρας μπορεί μόνο δυσχερώς και μετ' εμποδίων να έρθει σε βαθύτερη και αξιόπιστη ανθρώπινη σχέση μαζί της, έτσι ώστε η ίδια να μείνει ψυχικά ικανοποιημένη, να μπει μέσα σε βάθος όχι μόνο στο ελκυστικό κορμί της, μα και μέσα στην ψυχή της, γιατί η ψυχή της, το είναι της, είναι θωρακισμένα σε μια κριτική απόσταση από την αγάπη, όπως δηλώνει ο τίτλος Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας (όπου ειρωνεία σημαίνει χιούμορ, σκωπτικό βλέμμα, διανοητική ανωτερότητα και κριτική απόσταση). Αυτός που τελικά δείχνει να έχει εισχωρήσει ψυχικά βαθύτερα μέσα της, είναι ο σύζυγός της.

Το τολμηρό και πλούσιο μυθιστόρημα και η ηρωίδα του επιδέχονται αρκετές αναγνώσεις, ακόμη και ριψοκίνδυνες. Π.χ. πως η πρωταγωνίστρια είναι μια ναρκισσίστρια, μια ικανότατη, αξιοθαύμαστη πλανεύτρα που επιθυμεί να σαγηνεύει τους άντρες, τους εραστές και τον σύζυγο, μετατρέποντάς τους με επιδέξιο τρόπο σε θαυμαστές, φίλους και ενεργούμενά της που τη λατρεύουν για τις ψυχικές, ερωτικές και πνευματικές δυνάμεις της· μια αξιέραστη, εντυπωσιακή, μοντέρνα χειραφετημένη γυναίκα που μαγνητίζει κι αγαπά πρωταρχικά, δικαίως, τον εαυτό και τις πράξεις της, εξυψώνοντας την αξία της.

Το μυθιστόρημα έχει μια διακριτικά κι ελαφριά μεταμοντέρνα αύρα, μια γλώσσα που διερευνά τη μυθιστορηματική γλώσσα του και τις λέξεις του. Το στολίζουν διακριτικά η διακειμενικότητα (αναφορά σε βιβλία και φιλμ), τα κομμάτια μεταγλώσσας που αναφέρονται στην κυρίως αφηγηματική γλώσσα του μυθιστορήματος, οι μεταγραφές, η αυτοαναφορικότητα, η επίκληση του αναγνώστη (μα και του συγγραφέα ως δράστη της γραφής), ο δοκιμιακός και ψυχολογικός στοχασμός, οι υβριδικές μίξεις διαφόρων συγγραφικών υλικών, οι μεταφορές, οι ελλείψεις και άλλα σχήματα και τρόποι του γραψίματος. Γενικά η λογοτέχνις χρησιμοποιεί ενίοτε, στο συνολικό έργο της, φορτισμένες σεξουαλικά λέξεις και εκφράσεις για να αποδώσει την προσέγγιση του έρωτα ως φυσική, σωματική, σεξουαλική πράξη που αποβλέπει στην ερωτική σαρκική εκτόνωση³. Ξέρουμε καλά πως η σεξ. ηδονή και ο οργασμός υπήρξε πάντα προγραμματικός στόχος όλων των φεμινιστριών, των φιλοσοφημένων ευδαιμονιστριών κι όσων λατρεύουν τη ζωή και τις χαρές της. Η γραφή και διαχείριση αυτών των εκφράσεων υπηρετεί τις περιγραφές και σκηνοθεσίες της των ερωτικών σκηνών⁴ και στιγμών των ηρωίδων της.

---

1. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως πρόκειται εν μέρει για την πρώην φοιτήτρια Ειρήνη του μυθιστορηματικού διπτύχου-μαρτυρίας Και βέβαια αλλάζει! και ...Κάτι ν' αλλάξει! Μα πώς;, αφού έχει μεγαλώσει, παντρευτεί και μοιχεύσει.
2. Ο πρώτος της εραστής που την ξεπαρθένεψε, στο Και βέβαια αλλάζει!, τής αποκάλυψε μετά από μερικό καιρό πως είχε και άλλη ερωμένη, κάτι που η ίδια αποδέχτηκε για να πείσει πως είναι ηθικά και σεξουαλικά χειραφετημένη, όπως τελικά έγινε. Κατά συνέπεια, αποδέχτηκε από τα δέκα έξη της την απιστία ως συνυφασμένη με τους δεσμούς και τους έρωτες, κάτι που επιβεβαιώνει στη φοιτητική ζωής της ως ρηγίτισσα, από τις φυγόκεντρες διαδρομές μακριά της του αναπληρωτή γραμματέα της οργάνωσης του Ρήγα κι εραστή της και που πραγματώνει μεγαλύτερη και παντρεμένη, ως Μέλπω στο Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας. Θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι όποια νέα, ή νέος, συνηθίσει στην εναλλαγή των συντρόφων και στο ελεύθερο σεξ, όταν αργότερα παντρευτεί, είναι σύνηθες πως μετά από μερικό καιρό ξαναπιάνει το νήμα από εκεί που το άφησε.
3. Η Α.Καστρινάκη μετ-έγραψε στο δικό της κείμενο στο προτελευταίο βιβλίο της "Μίλα, Πηνελόπη!", μέσω της αντιπουριτανικής, χειραφετημένης κι αισθησιακής οπτικής της, μια λαϊκή, φορτισμένη σεξουαλικά λέξη που σημαίνει αιδοίο, παρμένη από ένα ποίημα του συμπατριώτη της συγγραφέα Γ.Γιατρομανωλάκη. Έχει εφαρμόσει κι αλλού την τεχνική του να μπορεί να χρησιμοποιεί μια βέβηλη, πρόστυχη λέξη παίρνοντάς την, δανειζόμενη και χρησιμοποιώντας την από ένα άλλο κείμενο που αναφέρει, π.χ. τη λέξη που σημαίνει πέος και την μεταφέρει από ένα λεξικό στο δοκίμιό της για τον έρωτα στα ερωτικά διηγήματα του Αλεξ. Παπαδιαμάντη. Επίσης, η Α.Καστρινάκη εγγράφει/ανα-παράγει τολμηρά στη μεγάλη, περιεκτική και απελευθερωτική φεμινιστική μελέτη της Μίλα, Πηνελόπη! και στο μάθημά της στο Mathesis γι’ αυτή, τις σχετικές με την ηρωίδα του «Οδυσσέα», Μόλλυ, ξεδιάντροπες φράσεις του Τζόυς, κ.ο.κ.
4. Η πιο φορτισμένη, ερωτική κι ολοκληρωμένη σκηνή στα λογοτεχνικά έργα της Καστρινάκη είναι μάλλον το χρωματισμένο με τις εκπλήξεις, βίωμα των αλλαγών των σεξ. στάσεων στην εν τοις πράγμασι, ερωτική διδασκαλία της μαθήτριας της σχολής Μωραΐτη από τον εραστή της κνίτη φοιτητή, κατάσταση που φορτίζει ερωτικοψυχολογικά πολύ τη σκηνή. Δηλαδή η πιο ολοκληρωμένη, γραπτή ερωτική σκηνή της είναι αυτή της αρχικής μαθητείας της στο σεξ από τον μεγαλύτερό της φοιτητή. Ακόμη, είναι πολύ ερωτική και γοητευτική η σκηνή στην ερωτική φωλιά τους, των δύο εραστών στο Έρωτας στον κόσμο της ειρωνείας, όπου ο Μάριος μπαίνει κάτω από το πουλόβερ της παντρεμένης ηρωίδας, φιλάει πάνω κάτω και τελικά κατευθύνει το στόμα του προς την "πηγή", όπως αναγράφεται, το στήθος ή το αιδοίο της.