Το βιβλίο και οι διαφορετικές κατηγορίες συγγραφέων και αναγνωστών

Η ζωή είναι ωραία και δύσκολη, και επειδή ακριβώς είναι δύσκολη αποζητούμε διάφορους τρόπους για να την ομορφύνουμε. Έτσι μάλιστα την κάνουμε ακόμη πιο ωραία. Δεν υπάρχουν κανόνες και περιορισμοί στο τι μας αρέσει ή στο τι υλικά επιλέγουμε για να αρτύνουμε την καθημερινότητά μας. Υπάρχουν μόδες βεβαίως, και κοινοί τόποι: όλοι οι άνθρωποι διαφέρουμε, και όχι μόνο στο πρόσωπο, αλλά είμαστε και καμωμένοι από το ίδιο καλούπι. Αν δεις μια μπάλα, πιθανότατα θα την κλοτσήσεις. Αν δεις τη θάλασσα, θα σκεφτείς τον εαυτό σου να κάνει μια βουτιά ή ένα πλοίο που ταξιδεύει — ελάχιστοι θα σκεφτούν καρχαρίες.

Στην κλίμακα των πραγμάτων που έχουμε για να μας βοηθούν να απαλύνουμε το πέρασμα του χρόνου, το βιβλίο δεν κατέχει επίζηλη θέση. Είναι όμως πάντα εκεί, από την αρχή-αρχή, και δεν πρόκειται να υπάρξει στιγμή της ανθρωπότητας χωρίς βιβλία. Ούτε καν.

Αλλά όχι, δεν είναι πρώτο. Ούτε δεύτερο. Έχει, ορισμένως, τη θέση που του αξίζει. Και πάλι: για κάποιους είναι απολύτως απαραίτητο, σχεδόν σαν τον αέρα ή σαν ναρκωτικό. Για άλλους είναι κάτι σαν θρησκεία ή, ακόμη πιο σωστά, κάτι σαν αίρεση. Κάποιους τούς συντροφεύει στην παραλία, το καλοκαίρι. Άλλους, πάλι, τους χαρίζει πού και πού κάποιες ώρες ξεγνοιασιάς, γεμάτες έρωτες, δάκρυα, ανατριχίλες, ένταση κλπ. κλπ. Δεν υπάρχουν κανόνες και περιορισμοί, ξαναλέμε. Και ευτυχώς. Θα ήταν ανυπόφορο.

Κυρίως όμως, συμβαίνει το εξής: το βιβλίο δεν είναι το μοναδικό εφόδιο για τους ανθρώπους. Και τώρα εννοούμε αυτούς που το έχουν σαν πρώτη προτεραιότητα. Ένας αναγνώστης, ακόμη και μανιώδης, δόξα τω Θεώ κάνει κι άλλα πράγματα στη ζωή του. Βλέπει ταινίες. Παρακολουθεί την πολιτική. Παίζει με τον σκύλο του. Μπορεί να τον δεις στα εγκαίνια μιας έκθεσης. Συχνάζει σε μπαρ. Πηγαίνει στο γήπεδο. Καλλιεργεί ζαρζαβατικά στο μπαλκόνι του. Βλέπει πορνό. Ναι, είναι αγκαλιά με ένα βιβλίο, αλλά δεν είναι διαρκώς αγκαλιά με ένα βιβλίο.

Το ίδιο συμβαίνει και ανάστροφα. Ένας φανατικός της τηλεόρασης, π.χ. —και εδώ δεν εννοούμε τους ορκισμένους τηλεθεατές της δεκαετίας του 1990 και του 2000, καθώς τόσο η τηλεόραση όσο και οι χρήστες της άλλαξαν με τα χρόνια, εξελίχθηκαν—, δεν είναι πάντα κολλημένος στην τηλεόραση. Κάποια στιγμή κάνει κι άλλα πράγματα. Βλέπει ταινίες. Παρακολουθεί την πολιτική. Παίζει με τον σκύλο του. Μπορεί να τον δεις στα εγκαίνια μιας έκθεσης. Συχνάζει σε μπαρ. Πηγαίνει στο γήπεδο. Καλλιεργεί ζαρζαβατικά στο μπαλκόνι του. Βλέπει πορνό. Διαβάζει βιβλία.

Το λέμε αυτό, μολονότι είναι όσο δεν πάει προφανές, για δύο λόγους:

Ο ένας είναι γιατί σε κάποιους κύκλους επικρατεί η όλως εσφαλμένη άποψη ότι το βιβλίο είναι κάτι σαν την όστια, ας πούμε, κάτι εν πολλοίς ιερό, αγιασμένο. Κάτι αφενός μεν μονοσήμαντο, αφετέρου δε πολύ σπουδαίο για να ανήκει σε όλους. Για όνομα του καλού Θεού. Το βιβλίο είναι ό,τι θέλουμε να είναι, και δεν μας παίρνει ακριβώς να χαρακτηρίζουμε το βιβλίο τού αλλουνού. Σκεφτείτε έναν κόσμο όπου όλες οι ταινίες θα ήταν αλά Ταρκόφσκι. Ή μάλλον μην το σκέφτεστε, το έχουμε σκεφτεί εμείς προ πολλού: θα είχαν καεί όλοι οι κινηματογράφοι, και η ίδια η τέχνη τού σινεμά θα διδασκόταν στις σχολές Αρχαιολογίας.

Ο άλλος λόγος είναι γιατί —και εδώ απευθύνομαι κυρίως σε συναδέλφους και στους επίμονους αναγνώστες—, όπως υπάρχουν πολλών λογιών βιβλία, έτσι υπάρχουν και πολλών λογιών αναγνώστες. Πολλά και διαφορετικά «κοινά». Για να το πούμε αλλιώς: ένα ποσοστό από το —πέστε— φανατικό κοινό των ελληνικών σίριαλ και των ριάλιτι διαβάζει ΚΑΙ βιβλία. Οι περισσότεροι από αυτούς, τώρα, δεν διαβάζουν Κλάους Μαν ή το «Βιργιλίου θάνατος». Διαβάζουν άλλα βιβλία. Αυτά τα βιβλία είναι ένα ξεχωριστό κομμάτι της βιβλιαγοράς, όπως όμως ξεχωριστό κομμάτι της βιβλιαγοράς είναι και τα βιβλία τύπου «Βιργιλίου θάνατος».

Υπάρχουν πολλές κατηγορίες βιβλίων, όπως υπάρχουν πολλές κατηγορίες (και πρωταθλήματα) και στο ποδόσφαιρο. Μόνο που στην περίπτωση του βιβλίου είναι όλες ισότιμες. Στα μάτια όλων; Στα μάτια των βιβλιοπωλών, ας πούμε, ναι, ΠΡΟΦΑΝΩΣ και είναι ισότιμες. Στα μάτια του Χάρολντ Μπλουμ; Όχι, δεν είναι. Ακόμη προφανέστερα. Αλλά στην πραγματικότητα αυτές οι υποτίθεται «δεύτερες» και «τρίτες» κατηγορίες, ή τα «ερασιτεχνικά», είναι η μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων. Και χωρίς αυτά δεν θα υπήρχαν ούτε οι άλλες, οι καλές, η Πρώτη Κατηγορία. Θα υπήρχε μόνο η Βίβλος. Και όχι πια υπό μορφήν βιβλίου, αλλά ρομφαίας.

Ένα ποσοστό από το φανατικό κοινό των ελληνικών σίριαλ και των ριάλιτι διαβάζει ΚΑΙ βιβλία. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν διαβάζουν Κλάους Μαν ή το «Βιργιλίου θάνατος». Διαβάζουν άλλα βιβλία.

Ναι, στα μάτια ενός καλά εγγράμματου αναγνώστη, που τέλειωσε με τον Ντοστογιέφσκι, τον Κάφκα και τον Προυστ πριν τα είκοσί του, κάποια βιβλία (βασικά: ΠΟΛΛΑ βιβλία, τα ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ βιβλία) φαίνονται κωμικά, ακόμη (ή κυρίως) όταν τα ίδια τολμούν να εμφανίζονται σαν μεγάλα, δακρύβρεχτα κοινωνικά μυθιστορήματα, ή σαν ψυχολογικά θρίλερ «που δεν μπορείς να τα αφήσεις από τα χέρια σου», κ.ο.κ. Λογικό. Αλλά το κοινό που τα προτιμά τα βλέπει σαν μεγάλα κοινωνικά μυθιστορήματα και σαν ψυχολογικά θρίλερ που δεν μπορεί να τα αφήσει από τα χέρια του. Αυτά τού αρέσουν, αυτά προτιμά, και σ’ αυτά θα μείνει. Αυτούς τούς συγγραφείς θα αγαπά, και αυτοί θα είναι οι δικοί του Ντοστογιέφσκι, Κάφκα και Προυστ. Το ίδιο άλλωστε πιστεύουν και οι ίδιοι για τον εαυτό τους, ενώ στην πραγματικότητα είναι συγγραφείς-reality. Δεν πειράζει. It’s okay.

Πρόκειται για έναν άλλο κόσμο. Έναν παράλληλο κόσμο. Το κοινό γνώρισμα αυτών των κόσμων («Όλα τους είναι βιβλία») σε κάποιους φαίνεται τόσο φτενό, σαν τη φτερούγα της πεταλούδας. Λογικό κι αυτό. Είναι έτσι. Ή ίσως: σχεδόν έτσι.

Αλλά τι μας νοιάζει;