Ελένη Δουνδουλάκη, έχουμε εθνική πολιτική για το βιβλίο;

Πριν µερικές µέρες ψηφίστηκε στη Βουλή ένα µεγάλο και σηµαντικό νοµοσχέδιο για τον σύγχρονο πολιτισµό. Ο τίτλος του είναι «∆ηµιουργική Ελλάδα: ενίσχυση του κινηµατογραφικού και οπτικοακουστικού τοµέα, ίδρυση φορέα για το βιβλίο και λοιπές διατάξεις για τον σύγχρονο πολιτισµό» και περιλαµβάνει πάρα πολλά ζητήµατα που έπρεπε να αντιµετωπιστούν θεσµικά, όπως µας εξήγησε η Ελένη ∆ουνδουλάκη, ΓΓ Σύγχρονου Πολιτισµού, την οποία συναντήσαµε στο γραφείο της στο κτίριο του Υπουργείου Πολιτισµού, πίσω από το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο νέος αυτός νόµος έχει ως βασικούς πυλώνες την ίδρυση δύο µεγάλων φορέων: ο πρώτος θα προέλθει από τη συγχώνευση του Ελληνικού Κέντρου Κινηµατογράφου και του ΕΚΟΜΕ –που από το Υπουργείο Ψηφιακής ∆ιακυβέρνησης µετακινείται στο Πολιτισµού– και αφορά τον κινηµατογράφο και τα οπτικοακουστικά µέσα· και ο δεύτερος, που µας ενδιαφέρει εδώ, είναι το Ελληνικό Ίδρυµα Βιβλίου και Πολιτισµού (ΕΛΙΒΙΠ), που θα προέλθει από τη µετεξέλιξη του Ελληνικού Ιδρύµατος Πολιτισµού (ΕΙΠ), το οποίο καταργείται. Το νέο Ίδρυµα αναλαµβάνει τις υποχρεώσεις του τελευταίου ως προς το βιβλίο και την ελληνική βιβλιοπαραγωγή, και την προώθησή της στο εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό.

Αναγκαία η συζήτησή µας επικεντρώθηκε στις στοχεύσεις του ΕΛΙΒΙΠ, του νέου φορέα µε κύριο αντικείµενο το Βιβλίο. Θέσαµε ερωτήµατα σχετικά µε το ποιοι θα τον διοικούν, ζητώντας από τη Γενική Γραµµατέα να µας απαντήσει σε ενστάσεις που έχουν προβάλει οι επαγγελµατίες του χώρου, αλλά και να µας µιλήσει για τα σχέδια του ΥΠΠΟ για την προώθηση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνόφωνου πολιτισµού γενικά, στο εξωτερικό.

Εξηγήστε µας, γιατί χρειαζόµασταν αυτόν τον καινούργιο φορέα; Το πρόβληµα του ΕΙΠ ήταν η υποστελέχωση, όπως διαβάσαµε στο σκεπτικό του νοµοθετήµατος; Ή είχε περιορισµένες δυνατότητες γενικώς και, συνεπώς, δεν εξυπηρετούσε καµία σοβαρή πολιτική για το βιβλίο;
Να το πιάσουµε λίγο διαφορετικά; Από το 2012, που καταργήθηκε –όπως θυµάστε– το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), υπήρχε αντικειµενικά ένα πολύ σοβαρό ζήτηµα: για να εφαρµοστεί εθνική πολιτική για το βιβλίο χρειάζεται ένας οργανισµός που η στόχευση και η αποστολή του θα είναι αποκλειστικά αυτή. Μπορεί το ΕΙΠ να είχε αναλάβει πάρα πολλές αρµοδιότητες του παλιού ΕΚΕΒΙ, αλλά η απουσία εξειδικευµένου φορέα για το βιβλίο ήταν ένα κενό το οποίο έπρεπε οπωσδήποτε να καλυφθεί. Με το θεσµικό βήµα της ίδρυσης του ΕΛΙΒΙΠ, η εκκρεµότητα αυτή παύει –επιτέλους– να υφίσταται.

Κάτι ακόµα που πρέπει να τονιστεί είναι ότι τα θέµατα του βιβλίου και των ελληνικών γραµµάτων καθώς και η προώθησή τους στο εξωτερικό δεν είναι αποκλειστικά αντικείµενο του ΥΠΠΟ. Ασφαλώς το Υπουργείο Πολιτισµού έχει την αρµοδιότητα και είναι το εποπτεύον υπουργείο, αλλά σε πολλά ζητήµατα είναι απολύτως απαραίτητη η στενή συνεργασία µε άλλα υπουργεία, όπως το Παιδείας, το Εξωτερικών κ.ά. Συνεπώς, είναι σηµαντικό να υπάρχει ένας φορέας που να λειτουργεί και ως κόµβος συντονισµού των συναρµόδιων υπουργείων.

Αυτό είναι κάτι που αποτυπώνεται και στο ∆ιοικητικό Συµβούλιο του νέου φορέα, το οποίο είναι ενισχυµένο αριθµητικά. Αποτελείται από 13 µέλη, που συνδυάζουν τεχνογνωσία από αυτά τα υπουργεία αλλά και από τους επαγγελµατικούς φορείς του χώρου του βιβλίου. Συγκεκριµένα, πέρα από τον Πρόεδρο και τον Αντιπρόεδρο που επιλέγονται σύµφωνα µε τις διαδικασίες του Α.Σ.Ε.Π., 4 µέλη επιλέγονται από τον εποπτεύοντα υπουργό Πολιτισµού, 1 µέλος από τον υπουργό Παιδείας, 1 µέλος από τον υπουργό Εξωτερικών, 1 µέλος θα είναι ο εκάστοτε προϊστάµενος της ∆ιεύθυνσης Γραµµάτων του ΥΠΠΟ, 1 µέλος προέρχεται από τους επαγγελµατικούς φορείς των εκδοτών, 1 µέλος από τους επαγγελµατικούς φορείς των συγγραφέων και των µεταφραστών, 1 µέλος από τους επαγγελµατικούς φορείς των βιβλιοπωλών και, τέλος, 1 µέλος προέρχεται από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Μα η Εθνική Βιβλιοθήκη είναι η «λιµουζίνα» των βιβλιοθηκών. Γιατί δεν υπάρχει πρόβλεψη για κάποιον φορέα των βιβλιοθηκονόµων και γενικότερα των βιβλιοθηκών της χώρας στο ∆Σ – αν υποθέσουµε ότι δική τους δουλειά είναι, σε µεγάλο βαθµό, τα προγράµµατα φιλαναγνωσίας;
Θεωρούµε ότι η ύπαρξη µέλους από την Εθνική Βιβλιοθήκη καλύπτει τα θέµατα αυτά, καθώς η ΕΒΕ είναι ένας ιστορικός φορέας µε µεγάλο θεσµικό βάρος που γνωρίζει τα «best practices» των βιβλιοθηκών. Επίσης, αξίζει να τονιστεί το εξής: τα 4 µέλη που θα επιλέγονται από τον ή την υπουργό Πολιτισµού, θα επιλέγονται µεταξύ προσωπικοτήτων αναγνωρισµένου κύρους από τον χώρο των τεχνών, των γραµµάτων και των επιστηµών. Εποµένως, αν χρειαστεί ενίσχυση από πλευράς διοίκησης σε έναν τοµέα, υπάρχει δυνατότατα αυτής της επιλογής. Αντίστοιχα και οι άλλοι φορείς και τα συναρµόδια υπουργεία πιστεύουµε ότι θα επιλέξουν ανθρώπους απολύτως σχετιζόµενους µε τις στοχεύσεις του φορέα.

Να επιµείνουµε λίγο σε αυτό, όµως, γιατί είναι κάτι που το βλέπουµε να συµβαίνει συχνά: ακόµα και ο καλύτερος νόµος, χωρίς τους κατάλληλους ανθρώπους, γίνεται κουρελόχαρτο. Ή, τέλος πάντων, δεν µπορεί να εφαρµοστεί.
Ο νόµος προβλέπει ένα πολύ δυνατό ∆Σ, κατά την άποψή µου. ∆εν µπορούµε, ωστόσο, να κάνουµε υποδείξεις στα υπόλοιπα υπουργεία ή στους φορείς. Από την πλευρά µας έχει γίνει κάθε προσπάθεια ώστε να υπάρχει αντιπροσωπευτικότητα και πολυσυλλεκτικότητα, γιατί αναγνωρίζουµε ότι το Βιβλίο είναι ένας σύνθετος κλάδος – αυτό είναι και το στοίχηµα, αν θέλετε. Από εκεί και πέρα, θα πρέπει κάπου να δείξουµε και εµπιστοσύνη στους θεσµούς: ένας υπουργός είναι διορισµένος από τον πρωθυπουργό της χώρας σε µια κυβέρνηση που έχει λάβει την εµπιστοσύνη της Βουλής. Οι επιλογές του εκάστοτε υπουργού, λοιπόν, είναι αντικείµενο κρίσης και λογοδοσίας στη Βουλή, στον Τύπο, και πάνω από όλα στους πολίτες. Και αυτό το λέω µε πεποίθηση, όχι προσχηµατικά.

Πείτε µας, τι άλλο καλύπτει το ΕΛΙΒΙΠ;
Κύριος σκοπός του ΕΛΙΒΙΠ είναι η εφαρµογή της εθνικής πολιτικής για το βιβλίο, για την προαγωγή των ελληνικών γραµµάτων στην Ελλάδα και το εξωτερικό και την ανάδειξη του βιβλίου ως µορφωτικού, πολιτιστικού και ψυχαγωγικού µέσου µέσα από συγκεκριµένες δράσεις.

Μεταξύ άλλων, θα ήθελα να τονίσω την πλήρη λειτουργία, τη διαχείριση και την ανάπτυξή της της βάσης δεδοµένων ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ {σηµ.: της ιστοσελίδας που φιλοξενεί πλήρεις βιβλιογραφικές καταγραφές όλων των εκδόσεων που γίνονται στη χώρα}. Κάτι που δεν είναι καθόλου απλό και γι’ αυτό προβλέπεται ειδικό Γραφείο εντός του οργανισµού. Επίσης, η λειτουργία και η περαιτέρω ανάπτυξη του προγράµµατος GreekLit, σκοπός του οποίου είναι η επιχορήγηση µεταφράσεων ελληνικών έργων σε ξένες γλώσσες. Και αυτό θα έχει δικό του, εξειδικευµένο Γραφείο. Επιπλέον, ο νέος φορέας θα διαχειριστεί ζητήµατα ανάπτυξης των δεξιοτήτων των επαγγελµατιών του ελληνικού κλάδου του βιβλίου, ένα ακόµη µεγάλο ζητούµενο.

∆ηλαδή residencies για συγγραφείς, ας πούµε;
Ναι, βέβαια, υπάρχει τέτοια πρόβλεψη. Θέλουµε να µπορεί ο φορέας αυτός να προωθεί δράσεις κινητικότητας και φιλοξενίας συγγραφέων και µεταφραστών, Ελλήνων και ξένων.

Το ΕΛΙΒΙΠ θα ασχοληθεί επίσης και µε τη διάδοση και την προβολή της ελληνικής γλώσσας στο εξωτερικό – εν προκειµένω µέσω της διδασκαλίας και καλλιέργειάς της στον ελληνισµό της διασποράς αλλά και σε όσους άλλους θέλουν να διδαχθούν τη γλώσσα µας. Προσωπικά, αυτό το κοµµάτι το θεωρώ κεφαλαιώδες.

Στόχος µας είναι η ουσιαστική προβολή και εξωστρέφεια του ελληνικού βιβλίου και η στήριξη Ελλήνων εκδοτών και συγγραφέων προκειµένου να δικτυωθούν µε την αγορά και το κοινό του εξωτερικού

Γιατί πιστεύετε ότι η προβολή και διάδοση της ελληνικής γλώσσας στο εξωτερικό είναι κάτι τόσο σηµαντικό;
Πρώτον, γιατί θεωρώ η γλώσσα είναι απόλυτα συνυφασµένη µε τον τρόπο που σκεφτόµαστε και που αντιλαµβανόµαστε τον κόσµο. Άρα όσο πιο αναπτυγµένη είναι η γνώση και η ικανότητα χρήσης της γλώσσας τόσο πιο οξυµένη είναι η αντίληψη, η κριτική σκέψη και η δυνατότητα έκφρασης και επικοινωνίας του ατόµου.

Και δεύτερον, γιατί η ελληνική γλώσσα ειδικότερα παρουσιάζει τέτοια θαυµαστή ιστορία και διαχρονία που πιστεύω ότι είναι χρέος µας να κάνουµε ό,τι περνάει από το χέρι µας, ο καθένας από τη θέση του, ώστε να διατηρηθεί και να συνεχίσει το µακρύ της ταξίδι. Η ελληνική γλώσσα αποτελεί αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο της πολιτιστικής µας ταυτότητας, µε αδιάρρηκτη συνέχεια στο πέρασµα του χρόνου. Επιπλέον, η αναµφισβήτητη συνεισφορά της στον παγκόσµιο πολιτισµό την καθιστά τον καλύτερο πρεσβευτή της χώρας µας διεθνώς.

Παρεµπιπτόντως, οι Έλληνες συγγραφείς παραπονιούνται ότι δεν µεταφράζονται τα ελληνικά βιβλία στο εξωτερικό. Το πρόβληµα µάλλον είναι ότι δεν υπάρχουν αρκετοί µεταφραστές. Ένα από τα πράγµατα που κατά τη γνώµη µας πρέπει να κοιτάξει ο νέος φορέας είναι πώς θα εκπαιδεύσει ξένους ανθρώπους στο να µεταφράζουν από τα Ελληνικά, ή ακόµα και Έλληνες να µεταφράζουν, καταρχήν, προς τα Αγγλικά, τη lingua franca της εποχής µας. Από όσο γνωρίζουµε, οι µεταφραστές της Νέας Ελληνικής προς τα Αγγλικά µετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού.
Χαίροµαι που θίγετε και αυτό το ζήτηµα. Ξέρετε, όλα αυτά είναι θέµατα που σπανίως συζητούνται στον δηµόσιο διάλογο. Είναι όµως πολύ σηµαντικά κι έχουν να κάνουν και µε τις στοχεύσεις του ΕΛΙΒΙΠ. Και να προσθέσω και κάτι το οποίο αναφέρεται στον νέο νόµο, αλλά µπορεί ίσως κανείς να το προσπεράσει: τη συνεργασία µε τις έδρες Νεοελληνικών Σπουδών που υπάρχουν σε πανεπιστήµια του εξωτερικού. Το διάστηµα που υπηρετώ στο ΥΠΠΟ έχω έρθει σε επαφή µε ακαδηµαϊκούς που είναι σε τέτοιες έδρες, έχω µιλήσει µαζί τους, έχω βρεθεί δύο φορές σε συνέδρια νεοελληνιστών… Στην Ελλάδα δεν συνειδητοποιούµε πόσο αξιοθαύµαστη και πολύτιµη είναι η δουλειά που κάνουν οι άνθρωποι αυτοί, και πόσο µοναχική πολλές φορές. Εποµένως, χρειάζονται στήριξη.

Υπάρχουν δράσεις του υπουργείου που να θεωρείτε ότι στηρίζουν ουσιαστικά την προώθηση του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό;
Η κυριότερη είναι η αξιοποίηση πόρων από το Ταµείο Ανάκαµψης και Ανθεκτικότητας για την παρουσία και προβολή της Ελλάδας στις ∆ιεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου µέχρι το 2025. Είναι η πρώτη φορά που κάτι τέτοιο γίνεται συντεταγµένα. Εκτός από την Έκθεση της Φρανκφούρτης ―στην οποία πάντα πήγαινε εθνική συµµετοχή, όπως και στο Παρίσι― βρεθήκαµε για πρώτη φορά στο Λονδίνο στο London Book Fair, αλλά και στη Σάρτζα των Ηνωµένων Αραβικών Εµιράτων, στη µεγαλύτερη Έκθεση Βιβλίου του αραβικού κόσµου. Μάλιστα, επειδή προσπαθούµε να χτίζουµε αµοιβαίες συνεργασίες, στη ∆ιεθνή Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, σε λίγες ηµέρες (16-19 Μαΐου), τιµώµενο θα είναι το Εµιράτο της Σάρτζα. Είχαµε επίσης παρουσία για πρώτη φορά στην Έκθεση Βιβλίου της Γκουανταλαχάρα στο Μεξικό, τη δεύτερη µεγαλύτερη διεθνή Έκθεση παγκοσµίως µετά τη Φρανκφούρτη. Και έπεται συνέχεια!

Τι πετυχαίνουµε µε την εθνική συµµετοχή µας σε αυτές τις εκθέσεις;
Στόχος µας είναι η ουσιαστική προβολή και εξωστρέφεια του ελληνικού βιβλίου και η στήριξη Ελλήνων εκδοτών και συγγραφέων προκειµένου να δικτυωθούν µε την αγορά και το κοινό του εξωτερικού. Αυτό που είδα και η ίδια, ως επικεφαλής της ελληνικής αποστολής στην Έκθεση του Λονδίνου, είναι ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό διεθνές πεδίο, για αυτό και πρέπει να υπάρχει σχεδιασµός, συνέχεια και συνέπεια σε αυτή την προσπάθεια. Μόνο έτσι η χώρα θα έχει µία διαρκή παρουσία που θα αναπτύσσεται κάθε χρόνο.

Κλείνοντας, θα ήθελα να σας πω ότι η µεγάλη αγωνία πολλών από εµάς είναι ότι οι άνθρωποι διαβάζουν όλο και λιγότερο λόγω της ψηφιακής εισβολής. Σας ανησυχεί ότι αποµακρυνόµαστε από τη φιλαναγνωσία και ότι µεγαλώνουν γενιές ανθρώπων που θα έχουν όλο και λιγότερη σχέση µε το βιβλίο;
Παλαιότερα, είχα και εγώ αυτή την αίσθηση. Αναλαµβάνοντας όµως τη θέση της Γενικής Γραµµατέως Σύγχρονου Πολιτισµού και ασχολούµενη πλέον ενδελεχώς µε το βιβλίο, διαπίστωσα ότι τα πράγµατα δεν είναι ακριβώς έτσι. Αυτό που βλέπω είναι ότι το βιβλίο αντιστέκεται σθεναρά και ότι στη νέα ψηφιακή πραγµατικότητα έχει µια στέρεη θέση. Βεβαίως χρειάζεται στήριξη, χρειάζεται εξειδικευµένα προγράµµατα και µία ιδιαίτερη φροντίδα – όπως άλλωστε και κάθε µορφή δηµιουργίας και τέχνης. Όµως, δεν ανησυχώ· το αντίθετο! Οι άνθρωποι που έχω γνωρίσει από τους φορείς του βιβλίου, οι εκθέσεις στις οποίες έχω πάει, όλο αυτό το οικοσύστηµα µε το οποίο έχω έρθει σε επαφή, µε κάνουν και νιώθω αισιόδοξη. Πιστεύω ότι ψηφιοποίηση και φιλαναγνωσία µπορούν να συνυπάρξουν δηµιουργικά και µάλιστα να τροφοδοτήσουν η µία την άλλη.

Μακάρι, γιατί, όπως είπατε, η γλώσσα φτιάχνει τα όρια της σκέψης µας, και χωρίς το βιβλίο τα όρια στενεύουν. Η χειραφέτησή µας περνάει µέσα από τη σχέση µας µε τα βιβλία, την καλλιέργεια του τρόπου που µιλάµε και σκεφτόµαστε, αλλά και την επιθυµία για τη γνώση.
Συµφωνώ απόλυτα µαζί σας. Και αυτό που λέτε, τελικά, έρχεται και επιβεβαιώνει το πόσο απαραίτητος ήταν στη χώρα µας ένας νέος φορέας εξειδικευµένος στο ελληνικό βιβλίο και στα ελληνικά γράµµατα. Προκειµένου αυτά να βρεθούν στο επίκεντρο και να λάβουν τη θέση που τους αρµόζει στον σύγχρονο πολιτισµό.